«Тұран» Университі
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
С. Мырзалы Философия
| Iсiнен бiлдiк барлығын», - дейдi ұлы ойшыл. Бұл жолдар бiр жағынан, ақынның өз заманының ғылыми жетiстiктерiн бiлгенiн көрсетсе, екiншi жағынан, оларды тұсiнуде идеалистiк жолға тұсiп кетпей, практика, iс-әрекет арқылы оның шындығы дәлелдендi деген ой ұсынады.
“Күннен неге түсiп тұр мұнша жарық, Сегiз минут шерiкте жерге барып. Әншейiн құр жарқырап тұрып алмай, Жылылық нұрмен бiрге жұр қозғалып. Барша әлем тапжылмай тұрып қалса, Бола ма, уақыт деген өлшеу салып ? Мақсат, тәртiп керексiз тозаңы жоқ, Тексермей неге отырмыз мұны ойланып. Бұл шумақтан бiз ақынның сол кезде жаңа ғана ашылған ғажап ғылыми жаңалықты - күн сәулесiнiң жылдамдығының 300 мың км/сек. екенiн бiлгенiн байқаймыз. Екiншiден, ойшылдың қозғалыс пен уақыттың өзара байланысын байқағанын, үшiншiден, табиғаттың терең сырларын әрi қарай зерттеп диалектикалық ұғымдармен ғылымды байыту керектiгiн терең сезiнгенiн көремiз. Терең философиялық мәнi бар ерекше мәселе - жан мен тәннiң арақатынасы, өзара байланысы. “Жансыз тән қалайша жүрмек ? Сол жан емес пе денелердi қозғап өсiрмек. Бас қозғалыс қой жанның атасы, Ол жаратады түрлеп. Сол жаннан талай жан өскен, Жанына қарай тән өскен.» Сонымен, ақынның ойынша, жан мен тәннiң арақатынасында басымдылық бiрiншiде, тәуелдiлiк екiншiде, яғни, сана, ақыл тәндi билейдi. Ендi гносеологиялық, танымдық мәселелерге келсек, Шәкәрiм өзiнiң “Анық пен танық», “Мұсылмандық шарттар» т.б. еңбектерiнде ол адамдарға қоршаған табиғи ортаның жұмбақ-сырын ұқ, танып-бiл, оның ашылған сырларын мақсат-мұратыңа жарат,- деген ой тастайды. Оның ойынша, тану, бiлу, нану, ұғыну - бәрi ақыл iсi, ал оның iргесi мида жатыр. Бiрақ, ол үшiн адам дүниеден белгiлi ақпараттар алуы қажет. Оны жеткiзетiн түйсiктер. “Тән сезiп, құлақ естiп, көзбен көрмек, Мұрын - иiс, тiл - дәмнен хабар бермек. Бесеуiнен мидағы ой хабар алып, Жақсы жаман әр iстi сол тексермек»,- деген жолдар ақынның бұл мәселенi өз заманының деңгейiнде шешкенiн көрсетедi. Сонымен қатар, дұниенi тану жолында соңғы ақиқатқа ешкiм де жете алмайды, оның соқпақтарында шындық пен қатар қателесiп кету де кездеседi. Сондықтан, бәрiн ой елегiнен өткiзу қажет. “Тегiс тексер, сөз көрсең - сыр мен сынын, Түзетуге именбе тапсаң мiнiн. Әдеп сақта, жалғыз-ақ қате айтты деп, Былшылдапты дей көрме, бiлсең шынын.» Бұл жолдарда ақын ғылыми этиканың - бүгiнгi таңда бiзге керек - негiзгi бiр қағидасын алға тартады. ґйткенi, гуманитарлық ғылым саласында, өткен Кеңес заманындағы жетiстiктердiң бәрiн сынап, “бәрi - терiс, қате, шындыққа бүгiн мен ғана жеттiм»,- деп лепiрiп жүрген ғалымсымақтар жоқ емес. Ендi, мiне, ұлы ғалымның этикалық, ағартушылық идеяларына тоқталуға кезек келдi. Ол ойшылдың негiзгi еңбегi - “Үш анықты» -басынан аяғына шейiн самғап өтетiн негiзгi идея. Алғашқыда ақын екi анықты сөз қылады. Бiрiншi - ол ғылымдағы ақиқаттар, оған адамзаты мыңдаған жылдар бойы iзденiп, зерттеп жеттi. Екiншi - дiннiң берген аяндары. Бұл, әрине, философия саласында мыңдаған жылдар созылып келген “ақыл-ой мен сенiм ақиқаттарыұ, олардың ара-қатынасы. Осы «екi аныққа» ойшыл үшiншi - ар-ұжданды қосып оның iргелiлiгiн баса айтады. Яғни, Шәкәрiм Абайдың “жүрек», «нұрлы ақыл» категорияларын әрi қарай тереңдетедi. Оның ойынша ар-ұжданға ынсап, әдiлет, мейiрiм кiредi. Шәкәрiмнен кейiн жарты ғасыр өткен шақта Австрияның ұлы ғалымы В.Франкл ар-ұжданды “адамның iшкi құдайы» (В.Франкл. Человек в поисках смысла. М.,1990,с.90) ,- деген болатын. Мұның өзi де бабамыздың өз заманын озған ғұлама екенiн дәлелдемей ме ? Ақынның ойынша, ар-ұждан - рухтың өзегi, сондықтан, бұкiл өнер-бiлiм оның сынынан өтуi керек. “Еңбекпенен, өрнекпенен Өнер ойға тоқылса, Жайнар көңiл, қайнар өмiр Ар iлiмi қосылса». Бiз бұл мәселеге оқырманның ерекше назарын аударғымыз келедi. Өйткенi, ол бүгiнгi таңда бүкiл адамзаттың әрi қарай дамуының шешушi мәселесiне айналып отыр. Ар-ұжданның аясындағы ғылым тiршiлiктi сақтап, қоғамды гүлдетедi, ал оны еске алмайтын ғылым - бүкiл тiршiлiктi адамзатпен бiрге құртып жiберуi мүмкiн. Оған бүгiнгi таңда балама жоқ. Батыс ой-талғамы бұл пiкiрге екi Дүниежүзiлiк соғыстан, Бухенвальд пен Освенцимнен өтiп, миллиондаған адам өмiрiнен айырылып барып келген болатын. Шәкәрiмнiң заманына келер болсақ, ол кезде ядролық физика ғылымы тек өзiнiң алғашқы қадамдарын ғана аттап жатыр едi. Болашақ болатын апатты әлi ешкiм сезiнген жоқ-ты. Ғылымның тез қарқынмен дамуының негiзiнде сциентистiк-технократиялық (таза ғылым мен техниканың шешушi рөлiн мойындайтын iлiм) көзқарастар кең етек алған болатын. Мiне, осындай ақуалда ұлы бабамыз көрегендiк танытып, болашақта болуы мұмкiн апаттарды алдын-ала болжай бiлдi. Оның кенеттен жарқ еткен ар-ұждан идеясын мыңдаған жылдарға созылған қазақ руханиятының квинтэссенциясы (тұздығы) десек те болар. Өкiнiшке орай, қазақ елiндегi реформаларды жұргiзу сатыларының алғашқы кезеңдерiнде халықтың мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан дiлi мен руханиятымен санаспайтын технократиялық ағымға негiзделген саясат басым болып, оның қаншама терiс әсерiн тигiзгенiн қазiр ғана сезiнiп жатырмыз. Мен-мендiк, қоғамдық пiкiрмен санаспаушылық, өткен тарихи сатыны толығынан терiстеу, адамдардың бiр-бiрiнен жаттануы, шен иелерiнiң жемқорлығы, екiжұздiлiк, тәкәппарлық т.с.с. келеңсiз құбылыстар тек адамгершiлiкке, ар-ұжданға негiзделген саясат арқылы ғана жеңiледi. Оны естен шығармауымыз керек. Қазiргi жаңару сатымызда Шәкәрiмнiң айтқан көп ағартушылық ақыл-ойлары да бiзге рухани азық болмақ. “Ақ iсiңе құдай жақ, Адамнан тiптi шошыма», - немесе: Құдай таза жаратты, сен таза бол, Ұқсаң анық айттым ғой, бұл таза жол»- дейдi ақын. Сонымен бiрге, ол әрбiр адамды жасампаздық еңбекке шақырады: “Қамдан, сақтан, қағып бақ, бәле келсе, Бәрiн құдай қылады дегенге ерме»,- деп ескертедi. Әсiресе, мына жолдар бiзге ауадай қажет сияқты: “Өнер қылма ар сатып жалданбақты, Ұлық болып елдi жеп мақтанбақты. Бiреудi жеп, бiреудi табамыз деп, Қашан жақсы көрушi-ек алданбақты» Қорыта келе, Шәкәрiмнiң философиясы өте биiк, нәзiк те терең, өз заманын озған десек қаталаспаймыз. Оның идеялары қазақ руханиятынан тыс бүкiләлемдiк бiлiмге өз үлесiн қосты деп айтуға әбден болады. жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|