Түркі қағандағы тұсында түркі тілінің өрісі барынша кенiп, ұланғайыр елкедегi негiзгi тілге айналған

Түркі мәдениеті мен өркениеті
және олардың Ұлы Жібек жолы
халықтарының мәдениеті
дамуындағы мәдени-өркениеттік
рөлін айқындау
Сейтказин Бақытжан
Тексерген: Мұханбет
Ә.А.

Түркі қағандағы тұсында түркі тілінің өрісі барынша
кенiп, ұланғайыр елкедегi негiзгi тілге айналған. 
Түркілердің жазуы да болған. Сол көне түркі
жазбаларынан түркiлердiң дүниетанымдық
көзқарастары, наным-сенімдері туралы көп мағлумат
алуға болады. Көне түркілер аспан денелерінің
қозғалысына карап ауа райын, жыл маусымдарының
кандай болатынын күні бұрын анықтай алған. Көне
түркілер геометрия, математика ғылымдарынан
біршама хабардар болған, оны су жүйелерін салуға, 
күрделi ғимараттар, карауыл тебелер тұрғызуға, т.б. 
пайдаланған. Олар металды, түрлі минералдарды ерiту 
әдiстерiн, шептердің емдік қасиеттерiн бiлген. Емдеудiң 
неше түрлі әдістерін де жетік меңгерген. Ежелгі түркілер, 
негiзiнен, кос күшке - Көкке және Жерге сиынатын
болған. Көк Тәңірінің рақымымен елді билеген қағандар
"
Аспанда туған және Күнмен, Аймен безендiрiлген" деп
аталған. Ежелгi түркiлер үшін Көк пен Жер-Судан кейін
тұрған құдіретті күш әйел, ошак басы құдайы Ұмайға
табынған. Туркі халықтарының мәдениетінде
персонификациялабаган, шексіз аспан әлемімен қатар
аспан шырактары, құтты мекен, отсуға да бас игенiн 
бiлдiретiн деректер кездеседі.

Казакстан топырағында тұрған тайпалар мен халыктар
өздерінің дербес, көшпелілерге гана тән бірегей
мәдениетiн жасады, осы мә дениет Батыстың да. 
Шығыстың да түрлi мәдени дәстүрлерiмен өзара
ыкпалдастык жургiздi. Кешпелілердің өркениетіне, 
басқа кез келген өркениет сиякты, бiрқатар
ерекшеліктер, соның iшiнде мәдени, саяси және
экономикалық өзгешеліктер тән. Сонымен бірге, 
номадтардың жалпыадамзат өркениетiне коскан накты
улесi көбіне елене бермейдi, бiрак нак сол кешпелілер
әскер тегін (қару жарак, ат әбзелдерi), мал 
шаруашылығын, ою-өрнек өнерiн дамытуда нагыз
революциялык жаналыктар енгiздi. Түркі мәдениетінің
көптеген элементтерін Еуропаның да, сондай-ак
Азияның да егін шаруашылығымен айналысатын
отырықшы халықтарының өздерiне сiңiргенi
танкаларлык жәйт емес. Ертедегі Ұлы дала көшпендiлерi
сауыт-саймандары мен тұрмыстык бұйымдарын
әшекейлеуге кола, кумiс және алтын пластиналарды
пайдаланып, езiндiк айшыкты "жануарлар стилі" енерiн 
дамытуымен ерекшеленеді. Археологиялык деректер
бойынша, Монголиядағы және Ордосстагы гундардың
өнері мен скиф өнері бір мезгілде қатар дамыған.

Еуразиялық мәдениетті Шығыс пен Батыс
мәдениеттерi дамуының басты кезеңi немесе
олардың өзара байланыстарын «мәдени көпір» 
ретiнде карастыруға да болады. Кешпендiлiк
дәуірдің алғашқы кезiнде аттын жугенiн, сонынан
кылышты ойлап тапкан да Ұлы даладағы тайпалар
немесе тұрандыктар. Екі аяқты соғыс арбасының да 
Ұлы далада пайда болғаны белгілі. Енисейдегi, 
Қаратаудағы, Таңбалы шатқалындағы, Алтайдағы
петроглифтер екі аякты соғыс арбасы мен садактын
алғаш рет сол жерде тұрған тайпаларда пайда
болғанын дәлелдейді. Меде қаған кытай патшасы
сұраткан жақсы жылкылары мен сұлу кыздарын
берсе де, жерге келгенде (мейлі ол құнарсыз шелдi
аймак болса да): «Жердiң жақсы-жаманы болмайды. 
Жер мемлекеттiң негiзi. Ол ешкімге берiлмейдi...>> 
деп, кытайға соғыс жариялайды, суйтiп онын кеп
жерін жаулап алады.