Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесіне тән дыбыс алмасулар

253 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
бір фонемаға тән фондар аллофондар деп қарас-
тырылады. Фонема фонологияның негізгі ұғымы 
ретінде қарастырыла отырып, оны зерттеу мор-
фонологияға жол ашады. Морфонологияның 
негізгі міндеттерінің бірі – морфонологиялық 
дыбыс алмасулар ұғымына не жататынын нақ-
ты сипаттап, оларды фонетикалық, фонология-
лық дыбыс алмасулардан ажыратып беру. Мор-
фонологиялық алмасуларды (кейбір зерттеу-
лерде «фонемалардың алмасуы», кейбір зерт-
теулерде «дыбыстардың алмасуы», кейбір зерт-
теулерде «дыбыс сәйкестігі», кейбір зерттеу-
лерде «дыбыстық өзгерістер» деп аталады) 
көптеген ғалымдар бірнеше морфонологиялық 
алмасулар бір тілде ғана кездеседі, екінші тіл-
дерде дәл сондай алмасулар жүзеге аспайды 
деген тұжырымға келген.
Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесіне тән 
дыбыс алмасулары жөнінде зерттеуші М.Мол-
лованың пікірі мынадай: «спонтанды ауы-
сулар, яғни бір фонеманың екінші фонемаға 
сәйкес келуі – фонетикалық құбылыс, ал 
дауыстылардың ешқандай мән жүктелмей ал-
масулары – тарихи құбылыс» [1, 56]. Бұл пікір 
дыбыс алмасуларының тіл тарихымен байла-
нысын растай түседі.
Позициялық алмасуларды якут, тува тіл-
дері материалының негізінде морфологиялық 
тұрғыдан қарастырған тіл мамандарының бірі 
В.И. Золхоев. Ол морфемалардың фонемалық 
құрылымын анықтау морфонологияның мін-
деті деп көрсетеді [2]. Алайда дыбыстар сәй-
кестігінің морфонологияға қатысы жайлы пі-
кір білдірмеген. Ғалым еңбегінің морфонема 
ұғымын түркі морфонологиясында қалыптас-
тыруда маңызы зор. 
Татар тілінің зерттеушісі М.З. Закиев «Түр-
кі морфонологиясы туралы» мақаласында түр-
кі тілдері морфонологиясының орыс және бас-
қа да үндіеуропа тілдерінен ерекшеленетінді-
гін, осы уақытқа дейін оның бағыт-бағда-
рының толық зерттеліп, анықталмағандығын 
ескертеді. Ғалым тарихи дыбыс алмасуды мор-
фонология шеңберінде, ал позициялық дыбыс 
алмасуды фонетика және морфонология шең-
берінде қарастыру қажеттігін айтады, яғни фо-
нетикада олардың артикуляциялық ерекшелік-
тері, морфонологияда морфемалар құрамында 
қолданылуы қарастырылады. Ол алмасатын 
дыбыстардың барлығын «морфонема» деп атау-
ды ұсынады [3].
Түркітануда да көптеген ғалымдар түркі 
тілдерінің табиғатын, өзіне тән ерекшеліктерін 
ескере отырып, сөздердің кірігуі, ықшамдалуы, 
фонетикалық ережелер аясынан ауытқып жата-
тын кейбір құбылыстарды, морфемалар құра-
мындағы дыбыстардың еркін алмасуын мор-
фонологиялық тұрғыдан қарастырады.
Сөздер құрамындағы дыбыстардың алма-
суын көбіне жергілікті тіл ерекшеліктері деп 
қарау, солай қабылдау қалыптасқан. Дегенмен 
морфемалар құрамында дыбыстардың алма-
сып қолданылуына, жергілікті тіл ерекшелік-
терінің пайда болуына әсер ететін тілдік және 
экстралингвистикалық факторлар болады. Кей-
бір ғалымдардың пікірінше, диалектілік ерек-
шеліктер – өткен замандардың ізі, осы күні 
кездеспейтін, бір кездердегі тілдік және диа-
лектілік жүйелердің қалдығы, жұрнағы. Олар 
қашан да жалпы халықтық сөйлеу негізіне 
сүйенетін қазіргі говорлардың табиғи элемент-
теріне айналып кеткен. Мәселен, әдеби тілдің 
даму барысында өзгеріске ұшырап, басқаша 
вариантта жұмсалатындары да ауызекі тілде 
кездесе береді.
Кез келген тілдегі дыбыстардың алмасуын 
кездейсоқ жағдай деп түсіндіруге болмайды. 
Дыбыстардың алмасуында өзіндік «заңдылық-
тар» болуы мүмкін. Тіліміздегі дыбыс алма-
суларының негізі жалпы түркі тілдерінің фо-
нетикалық ерекшеліктеріне ортақ құбылыстар-
мен сабақтасып жатыр деп санаймыз.
Жеке айтылған дыбыстар дыбыстар тір-
кесімінде айтылғаннан ерекше болады. Бірінен 
кейін бірі тізіліп айтылғанда кәдімгі нормадан 
ауытқушылықтың болуы әбден мүмкін. Жеке 
бір дыбысты айтқанда дыбыстау мүшелері өзі-
нің қызметін орындап болып, бастапқы қал-
пына тез оралады. Ал морфемалар құрамын-
дағы дыбыстарды айтқанда, мұндай процесс 
болмайды, дыбыстау мүшелері ары қарай жұ-
мысын жалғастыра береді. Осы жағдайда ды-
быстар бір-біріне әсер етеді, морфемалар бір-
бірімен кірігеді, дауысты дыбыстар дауыссыз-
дармен, дауыссыздар дауыстылармен жымда-
сып айтылады. Осындай жағдайда дыбыстар 
әртүрлі өзгерістерге түседі. Осылайша комби-
наторлық өзгерістер жүзеге асатыны белгілі. 
Дыбыстардың өзгерісіне психологиялық фак-
торлар да әсер етеді. Мұндай жағдайда дыбыс-
тардың өзгерісіне аналогияның да әсері басым. 
Яғни естілуі бойынша ұқсату арқылы кейбір 
морфемалар құрамында болатын дыбыстық 
өзгерістерді А. Айғабылұлы қазір – кәзір – әзір 
варианттарының соңғы сыңары -ше жұрнағын 
қабылдап, әзірше – әзірінше варианттары пай-
да болады, ал оның әзірінше нұсқасының пай-
да болуын өзінше, мейлінше сияқты сөздердің 
аналогиясымен байланысты пайда болған деп 
жорамалдайды [4, 79]. Осындай жағдайлардан 
Түркі тілдерінің дыбыстық жүйесіне тән дыбыс алмасулар 

254 
Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3(149). 2014
барып дыбыстық өзгерістердің пайда болуы 
мүмкін. С.Е. Маловтың мәліметінше, 1893 
жылы В. Томсен және басқа түркітанушы-
ларды Орхон-енисей ескерткіштерінің мағына-
сын талдап түсінгенде қазіргі түркі тілдерінде 
ұяң дыбыстар қолданылатын позицияларда 
қатаң дыбыстардың кездесетіндігі таң қалдыр-
ған. Мысалы, алты «altı» және алты (ал-ты) 
«aldı», алды емес, ант «yemin» қазіргідей ант, 
және анта (ан-та) «orada», барты (бар-ты) 
«gitti» [5, 214]. Бұдан ғалымдардың қатаң-ұяң 
дыбыстардың алмасуы көне түркі тілінде 
кездесетінін байқағандығын түсінеміз. 
Қазіргі қазақ тіліндегі дыбыстар алмасуы 
белгілі бір кезеңдерде сөзжасам тәсілі ретінде 
қызмет атқарған деген де пікірлер бар. Мы-
салы, Н.К. Дмитриев түркі тілдеріндегі сөз-
жасамдық морфология тәсілінің үш жолы ба-
рын көрсеткен: біріншіден, бір-біріне синтак-
систік ерекшелігі бойынша ажыратылатын етіс-
тік және есім негіздерінің формальді сәйкес-
тігі. Екіншіден, фонетикалық алмасу арқылы 
етістік және есім негіздерінің дифференциясы. 
Үшіншіден, сөз табына нақты ажырататын 
афиксация механизмінің пайда болуы [6, 27]. 
Осыған ұқсас пікір көптеген түркітанушы ға-
лымдардың еңбегінде дыбыс алмасуларының 
қазақ тіліндегі еліктеуіш сөздердің семантика-
лық жағынан дамуына әсер ететіні жайлы да
кездеседі.
Әдеби тілдегі кейбір сөздердің ауызекі сөй-
леу тілінде басқаша немесе әдеби тілде бір-
неше нұсқасының қатар қолданылуы сөз құ-
рамындағы дыбыстардың алмасуынан бола-
тыны белгілі. Бұл құбылыс түркітануда «син-
гармониялық варианттар», «сингармониялық 
параллельдер» немесе «фонетикалық дыбыс 
сәйкестігі», «дыбыстардың спонтанды (игеру-
сіз) өзгерісі» деп әртүрлі аталып жүр. Олардың 
пайда болу, қалыптасу себептері де әртүрлі 
түсіндіріліп келеді.
Тіл білімінде сөз варианттары, дыбыстар 
сәйкестігі мәселесі аз зерттелген жоқ. Вариант-
тылық мәселесі синхрониялық тұрғыдан да, 
диахрониялық тұрғыдан да тіл біліміндегі 
өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Жалпы 
осы варианттылық мәселесі тіл білімінің бар-
лық саласына қатысты. Көбінесе лексиколо-
гия, диалектология, әлеуметтік лингвистика тұр-
ғысынан зерттеліп, қарастырылған. Тіл білі-
мінде Прага лингвистикалық мектебі өкілде-
рінің еңбектерінен кейін «вариант», «инва-
риант» ұғымдары фонологиялық тұрғыдан қа-
растырыла бастады. 
Академик Ә.Т. Қайдар қазақ тіліндегі бір 
буынды түбірлер варианттарының фонология-
лық, морфологиялық және сыртқы факторлар-
дың әсерінен пайда болатындығын көрсеткен. 
Бір буынды түбірлер варианттылығынан ұзақ 
жылдар бойы тығыз байланыста болғанын бай-
қаймыз. Фонологиялық, морфологиялық фак-
торлардың әр тілде өз заңдылықтары бойынша 
қолданылатынын ескерте келіп, ғалым бір 
буынды түбірлердің варианттарын «фономор-
фологиялық» деп атайды. Ғалым дыбыстардың 
сәйкестігі мен дыбыстардың алмасуын екіге 
бөліп қарастырады. Дыбыстардың алмасуы 
түбірге қосымша жалғанғанда дыбыстардың 
бір-біріне регрессивті немесе прогрессивті әсе-
рінен іске асады, мысалы, сөз – сөй -ла жұр-
нағы жалғанғанда з-й алмасуы іске асады. Ал 
дыбыс сәйкестіктері артикуляциялық базасы-
ның жақындығынан қалыптасады [7]. Акаде-
мик ғалым ағамыздың бұл жерде түбір мәсе-
лесіне тереңдей үңілгендігін аңғарамыз. Ал 
біздің жұмысымыздың мақсаты қазіргі қазақ 
тіліндегі айқын көрінетін морфонологиялық 
алмасуларға сипаттама беру болып табылады. 
Ал морфонологиялық құбылыстар артику-
ляция мен акустикаға байланысты болмаған-
дықтан, оны фонетика ережелерімен түсінді-
руге келмейді. Бір позицияда түрлі өзгеріс 
пайда болады, ауытқу жиі кездеседі. Түркіта-
нушы М.А. Черкасский сингармониялық ва-
рианттар қырғыз тіліндегі ğomul – ğomul, қазақ 
тіліндегі izgi-äzgi, қарақалпақ тіліндегі qyral-
qural лексика-семантикалық жағынан ешқандай 
айырмашылығы жоқ, тек сөз құрамындағы ды-
быстардың алмасуынан туған вариант сөздер-
ді, ал қазақ тіліндегі äŋraь – yŋra, татар тілін-
дегі аčу – äčі , башқұрт тіліндегі qaіny – käіni 
сияқты құрамындағы дыбыстардың алмасу се-
бебінен лексика-семантикалық жағынан алшақ-
тап, дербес мағынаға ие бола бастаған сөздерді 
сингармониялық паралельдер деп атайды. Ав-
тор бұл құбылысты сингармониялық вариант-
тар немесе сингармониялық паралель деп атау-
дың өзі шартты екенін ескерткен [8, 354].
Башқұрт тілінің маманы Д.Г. Киекбаев 
сингармониялық варианттар немесе паралель-
дердің пайда болуын үндестік заңымен бай-
ланыстырады. Тілдің даму барысында үндестік 
заңы әртүрлі кезеңдерден өтіп, ал соңғы кезең-
нің (паралельдердің пайда болуы) фонетика 
шеңберінен шығып семосиологияға, лексикаға 
қатысты тікелей қатысты болатындығын ай-
тады. Д.Г. Киекбаев варианттардың пайда бо-
луына үндестік заңының әсерін жуан-жіңішке, 
еріндік-езулік болып жіктелуімен байланыс-
тырады [9]. Демек алдымен дыбыстар жуан-
Н. Егізбаева, Б. Рысбай 

255 
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. № 3(149). 2014
жіңішке болып жіктелген, содан кейін үндестік 
заңы пайда болған. Ал дыбыстардың алмасуы 
арқылы пайда болған варианттарды «сингар-
мониялық» деу шартты атау болып шығады.

жүктеу/скачать 0,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: