Туындыларын

3. “Ж етермісің жақсы жайылымға,
Мен үш қаннан арыға үшар болшы”. (I I I  кітап).
Абайдың  ж аңа  заман,  ж аңа  қауымның  басы,  жастар 
үстазы,  ақы лш ы сы   екендігі.  Абай  ақындығының  қанат 
ж аю ы .  С аяси  к ө зқ а р а с ы н ы ң   тер ең д еу і,  п ә л с ап ал ы қ  
толғаныстарының кемелденуі. Өнер, махаббат арашашысы, 
халық қамқоры дәрежесіне котерілуі.
4. “Гүлдерім, дәндерімнен үрпақ,
нәсіл қалар ма?” (IV  кітап).
“Абайдың ата үлы емес, адам үлының” биігіндегі бейнесі. 
Абай  басынан  өткен  трагедияның  халқының  трагедиясы 
дәрежесінде  көрсетілуі.  Абай  ж олының  өнер,  прогресс, 
адамдық жолы, халық жолы екендігі. Абай бейнесінің типтік 
сипаты. Ж азуш ы  жеткен биіктік (Абай бейнесінжасаудагы). 
Тіл шеберлігі, эстетикалық табысы.
II. 
Абай және Қ үнанбайлар, яғни “А дамның емес, ата 
үлдары».
—  Д ал а  б и леуш ілері,  дала  қ о ж ал ар ы н ы ң   бейнесін 
Қүнанбай  айналасына  топтастыра,  түж ырымдай  талдау. 
Қүнанбай  — эпопеяда  ең  мықты,  қүнарлы  ш ыққан  бейне. 
Ж азуш ы  оны мына проблемалар айналасында көрсетеді:
1.  Қүнанбайлар және заман.
2. Қүнанбайлар ж әне халық, кедей-жатақ, малшы-жал- 
шылар...
.  3.  Қүнанбайлар  және рулық-патриархаттық тартыс.
4. 
Қүнанбайлар  және Абай бастаған прогресс.  Ескі мен 
жаңа арасындағы тартыс.
— Қүнанбай бейнесі. Ж азушының идеялық-эстетикалық 
табысы, Ақылды Қүнанбай, қайратты, қайсар Қүнанбай, қүз 
жартастардай биік те берік, сыр бермес айлалы, қу Қүнанбай, 
қолынан қан тамған ж ауы з  Қүнанбай,  т.б.
ІП.  Абай  және  Дәркембайлар.  “А таның  үраны   емес, 
аталы ны ң қорлы ғы  қосқандар”.
—  Эпопеядағы  образдар  галереясының  бір  ж үйесі  — 
Дәркембайлар бастаған халық бейнесі екендігі.
Тақырыпты мына проблемалар айналысында баяндау:
—  Кедей  ж атақтар.  Дәркембайлар  мен  Қүнанбайлар 
арасындағы тартыс.
—Дәркембай — Абай — кедей жатақтар.
— Достық және оның терең мәні.
— Базаралы мен Балағаздар — даланың өр,  ер,  еркін де 
бас, қимылдары өжет, өткір, бірақ “қарымы тар үландары».
—  Тәкеж андар  қолындағы  м алш ы -ж алш ы ,  қүл,  күң 
сипаттағы кедейлер.
8 2

—Даланың асау да, алып үлы Иса. Оның кайгылы тагдьфы.
—  Қала  кедейлері  —  Сейіттер  мен  Сейілдер.  Х алы к 
бейнесін жазуш ының осылармен байланыста, яғни осылар 
аркылы көрсетуі.
— Ж азуш ының идеялық-эстетикалық табысы.
IV. “Абай және әйелдер».
— Эпопеяда ішіне қатпар-қатпар сыр бүккен сар даланың 
кәрі  алып  шыңдары  мен  бетін  аңызақ  ж ел  сорған  қазақ 
сахарасындағы жүпар иісті ғүлдердей қүлпырған, адам сезімі 
мен  жанын  әдеміліктің,  ақ  махаббаттың  ж ары қ  нүрымен, 
қайталанбас  әуенімен  баурап  алатын  ерекше  бейнелер  — 
әйелдер түлғасының берілуі.
—  Әйелдер  бейнесін  төмендеғі  мәселелер  айналасында 
жинақтап талдау:
1.  А байаналары  — Зере мен Үлжан.
2.  Абай ғаш ықтары — Тоғжан мен Әйгерім.
3.  Абай  заманындағы  әділетсіз  қоғам  қүрбандары  — 
Үмітей, Керімбала.
4.  Д аланы ң  өр,  ер  мінезді,  “ы қти яр л ы ,  ы қтиярсы з 
қапасындағы еркелері” — Салтанат, Нүрганымдар.
5.  “Сенсіз  дүние  маған  жоқ».  Махаббаттары  үшін  неге 
болса да даяр Мәкен, Мағрипа, Еркежандар.
6.  Күндестік бүгауындағы Ділдә, Айғыз, Күңкелер.
7.  Дала билеушілерінін өркөкірек, адуын бәйбішелері — 
Қаражан, Мәнікелер...
8.  Босағада  шіріп  жүрген  Иіс  кемпір  сияқты  жалш ы, 
күң әйелдер.
—  Әйелдер  және  Абай.  Абайдың  ш ынайы  гуманист, 
мәдениетті  биік  түлғасының  осы  бейнелерге  байланысты 
ерекше көрінуі.
—  Әйелдер  бейнесін  ж асаудағы   ж азуш ы   ш еберлігі, 
төгілмелі, кестелі, образды бай тілі (портрет жасау,  суреттеу, 
баяыдаулар,  ішкі толганыс,  сезімиірімдерін беру, т. б.).
V. Абай ж әне ж астар бейнесі, көктей өсіп келе ж атқан 
жас қауым.
—  Эпопеяда  қараңғы   қазақ  даласында  тасты  ж ары п 
шыққан жас “Ш ынардың” алып бәйтерекке айналып, өнер 
мен білім, ізгілік сәулесін шашуы,  халы ққа ж үрер жолды 
көрсетуші үлы Абайдың өнегесімен қаулай өсіп келе жатқан, 
болашақ  мәдениет  пен  прогресс  жолын  ж алғасты руш ы 
ақын, әнші, өнерлі жастар бейнесінің жасалуы.
— Жастар бейнесін мына үлгіде топтай, жинақтай талдау:
8 3

1. Абайдың ақындық өмірінің жалғасы — Дәрмен (Абай 
иьәкіртіндей).
2. Абайдың өнерлі, талапты, үміт күткен дарынды үлдары — 
Әбіш, Мағауия, Ақылбайлар.
3. “Ш іріген ж үм ы ртқа” — айлалы, екіжүзді Шүбар.
— Ж астар  бейнесінің Абайды  болашақ үрпаққа апарар 
алтын көпірдей маңызы.
—  Ж азуш ының  ж астар  бейнесін  сомдаудағы  идеялық- 
эстетикалық табысы, сәтті шешімдері.
VI. А байдың достары.
“Өмірге  көзін  аш қан  орыстың  зиялы  адамдары,  қазақ 
халқының  ж анаш ы рлары ,  сондай-ақ  патшаның  отарлау 
бағытындағы саясатын далада тапжылмай жүргізуш і ояз, 
жандарм, әкімдер бейнесі.
— Михайлов, Павлов бейнелері арқылы екінші Ресейдің, 
яғни Пушкин, Лермонтов Ресейінің көрінуі.
—  Михайловтардың  тек  Абай  емес,  халық  досы  дәре- 
жесінде берілуі. Олардың демократтық, гуманистік бейнелері.
VII. Эпопеяның м аңы зы .
Оның тек Абай мен Мүхтарды  гана емес, қазақ халқын 
да әлемге танытуы.
—  “А бай  ж о л ы н ы ң ”  —  қ азақ ты ң   түңғы ш   эпопеясы 
екендігі. Эпопеяньщ қазақ әдебиетін, қазақ прозасын әлемдік 
дәрежеге көтеруі.
—  Эпопеяның қазақтың әдеби тілін, көркем тілін байыту, 
дамытуға қосқан ғажайы п үлесі.
V III.
 М.Әуезовтің қазақ әдебиеті, мәдениеті, театр өнері, 
аударм а саласы на қосқан қом ақты  еңбегі.
—  М.Әуезовтің  үлы  драматург  Шекспир,  орыс  жазу- 
шылары  Тургенов,  Тренев,  т.б.  шығармаларын  аударуы, 
әсіресе,  оның  д р ам ату р ги я  саласы ндағы   еңбектерінің 
маңызы.
—  М.Әуезовтің  XX  ғасыр  әдебиетіндегі,  ғылымындағы 
өлмес-өшпес жарқын істері мен еңбектері. “Үстаздық — үлы 
іс” деп өзі айтқандай, оның қазақ әдебиеті, Шығыс әдебиетіндегі 
үстаз дәрежесіндегі орны. Әлем әдебиетінен алар орны.
Әдебиет теориясынан берілетін үғымдар:
— Ғылыми монографиялар туралы оқушылардың білімдерін 
толықтыру.
— Роман-эпопея туралы үғым. Тарихи романдар туралы 
түсінік.
— Драмалық шығармалар түрлері. Оның ішінде трагедия 
туралы үғымдарын жетілдіру.
8 4

Оқушылардың білімі мен іскерлігіне қойылатын талаптар:
— Көркем туындыга өз бетімен пікір, сын айту әрі берілген 
іздендіру тапсырмалары бойынша материалдар  сүрыптау, 
оны пайдалана білу.
— Оқулық, гылыми материалдар, қосымша газет-журнал 
материалдарынан тақырыпқа  сай ең мәнді,  негізгі түйінді 
түстарын бөліп ала білу, дәйектемелер тандау, тезис-жоспар 
жасау дагдыларын тереңдету.
— Іздендіру, ғылыми сипаттағы тапсырмалар түрлеріне 
іскерлігін одан әрі дамыту. Мысалы:
1. Дәйексөзді шағын мінездеме жасау.
2.  К ейіпкерлер  сөзінен  диалог  дайы ндау  (рөлге  бөле 
отырып, мәтінбойыніиа.)
3. Дәйексөзді дәлелдеме талдау жасау (көркемтуынды, 
мәтін негізінде.)
4. Көркем туынды туралы бірнеше ғалым пікірі бойынша 
салыстырмалы пікір ж аза білу.
5.  Көркем  мәтіннен  кейіпкер  характерін  аш аты н  іс- 
әрекеттерді сүрыптап ала білу.
6.  Кейіпкер  характерін  аш атын  монолог,  диалог,  т.б. 
сөйлеу тілдерінен мысалдар таңдау.
7. Реферат жазу, оны көп алдында қорғай білу. Оппонент, 
рецензент бола білу дағдыларын дамыту.
8.  Әдеби  кейіпкерлер,  ғалымдардан  (сырттай божа да) 
әдеби сүқпат ала білу, сүрақтар әзірлеу. Репортаж жасауға 
дағдылану.
9. Өз бетімен әдеби айтысқа әзірлену, сүрақ дайындау.
10.  Өз  беттерімен шағын  сабақ  өткізу,  сабақ  жоспарын 
жасау,  талдау,  пікірлесуге  баулу  (педагогикалық сынып- 
тарга).

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: