Тулаганов Анвар Балтабаевич мемлекеттік қызмет көрсетудің сапасы мен қол жетімділігінің нысаналы көрсеткіштерін басқару 6D051000 Мемлекеттік және жергілікті басқару Phd докторы дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Мемлекеттік қызмет көрсету мемлекеттің функциясы ретінде
жүктеу/скачать 0,57 Mb.
|
Ануар - диссертация откорректированная
| Мемлекеттік қызмет көрсету мемлекеттің функциясы ретінде
Мемлекеттің мәні мен әлеуметтік орны оның қызметінің, мақсаты мен міндеттерінің бағытталуын айқындауда шешуші рөл атқарады. Өз кезегінде, мемлекеттің функциялары қазіргі даму кезеңіндегі қоғам алдында тұрған міндеттерге байланысты болады. Олардан туындайтын міндеттер өз бетінше пайда болмайды, олар қоғамның даму деңгейінен, оның экономикалық мүмкіндіктерінен және халықтың мүддесінен және т.б. тәуелді болады. Тұрмыстың барлық саласына «әкелік» қамқор көрсететін патерналистік мемлекетке азаматтық қоғамда орын жоқ, өйткені ол қоғамға қажетті және пайдалы ғана деген функцияларды орындайтын «малайға» айналып кетеді. Мемлекет пен қоғамның арақатынасы осылай қалыптасқан жағдайда өзіне әлеуметтік тұрғыдан не маңызды болып табылатынын, мемлекетке қандай тапсырмалар беру керек екендігін және оған қандай функциялар жүктейтінін азаматтық қоғамның өзі айқындауы тиіс. Тек осындай жағдайда ғана «мемлекеттік қызметтер көрсету» жеке адам мен заңды тұлғалардың мемлекеттік құрылымдармен нақты қатынас жасау жүйесіне айналады. Енді әлеуметтік қызметтер көрсетуді, олардың мемлекеттік және көпшілікке қызметтер көрсетумен арақатынасын зерделейік. Мұндай қатынастарды қызмет түрлері көрсетілетін салалар бойынша анықтайды. Бұған әлеуметтік маңызы бар – денсаулық сақтау, мәдениет, білім беру, ғылым салалары жатады, мұнда көрсетілетін қызметтерді көпшілікке көрсетілетін қызметтермен бір деңгейге қоюға болады. Шынында да, әлеуметтік қызметтер көрсету өзіне тән белгілері бойынша көпшілікке қызметтер көрсетумен бірдей болады және өзінің мәні бойынша да олар көпшілікке қызметтер көрсету түріне айналады, бірақ оларды бөлу критерийі (мемлекеттік қызметтер көрсетудей емес) қызмет көрсететін субъектілер емес, сол қызмет түрлері іске асырылатын жүйе болып табылады. Сөйтіп, әлеуметтік қызметтер көрсету, тұтастай алғанда немесе олардың бір бөлігі, мемлекеттік қызметтер көрсету сияқты көпшілікке қызметтер көрсетуге жатады. Олардың мемлекеттік қызметтер көрсетумен арақатынасына келсек, әлеуметтік қызметтер көрсетуді мемлекеттік және муниципалдық құрылымдар да, коммерциялық және коммерциялық емес (мемлекеттік емес) ұйымдар да жүзеге асыра алады және жүзеге асырып та жатыр. Тиісінше, әлеуметтік қызметтер көрсету мемлекеттік те, мемлекеттік емес те болуы мүмкін. Сондықтан, мәселен, олар төмендегідей сипатталауы мүмкін: көпшілікке мемлекеттік әлеуметтік қызмет көрсету; көпшілікке мемлекеттік емес әлеуметтік қызмет көрсету. Көпшіліктің мүдделерін сақтау тұрғысынан әлеуметтік қызметтер көрсетудің жоғарыда көрсетілген екі топтың арасындағы пропорция мәселесі маңызды болып табылады. Осы ретте: «Мемлекет белгілі бір салада әлеуметтік қызметтер көрсетуден толық бас тартатындай жағдай туындауы мүмкін бе?», – деген сұрақ қойылуы ықтимал. Біздің пікірімізше, бұл сұраққа жауап беру әлеуметтік қызмет көрсетудің сипатына байланысты болады. Мәселен, егер мемлекет іске асыруға тиіс әлеуметтік қызмет көрсетудің негізіне азаматтардың конституциялық құқықтары салынса, онда бұл қызметті басқа субъектілермен қатар мемлекеттік құрылымдар да көрсетуі тиіс, мемлекеттің мұндай жағдайда қол қусырып отыруға құқы жоқ. Әлеуметтік маңызы бар белгілі бір саладағы мемлекеттік саясат пен басымдықтар өзгерген жағдайда және мемлекетті мемлекеттік қызмет көрсетуге міндеттейтін конституциялық нормалар болмаса, қызмет көрсету пропорцияларын өзгертіп қана қоймай, көпшілікке қызметтер көрсетуді мемлекеттік емес секторға толық беруге болады [20]. Бұл мәселелер Е. Александровичтің тарапынан да қолдау тапқан. Атап айтқанда, оның пікірі бойынша, әлеуметтік қызметтер көрсетудің мемлекеттік қызметтер көрсетуден айырмашылығы – олар өздерін көрсететін субъектілер бойынша емес, қызмет көрсету салалары бойынша бөлінеді. Көпшілікке көрсетілетін қызметтердің бір бөлігі болып табылатын әлеуметтік қызметтерді мемлекеттік және муниципалдық құрылымдар ғана емес, мемлекеттік емес коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдар да көрсетеді. Белгілі бір әлеуметтік қызмет көрсетуді мемлекетік немесе мемлекеттік емес санатқа жатқызу маңызды мәселе болып табылады. Бұл мәселені көрсетілетін қызметтің сипатына қарай анықтауға болады. Мәселен, егер мемлекет іске асыруға тиіс қызмет көрсетудің негізіне азаматтардың конституциялық құқықтары салынса, онда бұл қызметті басқа субъектілермен қатар мемлекеттік құрылымдар да көрсетуі тиіс, яғни мемлекеттің мұндай жағдайда қол қусырып отыруға құқы жоқ. Бұған мысал ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясының 29-бабын келтіруге болады, онда еліміздің әрбір азаматының денсаулығын қорғауға және медициналық көмек алуға құқығы бар деп жазылған (ҚР Конституциясы). Алайда, денсаулық сақтау жүйесінде көрсетілетін қызметтерге баға беру оңай емес, өйткені денсаулық сақтау қызметтері мемлекеттік денсаулық сақтау жүйесінде ғана емес, қызметі мемлекеттік санатқа жатпайтын жеке меншік саласында да көрсетіледі. Осы ретте заңнамада денсаулық сақтау ұғымы медициналық көмек көрсету ұғымынан анағұрлым кең мағынада анықталған. Сөйтіп, әлеуметтік денсаулық сақтау қызметтерін көрсету (көптеген басқа қызмет көрсету түрлерімен қатар) өзінің мәні бойынша көпшілікке қызмет көрсету сипатында бола тұрып, қызмет көрсету көздерінің критерийлері бойынша мемлекеттік те, мемлекеттік емес те бола береді. Осы ретте денсаулық сақтау бойынша көрсетілген қызметтердің жалпы құрлымындағы мемлекеттік бөлігі көрсетілетін қызметердің аумақтық айырмашылығы немесе қабылданған қаржыландыру нормативтерінің ерешеліктері аясында айтарлықтай дәрежеде өзгеруі мүмкін [12]. Әртүрлі мемлекеттік билік органдарының нормативтік актілеріне жасалған талдау көрсеткендей, «қызмет көрсету» ұғымын қолданған кезде оның, римдік жеке құқық дәстүрлерін жалғастыра отырып, цивилистика мен күнделікті сөз жүйесінде пайдаланылатын мазмұны әрдайым ескеріле бермейді. Көпшілікке қызметтер көрсетуді түсінуге және нормативтік бекітуге қатысты қалыптасқан жағдай – бұл нормативтік құқықтық реттеудің құқықтық ой-өрістен асып түсуін дәлелдейтін мысал. Құқықтық реттеу өз жолымен алға басады, ол ғылымға, таңдап алған үлгіні қолдап, бос қалған кеңістіктерді толтыруға немесе ашық түрде орын алған құрылымдардың қателіктерін жойып, дұрыс үлгілер жасауға мүмкіндік береді. Н. Путилоның пікірі бойынша, көпшілікке қызметтер көрсетуді мемлекетке жақын тұрған теориялық-құқықтық құрылым ретінде анықтауға болады, яғни оның шеңберінде мемлекет қоғамға қызмет етеді деген көзқарасқа негізделген қоғамдық шарт теориясының ережелері тұжырымдалады. Осындай қызметтер көрсетілетін субъект – қоғам, абстрактылы тұрғыдан жалпы халық болып табылады. Көпшілікке көрсетілетін қызметтерді нақты тұлға пайдаланады, ал оларды мемлекеттік қызметші көрсетеді, солай болғанымен жоғарыда тұжырымдалған көзқарасты көпшілікке көрсетілетін қызметтерді түсіну әрі реттеу үшін пайдаланбаған жөн. Әкімшілік-құқықтық көзқарас бойынша қызметтер көрсету – бұл мемлекеттік органдар мен қызметшілердің жеке және заңды тұлғаларға арналған нақты іс-әрекеттері, күнделікті қызметі, соның барысында азамат немесе заңды тұлға белгілі бір игіліктер тұтынады. Осы ретте қызметтер көрсетудің табиғатына сәйкес келмейтін қатынастарды мемлекеттік қызметтер көрсетуге жатқызу, ғылыми ойдың мынадай екі бағытына алып келуі мүмкін: 1) әкімшілік регламенттерде кәдімгі көрсетілетін қызметтер туралы емес, «жалған қызметтер» туралы сөз болып отырғанын мойындау, кейін «осындай қызметтер» көрсету туралы теорияны әзірлеу; 2) екінші нұсқа неғұрлым көңілге қонымды болып табылады және ол мынаны, яғни әкімшілік-құқықтық қатынастарда да қызметтер көрсету орын алатынын мойындауды білдіреді. Мұндай қызметтер көрсетудің (бірқатар ерекше белгілері болғанымен) азаматтық құқықпен реттелетін қызметтер көрсетумен табиғаты бірдей, бірақ көпшілікке қызметтер көрсету негізінен көпшіліктік құқық әдістерімен реттеледі, осыған байланысты олар жаңа белгілерге ие болып, азаматтық құқықта орын алған бірқатар атрибуттардан (мысалы, орнын толтыру) айырылады. Мұндай жағдайда мемлекеттік органдардың өкілеттіктері ішіндегі азаматтың жалпы абстрактылы қоғамға емес, жеке өзіне ұтымды игіліктер алуын көздейтін қызмет түрлерін ерекше айқындау қажет. Бұл игіліктер мемлекеттік органдардың құзыретінде, мақсаттары мен міндеттерінде көрсетілген. Алайда, толыққанды мемлекеттік қызметтер көрсету онша көп емес. Оларға, ең алдымен, құқықтық және әсіресе құқық қолдану жөнінде ақпарат беру, сондай-ақ консультациялық және өзге де қолдау қызметтерін көрсету. Сөйтіп, мемлекет функцияларының тек шамалы бөлігін ғана қызметтер көрсетуге жатқызуға болады, қалғаны – мемлекеттің табиғаты мен орнына сәйкес туындайтын міндеттер. Мемлекеттік қызметтер көрсетуді нормативтік реттеу ерекшелігі әкімшілік регламенттің – әкімшілік рәсімдерді, яғни мемлекеттік қызметтер көрсету барысында жасалатын іс-әрекеттерді бекітудің негізгі құралы ретінде анықталуымен сипатталады. Сондықтан нақ осындай регламенттердің маңызы ерекше зор болады. Осы ретте мемлекеттік қызметтер көрсетудің әкімшілік регламенттерін төмендегі азаматтарға: өмірдің қиын жағдайларына тап болған және жедел көмек алуға мұқтаж болып отырған азаматтарға; егде жасқа келген азаматтар мен мүгедектерге күндізгі мекемелерде оңалту және емдеу, тұрмыстық және мәдени қызмет көрсету іс-шараларын ұйымдастыру, мүгедектерді оңалту жөніндегі жеке бағдарламаларға сәйкес әлеуметтік-оңалту іс-шараларын жүзеге асыру бойынша; қараусыз қалған балаларға және ата-аналарының қамқорынсыз қалған балаларға стационарлық жағдайда (жетімхана бөлімшелерінде) кешенді оңалту ұйымдастыру бойынша арнап әзірлеу мемлекеттік қызметтер көрсетуді, олардың әлеуметтік бағдарлану тұрғысынан, дұрыс түсінуге неғұрлым сәйкес келеді. Мұндай жағдайда регламенттер әзірлеушілердің алдында – азаматтарға әлеуметтік сала мекемелерінде көрсетілетін әлеуметтік қызметтерден мемлекеттік қызметшілер көрсететін қызметтерді шектеу жөнінде өте күрделі міндет тұр. Егер бірінші жағдайда мемлекеттік қызметтер көрсету жөнінде әкімшілік регламенттер қабылдау қажет болса, екінші жағдайда – қызмет көрсету стандарттарын, сондай-ақ қызметтер көрсету процесін ұйымдастыру мақсатында оларды реттеумен қатар нормативтік және нормативтік емес актілер қабылдау керек болады [15]. Біздің пікірімізше, бұл мәселелер мемлекеттің нормативтік құқықтық актілер деңгейінде реттелуі тиіс. Осыған қатысты Д. Повныйдың айтуынша, қазіргі уақытта мемлекеттік қызметтер көрсету саласының заңнамалық тұрғыдан бекітілген терминологиялық базасы жоқ. Мұндай жағдайда құқықтық вакуумм мен құқықтық қарама-қайшылықтар болып қалу қауіпі туындайды, оның теріс салдары қызмет көрсету түрлерін тұтынушыларға әсер етуі мүмкін. Сондықтан ең жақын арада «мемлекеттік қызмет көрсету», «көпшілікке қызмет көрсету», «әлеуметтік қызмет көрсету», «мемлекеттік қызмет көрсету стандарты», «әкімшілік регламент» сияқты және т.б. ұғымдарды бекітетін нормативтік құқықтық актілер қабылдау қажет. Егер әкімшілік реформаның құқықтық негізіне заңға тәуелді актілер салынса, бұл реформаның толық легитимді бола алмайтыны және қоғам мен оның жекелеген мүшелеріне әлеуметтік маңызы бар пайда келтірмейтіні ешбір күмәнсіз [16, с. 68]. Бұл жерде, біздің пікірімізше, мемлекеттік қызметтер көрсету мен мемлекеттік функцияларды реттеу мәселелері бойынша отандық заңнамалық базада не бар екендігін анықтап алған жөн. ҚР Конституциясында мұндай ұғымдар жоқ [17], бірақ «мемлекеттік қызмет көрсету» ұғымы «Әкімшілік рәсімдер туралы» ҚР Заңында орын алған. Атап айтқанда, Осы Заң басқару қызметiн ұйымдастыруды жетiлдiруге, мемлекеттiк органдардың iркiлiссiз жұмыс iстеуiн қамтамасыз етуге, басқарушылық шешiмдердi жедел қабылдауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауға, мемлекеттiк мүдделердi қорғауға, мемлекеттiк қызметшiлердiң лауазымдық өкiлеттiктi қызметтен тыс мақсаттарда пайдалануына жол бермеуге, сондай-ақ мемлекеттiк қызметтер көрсету жөнiндегi қызметке жәрдемдесетiн әкiмшiлiк рәсiмдердi белгiлеуге бағытталған. Заңның 1-бабының 2.2-тармағында: «мемлекеттiк қызмет көрсету – мемлекеттiк органдардың, олардың ведомстволық бағыныстағы ұйымдарының және өзге де жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттiк органдардың жекелеген функцияларын iске асыру нысандарының бiрi болып табылатын, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген, жеке және заңды тұлғалардың (мемлекеттiк органдарды қоспағанда) қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға бағытталған, жеке сипаттағы әрi жеке және (немесе) заңды тұлғалардың (мемлекеттiк органдарды қоспағанда) өтiнiшi бойынша жүзеге асырылатын қызметi» деген анықтама берілген. Бұл анықтама мемлекеттік қызмет көрсету мемлекеттік органның орындайтын мемлекеттік функциясының белгілі бір нысаны ғана емес, сонымен бірге ол мемлекеттік органның жекелеген функциясы екендігі жөнінде түсінік береді. Заңдық тұрғыдан осы мәселелерге қатысты Қазақстанның жағдайы Ресейге қарағанда біршама анығырақ деп айтуға болады, өйткені онда мемлекеттік, қоғамдық, көпшіліктік және әлеуметтік қызметтер көрсету арасындағы айырмашылықтар нақты анықталмаған, бұл жөнінде біз, ресейлік сарапшылардың пікірлеріне талдау жасай отырып, жоғарыда жазғанбыз. Сонымен бірге жоғарыда аталған заңда мемлекеттік қызмет көрсету мемлекеттік органның қай функцияларына жататыны туралы жазылған. Заңның «Мемлекеттiк органның функциялары» деген 9-2-бабында «мемлекеттiк органның функциялары стратегиялық, реттеушiлiк, iске асыру және бақылау болып бөлiнуi мүмкiн» деп белгілеген. Атап айтқанда, мемлекеттiк функциялардың iске асырылуын нормативтiк құқықтық қамтамасыз ету, рұқсат құжаттарын беру, нормативтiк құқықтық актiлердiң орындалуына талдау жүргiзу, мемлекеттiк органдардың қызметiн үйлестiру, мемлекеттiк активтердi басқару жөнiндегi функциялар реттеушiлiк функциялар болып табылады. Заңда «мемлекеттiк қызмет көрсету стандарты» (1-баптың 2-3-тармағы), «мемлекеттiк қызметтер көрсету тiзiлiмi» (1-баптың 2-5-тармағы), «мемлекеттiк қызмет көрсету регламентi» (1-баптың 2-6-тармағы) және «электрондық мемлекеттiк қызметтер көрсету» (1-баптың 2-7-тармағы) сияқты басты ұғымдардың анықтамалары берілген [18]. Осының негізінде мемлекеттік қызметтер көрсетудің қағидалары заңнамалық тұрғыдан белгіленді. Алайда, біздің пікірімізше, мемлекеттік қызметтер көрсету тиіміділігінің сапасы, қол жетімділігі, уақтылығы сияқты және т.б. салдарлы көрсеткіштері нормативтік құқықтық актілерде әлі өзінің толық шешімін тапқан жоқ. Енді, тиісінше мемлекеттік органдардың қызметіне қатысты айтсақ, шынында да, «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңының 9-бабына сәйкес мемлекеттік қызметшілердің негізгі міндеттері айқындалған, алайда олардың ішінде мемлекеттік қызметтің сапасын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер орын алмаған. Осы заңның 5-бабының 14-1) тармақшасына сәйкес Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі уәкілетті органға және оның аумақтық бөлімшелеріне мемлекеттік органдар көрсететін қызметтердің сапасын арттыру жөнінде ұысыныстар әзірлеу міндеті қойылған [21], бірақ мемлекеттік қызметтер көрсетудің қолайлы әдістемесі осы уақытқа дейін қабылданған жоқ. Дегенмен, осы бағыт бойынша қайсыбір шаралардың жасалғанын айта кету қажет. Мәселен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 желтоқсандағы № 1367 Қаулысымен бекітілген Әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің жұмыс сапасын бағалау қағидаларына сәйкес бағалау жүргізу нәтижелері қызметшілерді сыйақымен марапаттауға және басқаша көтермелеуге, оларға үстемақылар белгілеуге негіз бола алды [22]. ҚР Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттіктің ақпараты бойынша барлық мемлекеттік орталық және жергілікті атқарушы органдардың 2008 жылдың ішінде мемлекеттік қызметшілердің жұмыс сапасына бағалау жүргізуі көзделген болатын. Бағалау нәтижелеріне мониторинг жүргізуді 2009 жылдың бірінші тоқсанында жүзеге асыру көзделген еді. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Үкіметінің жоғарыда аталған қаулысында көрсетілген мемлекеттік қызметшілердің жұмыс сапасына баға берудің құқықтық салдары Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабына сәйкес заң деңгейінде белгіленуі тиіс болғандықтан, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 7 мамырдағы № 659 қаулысымен Әкімшілік мемлекеттік қызметшілердің жұмыс сапасын бағалау қағидаларының күші жойылды деп танылды [23]. Осыған байланысты мемлекеттік қызметшілердің жұмыс сапасын бағалау нәтижелеріне мониторинг жүргізілген жоқ және соңғы уақытта оның жүзеге асырылуы көзделмеген. Сонымен бірге, жалпы алғанда, мемлекеттік қызметтер көрсету үшін де, сондай-ақ, әсіресе, әлеуметтік бағдарлану сипатындағы қызметтер көрсету үшін де, олардың сапасы мен қол жетімділігін бағалау мәселелері маңызды болып табылады. Қазіргі уақытта мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділігі туралы бүкіл ел (мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, азаматтар мен олардың бірлестіктері) үшін жалпыға ортақ және бірыңғай түсінік немесе көзқарас жоқ. Ал азаматтар мен ұйымдардың осы саладағы өз құқықтары туралы ақпарат алу деңгейі бұдан да төмен. Қызмет көрсетпегені немесе көрсеткен қызметінің сапасы төмен болғаны үшін шенеуніктер де жауап бермейді [6]. Сонымен бірге, бұл тұста көрсетілетін қызметтердің «тым артық болуы» және «қайталануы» сияқты ұғымдарды, сондай-ақ осы функциялардың атқарушы биліктің сатысы бойынша орналасуын да назардан тыс қалдыруға болмайды. Осы ретте, қоғам мен мемлекет сан жағынан тым артық міндетті көрсетілетін қызметтерді бірден немесе бірте-бірте жүзеге асырмауға мүдделі болуда, олар бұған мұндай қызмет көрсету түрлерін міндетті емес санатқа ауыстыруға немесе оларды тұтастай жойып жіберуге тырысады. Басы артық және бірін-бірі қайталайтын қызметтер көрсетудің орын алуы атқарушы мемлекеттік органдарын олардың басқа да қажетті функцияларын орындауға арналған ресурстарын басқа мақсатқа жұмсауға мәжбүрлейді. Бұған қоса, мемлекеттік қызметшілердің билік жүргізу өкілеттіктеріне сәйкес әкімшілік ресурсы болғандықтан, қызметтер көрсетуге талаптар белгілеуге және олардың орындалмағаны үшін тәртіптік санкциялар қолдануға мүмкіндіктері болады. Атқарушы билік органдары аталған қызметтерді көрсету кезінде іс жүзінде монополистің (үстемдік жасаушының) орнында болатындықтан, олардың есептеуінше, ресурстарды үнемдеу мақсатында белгілі бір қызмет көрсету түрін бір ғана қызмет көрсетуші орындауы тиіс. Мұнымен келіспеу қиын, өйткені қызмет көрсетудің бірыңғай (типтік, сәйкестендірілген, стандарттық) рәсімі болуы тиіс, бірақ аталған қызмет көрсетуге қол жеткізу орындары көп болуы керек. Осы ретте, қызмет көрсетуші мен көрсетілетін қызметті тұтынушының өзара іс-әрекет жасалатын орны қызмет көрсетуге қол жеткізу орны болып есептеледі. Көрсетілетін қызметті тұтынушы үшін мұндай қызмет көрсету орны біреу ғана болуы тиіс, өйткені ол осындай қызмет түрін тұтыну үшін, мысалы, суретке түсу немесе анықтама алу үшін басқа жерге өтініш жасамауы керек. Атқарушы билік органдарының қызметтер көрсетуі монополиялық және нарықтық емес болып табылады, сондықтан мұндай қызметтер көрсетудің сапасын нарықпен реттеу мүмкін болмайды. Алайда, егер осындай қызметтер көрсету үшін бәсекелік орта құрылса, онда аталған қызметтер көрсетудің сапасын ынталандыра алатын тетіктер жасауға болады. Мәселен, бұған осы орындардың қызметкерлеріне сыйлықақы беру ресурстары шектеулі болған жағдайда қызмет көрсету түрлерін тұтынушылар үшін қызмет көрсетуге қол жеткізу орындарының өзара бәсекесін жатқызуға болады. Кейде қызмет көрсетуге баға беру оның сапасына баға беру болып табылады деп дәлелдеп деп жатады, ал сапаның нені білдіретінін анықтай бастағанда, ол қызмет көрсетудің жарамдылығына келіп тіреледі. Атаулы қызмет көрсетуді бағалау қызмет көрсету түрін тұтынушыны қанағаттандыру және нақты қызмет көрсетуді орындаушының кәдімгі қателерін (қайсыбір көрсеткіш бойынша көрсетілетін қызметтің жарамсыздығын) анықтау арқылы жүзеге асырылады. Әдетте сервисті бағалау көрсетілетін қызмет түрлерін тұтынушылардың қызмет көрсетушілерге, атап айтқанда, атқарушы билік органдарына білдіретін сенімінің деңгейін айқындау арқылы жүзеге асырылады [11]. Қызмет көрсетудің қол жетімділігін қамтамасыз ету тетіктерін түсіну оңай емес. Қызмет көрсетудің нақты болуы оны тұтыну кезіндегі қажетті шарт, бірақ ол жеткіліксіз. Егер көрсетілетін қызметті тұтынуға мүдделі адамға оны жүзеге асыру үшін кедергілер (бағасына қатысты, уақытша немесе продуценттің қашықтығына байланысты) туындаса, не бұл кедергілер қысым көрсету сипатында болса, онда іс жүзінде мұндай қызмет көрсету түрін тұтынуға белгілі бір адамдардың ғана қолы жетеді. Қызметтер көрсету заң бойынша бірегей болуы тиіс, яғни қызмет тұтынушылардың барлығына қойылатын талаптар бірегейлігімен сипатталуы керек, бұдан басқа, қызмет тұтынушылардың барлығының аталған қызметтерді тұтынуға институционалдық құқықтары бірдей болуы тиіс, сондай-ақ, сайып келгенде, бірегей қызметтер көрсетудің технологиялық процесі технологиялық кедергілер туындатпауы тиіс (қызмет көрсету өнімділгі кезек күттіруге жол бермеуі керек). А. Нестеровтың пікірі бойынша, «қызмет көрсетуге еркін қол жеткізу» және «жалпыға бірдей қызметтер көрсету» ұғымдарын ажырта білу қажет, өйткені бірінші ұғым тегін қызмет көрсетуді білдіреді, ал екінші ұғым ақылы қызмет көрсету мағынасын қамтиды, бірақ ол қызмет тұтынушылардың көпшілігінің қолы жететіндей, мемлекет реттейтін баға бойынша көрсетіліуі тиіс. Ал қол жетімділіктің өзі қызмет көрсетілумен қатар қоса атқарылу процесін білдіреді, өйткені онсыз бірегей қызметтің көрсетілуі мүмкін емес. А. Шастико мүдделі субъектілердің қызмет тұтыну үшін мемлекеттік агенттікке жүгіну себептерін және қызмет тұтынушының оған көрсетілген көпшіліктік қызмет нысанының кейіннен пайдаланған сипатын ажырата білуді ұсынады. Қызмет тұтынушылардың тілектері мен мұқтаждықтары тікелей сипатта болуы, немесе белгілі бір қажеттіліктен туындауы мүмкін, ал соңғысы, өз кезегінде, құн өндірісінің уәжімен немесе басқа да себептермен байланысты болуы ғажап емес. Қызмет көрсету нысанын кейінгі пайдалану сипаты тікелей (түпкілікті) тұтынумен; құн өндірісі үшін пайдаланумен; нормативтік талаптармен туындаған мәжбүрлі тұтынумен байланысты болуы мүмкін. Егер мемлекет мемлекеттік қызметтер көрсетуді еркін қол жетімділікпен жүзеге асырса, не оларды сатып алып, әлеуметтік тұрғысынан қорғалмаған (тұрмысы төмен) азаматтардың арасында бөліп берсе, онда, әдеттегідей, кезекке тұру және әлеуметтік маңызы бар қызмет көрсету түрлерінің толық өндірілмеу проблемасы туындайды. Мұндай жағдайда мемлекет бұл дефициттің орнын ақшамен өтеуі немесе әлеуметтік маңызы бар қызметтер көрсетудің мемлекеттік емес продуценттеріне дотация жасауы мүмкін. Егер мемлекеттік бюджетте белгілі бір шектеулердің орын алатынын ескерсек, мемлекет өзіне тек аса қажетті қызметтер көрсету міндетін ғана алуы керек. Осы ретте мынаны ескергеніміз жөн, біз мемлекеттік қызметтер көрсетуге мемлекет өз өкілеттіктерін орындаған кезде өндіретін билік өнімдерін жатқызбаймыз. Мемлекеттік қызметтер көрсетуге өтініш жасау себебіне байланысты оларды еріксіз және ерікті қызметтер көрсету түрлеріне бөлуге болады. Мемлекеттік қызмет көрсетуге өтініш еріксіз жасалған жағдайда ол тегін көрсетілуі тиіс, бірақ бұған мемлекеттік баж салығы салынатын құқықтық маңызы бар іс-әрекеттермен байланысты мемлекеттік қызметтер көрсету жатпайды. Осы ретте мемлекеттік және әлеуметтік қызметтер көрсетуді тұтынушылардың өздеріне алдын ала қабылдаған қайсыбір міндеттері, оның үстіне, аталған қызметтер үшін ақы төлеу жөніндегі міндеттері туралы сөз болуы мүмкін емес екендігін ескерткен жөн. Аталған қызмет түрлері тек ерікті негізде ғана көрсетілуі тиіс. Әлеуметтік қызметтер көрсетуді тұтынушылар қызметтің осы түріне өз құқығын растауы тиіс, ал мемлекеттік қызметтер көрсетуді тұтынушылар оларды сәйкестендіретін құжаттар көрсетуі керек. Көпжылдық кеңестік және қазіргі заманғы әкімшілік жүргізу тәжірибесі көрсеткендей, халыққа қызмет көрсету сапасы жүйесіндегі мәселелер жөнінде шағымдану кітапшаларын көрсету, партия жиналыстарында талқылаудан басқа, А. Нестеровтың пікірі бойынша, аталған тәсілдердің тиімділігі шамалы болатын. Тапшылықтың орын алуы, бюджеттендіру мәселелері бойынша төменен жоғары қарай кері байланыстың болмауы қызмет тұтынушының қызмет көрсетушіден тәуелділігі қызметтер көрсетудің қажетті деңгейіне қол жеткізу жөніндегі кез келген іс-шараларды бейтараптандыруға алып келеді. Осыған байланысты, мемлекеттік қызметшілердің рента алуға бағдарлануына жағдай туындауына кедергі жасайтын рәсім ретінде атқарушы билік органдары қызметінің әкімшілік регламенттерін енгізу мемлекеттік әкімшілік жүргізудің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді [11]. М. Домбровскидің пікірінше, мысалы, көптеген функциялар мен міндеттерді жергілікті өңірлік өзін-өзі басқаруға беруге болады. Ұлттық масштабтағы мемлекеттік реттеу функцияларына жататын мәселелерді қоспағанда, әлеуметтік қызметтер көрсетуге нақты тұтынушылардың тарапынан неғұрлым пәрменді демократиялық бақылау жасау мүмкіндігіне қол жеткізу себебі бойынша, әлеуметтік қызметтердің көпшілігін жергілікті және өңірлік деңгейде көрсетуге болады. Білім беру және денсаулық сақтау қызметтерін көрсету тетіктері мен стандарттарын, сондай-ақ оларды қаржыландыруды мемлекет айқындайды, бірақ бәсекелік орта туындауына байланысты аталған қызмет көрсету құқықтарын жеке секторға беру олардың тиімділігін айтарлықтай арттырады [3, 119-бет]. Бізге бұл тұста М. Домбровскимен келісу қиындау болады. Шынында да Қазақстанда сатылас жүйе бойынша басқару саласының реформасы жүргізілді, соның нәтижесінде мемлекеттік функциялардың едәуір бөлігі орталықсыздандырылып, төменгі өңірлік буындарға берілді. Дегенмен, нақты тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділігінің проблемалары бұрынғы дәрежеде қалып отыр, өйткені оларды орындау үшін орталық және жергілікті атқарушы органдарының жауапкершілігі жақсы жаққа өзгерген жоқ. Біздің пікірімізше, Қазақстанда мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту шеңберінде перманенттік тұрғыдан жүргізіліп отырған әкімшілік реформаның ең маңызды міндеттерінің бірі осыған келіп тіреледі. Жоғарыда келтірілген мемлекеттік қызмет көрсету туралы анықтама оның белгілі бір мемлекеттік функция ретіндегі түсінігін береді, осы ретте аталған қызмет көрсетуді мемлекеттік орган орындап қана қоймайды, сонымен бірге ол сол мемлекеттік органның жекелеген функциясы болып табылады. Мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы туралы айтқанда біз қандай анықтаманы негізге аламыз? Бұл белгілі бір объектінің объективті күй-жайы; бұл нақты объектінің қасиеттерінің жиынтығы, ол соның арқасында ол басқа объектілерден ерекшеленеді немесе соларға ұқсас келеді. Мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасын басқару туралы сөз болғанда, әрбір адамның көрсетілген қызметтің сапасынан алған әсеріне және оның өндіріс пен тұтыну процесіндегі атқаратын рөліне назар аударылады. Басқару жүйесінде қызмет көрсету сапасы мыналарды білдіреді: 1. Өнімнің (қызмет көрсетудің) алдағы күтілетін талаптарды қанағаттандыру қабілетіне негіз болатын сипаттамаларының жиынтығы; 2. Қалыптасқан сипаттамалардың талаптарға сәйкестік деңгейі. Сапа ішкі және сыртқы талаптарға сай болуы керек, яғни ұйымның тапсырған стандарттарына (қағидаларына) және қызметтер көрсетуді тұтынушының талаптарына сәйкес келуі тиіс. жүктеу/скачать 0,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|