Уфимского научного центра российской академии наук совет молодых ученых иэи унц ран этносы и культуры
жүктеу/скачать 9,62 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ключевые слова
Ғайсина Ф.Ф. Өфө ҡ. Аннотация: Во всех жанрах башкирского фольклора: в сказках, легендах, преданиях, обычаях, играх, знахарстве и т.д. существуют мотивы, интересные информации о камнях. В данной статье приведены поверья, приметы и запреты, связанные с камнями. Многочисленные примеры, перечисленные в работе показывают, что камень, является фольклорным символом, культовым объектом и выполняет разные функции. Ключевые слова: башкирский фольклор, жанры, поверья, приметы, запреты, камень. Annotation: There are motives and interesting information about stones in all genres of the Bashkir folklore: fairy tales, legends, traditions and customs, games, sorcery, games, etc. This article describes beliefs, signs and prohibitions associated with stones. There are numerous examples listed in the work, that prove the stone being a folklore symbol, a cult object, and performing different functions. Keywords: Bashkir folklore, genres, beliefs, signs, prohibitions, stone. Таштар – йолалар атҡарыуҙа файҙаланылған культ объекты, фольклор символы, төҙөлөш материалы булараҡ тарихсы, археолог, этнограф, фольклорсыларҙың өйрəнеү сығанағы булып тора. Башҡорт халыҡ ижадының һəр бер жанрында тиерлек таштарға бəйле төрлө мəғлүмəттəр бар. Таш – борондан халҡыбыҙ тормош-көнкүрешендə (батырҙарҙың көс һынашыуында, нигеҙ ҡорғанда, ноҡот һалғанда һ.б.), йолаларында (ерлəү, туй йолаларында, ямғыр телəүҙə һ.б.) киң ҡулланыла килгəн, шуға ла, ул башҡорт фольклорында бер үҙенсəлекле символик күренеш булып тора. Фольклор экспедициялары ваҡытында беҙгə таш тураһында ҡыҫҡа булһа ла, ҡыҙыҡлы материалдар осрап тора. Мəҫəлəн, борон таштың нисек барлыҡҡа килеүе, уның ниндəй булыуы хаҡында: «Бикмəш тауы янында һыу аҡҡан ти. Шуның күпереге ташҡа əйлəнеп, аҙаҡ тауға əйлəнгəн ти борон» (2016 йылда Ишимбай районы Хайран ауылынан Илъясова Миңлеямал Нəбиулла ҡыҙынан Ф.Ф.Ғайсина яҙып алған ( 1931 й.) 1 . « Əүəл ташты ҡояш ныҡ ҡыҙҙырған, шуға ул йомшаҡ булған, кеше баҫһа – эҙ ҡалған. Пəйғəмбəр ташы бар. Килен ташы – Хəйбуллала, изге таш ул» (2003 йылда Йылайыр районы Исҡужа ауылында Юлгилдина Маһикамал Рамаҙан ҡыҙынан (1927 й.) Р.Ə.Cолтангəрəева яҙып алған) 2 . « Ҡаяла эҙле таштар бар. Элек таштарҙа кеше эҙе ҡалыр булған. Ҡояш ныҡ ҡыҙҙырған, сөнки яҡын булған Ергə. Ташта əҙəм эҙе бар, тиҙəр. Бик боронғо таш ул» (2003 йылда Йылайыр районы Исҡужа ауылында Юлгилдина Хəмдиə Айса ҡыҙынан (1933 й.) Р.Ə.Cолтангəрəева яҙып алған) 3 . Шулай уҡ, Йылайыр районы Ҡəҙерша ауылында ла « Бəйғəмбəр эҙе» тигəн, уртаһында кеше аяғы эҙе уйылып ҡалған таш бар. Артабан, «Алптар – дəү кешелəр, уларҙың сабаталарынан ҡаҡҡан тупраҡтан тауҙар барлыҡҡа килгəн, эҙҙəре ҡалған урындар бар. Таштарҙың һығып һыуын ағыҙғандар» (2006 йылда Борай районы Кəшкəлəү ауылынан Туҡтағолова Хəбибə Ғəбделəхəт ҡыҙынан (1931йылғы) Г.Əхмəтшина яҙып алған.) 4 . Был миҫалдарҙан күреүебеҙсə, элек ҡояштың ергə яҡын тороуы, шуға таштарҙың йомшаҡ булыуы хаҡында боронғо мəғлүмəт, хəтер бөгөнгəсə килеп еткəн. Башҡортостан ерлеге – таулы-ташлы төйəк булараҡ, һəр районда, һəр ауылда тиерлек таш һүҙе менəн бəйле ер-һыу атамалары бихисап, мəҫəлəн: Сусаҡташ, Килен 1 Шəхси архив материалы. 3 Шунда уҡ, 110-сы б. 4 Экспедиция материалдары – 2006. Борай районы (Материалдар һəм тикшеренеүҙəр). Өфө, 2008. 132 б. 60 ташы, Ташлы, Таштау, Пəйғəмбəр ташы, Ҡараташ, Таш кисеү, Ташлы күл, Таш йылға һ.б. Əбйəлил (Ташбулат, Таштимер), Əлшəй (Ташлы, Таштүбə), Салауат (Ташауыл), Яңауыл (Таш йылға, Таш-тау) һ.б. райондарҙа таш һүҙе менəн бəйле ауыл исемдəре күп. Легенда-риүəйəттəрҙə ташҡа əйлəнеү тураһында мотивтар осрай. «Аллаһ Тəғəлəне асыуландырма, ташҡа əйлəндереп ҡуймаһын!» – тигəн əйтем шунан ҡалғандыр. Фольклорсы Ф.А. Нəҙершина: «Киленташтар» – ҡарғыш төшөү һөҙөмтəһендə таш булып ҡатҡан, тораташҡа əйлəнгəн, йəки ниндəйҙер бер фажиға сəбəпле һəлəк булып, шуға бəйле топонимик атама барлыҡҡа килеү тураһындағы сюжеттар» хаҡында яҙған 1 . Мəҫəлəн, Салауат районында, Йүрүҙəн йылғаһы буйында таш булып ҡатып ҡалған ҡыҙ тураһында легенда һəм таш бар, уны «Əминəташ» тиҙəр. Шул уҡ райондың Мөсəт ауылында « Түгелмə таш», тигəн ҡая бар. «Уның ташы илдə бəлə-ҡаза булыр алдынан тəгəрəп, ҡойолоп төшə. 1941 йыл алдынан гөрһөлдəп емерелгəн» ти, урындағы халыҡ (йəғни Бөйөк Ватан һуғышы башланыр алдынан емерелеп төшкəн) 2 . Тау-таштарҙың ошолай илдə оло фажиға булыр алдынан емерелеп төшөүө, йəғни бəлə-ҡазаны алдан иҫкəртеүе хаҡында бер-нисə тапҡыр ишеткəн бар (Ф.Ғ.). Учалы районының Ҡолош ауылы янындағы Тəкəосҡан, Алабаш тауҙарында һəм Муса ауылы эргəһендəге Ҡыҙылташ тауында борондан ҡалған кеше күтəрə алмаҫлыҡ ҙур таштарҙан ҡоролған пирамидалар бар, уларҙы кем, ҡасан, ни өсөн эшлəгəне билдəһеҙ. Был хаҡта беҙгə 2010 йылда ошо төбəктə фольклор экспедицияһында йөрөгəндə урындағы халыҡ һөйлəне (пирамидаларҙың фотоларын да күрһəттерəлəр). З.Ғ. Əминев элек башҡорттарҙа тау, ер-һыу эйəлеренə тауҙарҙа дəрүиштəр, көтөүселəр таштарҙан ҡарасҡылар эшлəп китеүе һəм улар янында борон ҡорбан салыу ғəҙəте булғанлығы хаҡында бəйəн иткəн 3 . Бындай ҡарасҡылар, əүлиə ҡəберҙəренə ҡуйылған таштар, йəғни культ объекттары хаҡында Тарих, тел һəм əҙəбиəт институты археологтары В.Г.Котов, В.В.Овсянников, Н.С.Савельев ғилми мəҡəлəлəрендə бəйəн иттелəр 4 . Таштар күп йолаларыбыҙҙы атҡарыуҙа йыш файҙаланыла. Башлап нигеҙ ҡорғанда: «Нигеҙ ҡоролаһы урынға тəүҙə ҙур аҡташ һалалар. Шуны нигеҙ ташы, тиҙəр. Тупһаға аҡташ һалыу йолаһы ла бар. Кесаҙна һайын шуны йыуып, сайып торалар» 5 . « Өй күтəргəндə нигеҙ аҫтына, 6 бағана төбөнə «Ҡолһоуаллаһ” уҡып, бəлəкəй аҡ таш, һыу ташын һалалар. Нигеҙ ныҡ булһын, тип. (2009 йылда Бөрйəн р-ны Ҡолғона ауылынан Ғəтиəтуллина Сəкинə Кираметдин ҡыҙынан (1929 й.) Г.Хөсəйенова яҙып алған) 6 . Ауылдарҙа «Мəсеттең нигеҙ ташын алырға, тейергə ярамай», «Бер нигеҙҙең өҫтөнə икенсеһен һалырға ярамай, əҙ булһа ла ситкəрəк һалыр кəрəк», «Үҙеңə өй һалғанда мəсеттең нигеҙ ташын алып, ҡыҫтырырға ярамай» тигəн тыйыуҙар бар. Туй йолаһында ҡыҙ күсеп киткəндə: «Төшкəн ереңдə таш булып бат!» – тип телəк телəп ҡалалар. Таш ҡуҙғалмай, бер урында ятыуын иғтибарға алып, ҡыҙ кире айрылып ҡайтмаһын өсөн шулай əйтəлəр. Ерлəү йолаһында мəрхүмде ерлəгəс – баш осона ҡəбер ташы ҡуйыла. Улар төрлө формала, төрлө киңлектə, бейеклектə була. Элек ҡəберҙəрҙе таш менəн бураған булғандар, 1 Нəҙершина Ф.А. «Киленташ»тар хаҡындағы башҡорт легендалары Башҡорт фольклоры: Тикшеренеүҙəр һəм материалдар. V cығарылыш. Өфө, 2004. 87-92-се бб. 2 Шəхси архивтан. 3 Аминев З.Г. Об одном реликте культа гор у зауральских башкир // Урал-Алтай: через века в будущее: Материалы III Всероссийской тюркологической конференции, посвященной 110-летию со дня рожд. Н.К. Дмитриева. Уфа, 2008. С. 11-12. 4 Аминев З.Г., Котов В.Г., Овсянников В.В., Савельев Н.С. Малые культовые объекты в башкирском Зауралье: к постановке проблемы // Урал-Алтай: через века в будущее: Материалы V Всероссийской тюркологической конференции. Уфа, 2012. С. 6-20. 5 Башҡорт халыҡ ижады: Йола фольклоры. Өфө, 1995. Б. 263. 6 Экспедиция материалдары – 2009: Бөрйəн районы. Өфө, 2011. 65-се б. 61 2 Экспедиционные материалы – 2003: Зилаирский район. Уфа, 2006. С. 128. БАШҠОРТ ФОЛЬКЛОРЫНДА ТАШТАРҒА БƏЙЛЕ ЫРЫМ-ЫШАНЫУҘАР, ТЫЙЫУҘАР (ФОЛЬКЛОР ЭКСПЕДИЦИЯЛАРЫ МАТЕРИАЛДАРЫ НИГЕҘЕНДƏ) 61 ташы, Ташлы, Таштау, Пəйғəмбəр ташы, Ҡараташ, Таш кисеү, Ташлы күл, Таш йылға һ.б. Əбйəлил (Ташбулат, Таштимер), Əлшəй (Ташлы, Таштүбə), Салауат (Ташауыл), Яңауыл (Таш йылға, Таш-тау) һ.б. райондарҙа таш һүҙе менəн бəйле ауыл исемдəре күп. Легенда-риүəйəттəрҙə ташҡа əйлəнеү тураһында мотивтар осрай. «Аллаһ Тəғəлəне асыуландырма, ташҡа əйлəндереп ҡуймаһын!» – тигəн əйтем шунан ҡалғандыр. Фольклорсы Ф.А. Нəҙершина: «Киленташтар» – ҡарғыш төшөү һөҙөмтəһендə таш булып ҡатҡан, тораташҡа əйлəнгəн, йəки ниндəйҙер бер фажиға сəбəпле һəлəк булып, шуға бəйле топонимик атама барлыҡҡа килеү тураһындағы сюжеттар» хаҡында яҙған 1 . Мəҫəлəн, Салауат районында, Йүрүҙəн йылғаһы буйында таш булып ҡатып ҡалған ҡыҙ тураһында легенда һəм таш бар, уны «Əминəташ» тиҙəр. Шул уҡ райондың Мөсəт ауылында « Түгелмə таш», тигəн ҡая бар. «Уның ташы илдə бəлə-ҡаза булыр алдынан тəгəрəп, ҡойолоп төшə. 1941 йыл алдынан гөрһөлдəп емерелгəн» ти, урындағы халыҡ (йəғни Бөйөк Ватан һуғышы башланыр алдынан емерелеп төшкəн) 2 . Тау-таштарҙың ошолай илдə оло фажиға булыр алдынан емерелеп төшөүө, йəғни бəлə-ҡазаны алдан иҫкəртеүе хаҡында бер-нисə тапҡыр ишеткəн бар (Ф.Ғ.). Учалы районының Ҡолош ауылы янындағы Тəкəосҡан, Алабаш тауҙарында һəм Муса ауылы эргəһендəге Ҡыҙылташ тауында борондан ҡалған кеше күтəрə алмаҫлыҡ ҙур таштарҙан ҡоролған пирамидалар бар, уларҙы кем, ҡасан, ни өсөн эшлəгəне билдəһеҙ. Был хаҡта беҙгə 2010 йылда ошо төбəктə фольклор экспедицияһында йөрөгəндə урындағы халыҡ һөйлəне (пирамидаларҙың фотоларын да күрһəттерəлəр). З.Ғ. Əминев элек башҡорттарҙа тау, ер-һыу эйəлеренə тауҙарҙа дəрүиштəр, көтөүселəр таштарҙан ҡарасҡылар эшлəп китеүе һəм улар янында борон ҡорбан салыу ғəҙəте булғанлығы хаҡында бəйəн иткəн 3 . Бындай ҡарасҡылар, əүлиə ҡəберҙəренə ҡуйылған таштар, йəғни культ объекттары хаҡында Тарих, тел һəм əҙəбиəт институты археологтары В.Г.Котов, В.В.Овсянников, Н.С.Савельев ғилми мəҡəлəлəрендə бəйəн иттелəр 4 . Таштар күп йолаларыбыҙҙы атҡарыуҙа йыш файҙаланыла. Башлап нигеҙ ҡорғанда: «Нигеҙ ҡоролаһы урынға тəүҙə ҙур аҡташ һалалар. Шуны нигеҙ ташы, тиҙəр. Тупһаға аҡташ һалыу йолаһы ла бар. Кесаҙна һайын шуны йыуып, сайып торалар» 5 . « Өй күтəргəндə нигеҙ аҫтына, 6 бағана төбөнə «Ҡолһоуаллаһ” уҡып, бəлəкəй аҡ таш, һыу ташын һалалар. Нигеҙ ныҡ булһын, тип. (2009 йылда Бөрйəн р-ны Ҡолғона ауылынан Ғəтиəтуллина Сəкинə Кираметдин ҡыҙынан (1929 й.) Г.Хөсəйенова яҙып алған) 6 . Ауылдарҙа «Мəсеттең нигеҙ ташын алырға, тейергə ярамай», «Бер нигеҙҙең өҫтөнə икенсеһен һалырға ярамай, əҙ булһа ла ситкəрəк һалыр кəрəк», «Үҙеңə өй һалғанда мəсеттең нигеҙ ташын алып, ҡыҫтырырға ярамай» тигəн тыйыуҙар бар. Туй йолаһында ҡыҙ күсеп киткəндə: «Төшкəн ереңдə таш булып бат!» – тип телəк телəп ҡалалар. Таш ҡуҙғалмай, бер урында ятыуын иғтибарға алып, ҡыҙ кире айрылып ҡайтмаһын өсөн шулай əйтəлəр. Ерлəү йолаһында мəрхүмде ерлəгəс – баш осона ҡəбер ташы ҡуйыла. Улар төрлө формала, төрлө киңлектə, бейеклектə була. Элек ҡəберҙəрҙе таш менəн бураған булғандар, 2 Шəхси архивтан. 3 Аминев З.Г. Об одном реликте культа гор у зауральских башкир // Урал-Алтай: через века в будущее: Материалы III Всероссийской тюркологической конференции, посвященной 110-летию 4 Аминев З.Г., Котов В.Г., Овсянников В.В., Савельев Н.С. Малые культовые объекты в 5 Башҡорт халыҡ ижады: Йола фольклоры. Өфө, 1995. Б. 263. 6 Экспедиция материалдары – 2009: Бөрйəн районы. Өфө, 2011. 65-се б. 61 1 Нəҙершина Ф.А. «Киленташ»тар хаҡындағы башҡорт легендалары Башҡорт фольклоры: Тикшеренеүҙəр һəм материалдар. V cығарылыш. Өфө, 2004. 87–92-се бб. со дня рожд. Н.К. Дмитриева. Уфа, 2008. С. 11–12. башкирском Зауралье: к постановке проблемы // Урал-Алтай: через века в будущее: Материалы V Всероссийской тюркологической конференции. Уфа, 2012. С. 6–20. 62 хəҙерге заманда ла был ғəҙəт һаҡлана килə. Халыҡта «Ҡəбер ташына тейергə ярамай», « Ҡəбер ташын ҡуҙғатырға ярамай» тигəн тыйыуҙары əле лə йыш ишетергə тура килə. Борон, башҡорттар йəйлəүгə сыҡҡанда яланда йома намаҙын уҡыр өсөн өй урынылай ерҙе таш менəн уратып, бурап ҡуйғандар. Был урын ға мал кермəһен, таҙа һаҡланһын өсөн шулай эшлəгəндəр. Бындай урын тураһында Əбйəлил районында һөйлəнелəр 1 . Илъясов С. «Барын-табын хəтере» китабында борон Əүештауға нисек зыярат ҡылғандары тураһында: «...Тауға күтəрелгəндə түбəнəн аҙ ғына аҫтараҡ өс кеше ҡоласы һыймалы ҡарағас үҫə торғайны. Элек Əүлиə тауына менер алдынан табыныусылар тауҙың жəнүб яғындағы ҡəберлеккə зыярат ҡылып, тау үңеренəн сыҡҡан шишмə һыуы менəн йыуынып, ҡарағасҡа килеп рөхсəт һорағас, Ҡөрьəндəн сүрəлəр уҡып, ҡулына таш алып, тауға əүлиəлəр янына менеү хоҡуғын алған. Тауға менеү юлы ла ҡибла яҡтан булған. Тауға менеүселəр уң ҡулына йəшел таяҡ, һул ҡулына таш тоторға тейеш булған» 2 тигəн. Бында ҡарағастан рөхсəт һорау, əүлиəлəр янына ҡулға таш алып менеү ҡыҙыҡлы элементтар булып торалар. Ямғыр телəү йолаһында ла таш ҡулланыла. Халыҡ əгəр ямғыр оҙаҡ яумаһа тауҙағы ташты йылғаға төшөрөп һалған, туҡтатыр өсөн уны аҙаҡ кире тауға мендергəндəр. Шулай уҡ, əгəр оҙаҡ ямғыр яуһа йəй ташы, йəки яҙа ташына һуҡһаң – ямғыр яуа башлай, ə оҙаҡ, туҡтауһыҙ яуған осраҡта ул ташҡа май һөртөп, ризалатып, доға ҡылып ямғырҙы туҡтатыр булғандар. Киленташ, ҡолонташ, яҙаташтар тураһында фольклорсы, этнограф ғалимдарҙан А.Инан 3 , Ф.Ғ.Хисамитдинова 4 , Ф.А. Нəҙершина 5 , Ə.М. Сөлəймəнов 6 , З.Ғ. Əминев 7 , А.Ф.Илембəтова 8 , Ю.Р.Əбсəлəмова 9 , һəүəҫкəр тарихсы С.Илъясов 10 һ.б. хеҙмəттəрендə бер ни тиклем мəғлүмəттəр бар. Башҡорттарҙың тормош-көнкүрешендə таштар төҙөлөш материалы булараҡ актив ҡулланылған. Борон өйҙəрҙе таш ҡойма, шишмə-ҡойоларҙы һəм мөгөрəптəрҙең эсен таш менəн бурағандар, таш күмер яҡҡандар, ишек, күтəрмə алдарына таш түшəгəндəр. Быға бəйле боронғо ырым-ышаныу ҙа һаҡланған: «Тупһаға таш түшəйбеҙ – кешенең тел-теше баҫмаһын тип. Ул ташты йыуып торабыҙ. Уны йыуһаң, ямғыр ҙа була тибеҙ» (2003 йылда Йылайыр районы Һынташ ауылында Мусина Сəғиҙə Рамаҙан ҡыҙынан (1932 й.) Р.Ə.Cолтангəрəева яҙып алған) 11 . 1 Шəхси архивтан. 2 Илъясов С. Барын-табын хəтере: Тарихнəмəлəр, хəтирəлəр. Өфө, 2008. 388 б. 4 Хисамитдинова Ф.Г. Абдулкадир Инан и мифология дождевого камня у башкир // Ахнаф Харисов и актуальные проблемы башкирской филологии (к 100-летию со дня рождения): Матер. 8 Илимбетова А.Ф. Легенда «Ташҡолон» // «Ҡолоҡай таш» у башкир и ее генетические и историко-культурные корни // Литературное наследие. Фольклор. Текстология: Межвуз. Сборник 9 Абсалямова Ю.А. Обряд вызывания дождя у башкир (в контексте изучения народного 10 Илъясов С. Барын-табын хəтере: Тарихнəмəлəр, хəтирəлəр. Өфө, 2008. 272-се б. 11 Материалы – 2003: Зилаирский район. Уфа, 2006. С. 128. 62 Беларет районында: «Ятҡан ташты əйлəндерһəң – ямғыр яуа», «Ятҡан таштың мүген асһаң – үҙеңə яуызлыҡ килə», «Ен-зəхмəт тау-таш араһында йəшəй», тигəн ырым- ышаныуҙар бар. Ауылдарҙа «Һəр тау-таштың эйəһе бар» тигəн ышаныу ҙа киң таралған. Борон батыр-бəһлеүəндəр таш күтəреп көстəрен арттырғандар, һауаға, йылға йəки ҡойма аша таш ташлар булғандар. Көс һынашҡанда тирмəн таштарын күтəреп ҡарағандар, ҡайһыһы тубыҡҡа, ҡайһы биленə хəтлем күтəрə алған. Мəҫəлəн, Салауат районы Арҡауыл ауылынан Борхан бəһлеүəн Ҡаратауҙа таш карьерға барып, таш күтəреп көсөн артырыр булған... Салауат районы Мөсəт ауылында көрəшсе Ғайсин Сəмсетдин олатай (1912-1987 йй.) йəш сағында ауыл егеттəре менəн ике метр ярымлыҡ таш ҡойма аша берəр ботлоҡ таш ырғытыр булғандар. Йүрүҙəн йылғаһы аша кем алыҫыраҡ ташлар тип, һəм кем бейегерəк ырғытыр тип, күккə таш ырғытып көс һынашҡандар. Таш күтəреп көс һынашыу башҡорт əкиəттəрендə лə сағылыш тапҡан. Мифологик легендаларҙа ла ташҡа бəйле мотивтар бар, мəҫəлəн, таштан тыуған егет, Алп батыр тураһында йəш фольклорсы Р.Р. Зинурова мəҡəлəһендə телгə ала 1 . Уйын жанрында ла таш ҡулланыу күҙəтелə. Мəҫəлəн, «Һаҡы таш» уйынында: « Биш таш алаһың, бер таш ырығытаһың да, тағы берҙе алаһың, шунан тағы ырғытаһың да икəүҙе алаһың. Əгəр ала алмаһаң икенсе кеше уйынды дауам итə» (2003 йылда Йылайыр районы Ҡашҡар ауылы Сафина Зөһрə Сəйфулла ҡыҙынан (1937 й.) Г.В. Юлдыбаева яҙып алған) 2 . Был уйын Балтас районындағы «Биш таш» уйыны менəн ауаздаш: «Бер ташты өҫкə сөйөп ебəрəһең дə, икенсеһен алаһың. Аҙаҡ өс, дүрт ташты алып өлгөрһəң – очкоң була. Алып өлгөрмəһəң кешегə күсə, ул ташлай» (2008 йылда Балтас районы Нөркə ауылы Вəлиева Светлана Шаһисолтан ҡыҙынан (1946 й.) Ф.Ф. Ғайсина яҙып алған) 3 . Халҡыбыҙҙа ташҡа бəйле мəҡəл-əйтемдəр күп: «Ятҡан таш мүклəнə, йөрөгəн таш шымара», «Ятҡан таш аҫтына һыу аҡмай», «Таш менəн орғанға аш менəн ор» һ.б. тиҙəр. Алғыш-ҡарғыштарҙа ла таш һүҙе ҡулланыла, ауылдарҙа мəҫəлəн, əгəр ҡоҙғон ҡысҡырһа: «Тамағыңа таш төйөлһөн, ҡарғышың үҙеңə төшһөн» тип əйтəлəр. Быға ҡаршы, шулай əйткəндəр: «Улай ҡоштарға насар əйтергə ярамай, ауыҙыңа бал да-май, тип əйт! » – тиҙəр. Таш менəн бəйле сағыштырыуҙар ҙа бар. Халҡыбыҙҙа ҡаты бəғерле, уҫал кешене – « таш йөрəкле» тиҙəр, йəғни таш һымаҡ ҡаты күңелле. Таштарға бəйле тыйыуҙарҙан тағы түбəндəгелəрҙе миҫалға килтерергə мөмкин: « Ятҡан ташты ҡуҙғатырға ярамай, туҡтауһыҙ ямғыр яуасаҡ», «Ҡəбер ташын алып ҡайтырға ярамай» һ.б. Балаларҙың һаулығын ҡайғыртып: «Ташҡа ултырма, эсеңə, бөйөр- бауырыңа һыуыҡ үткəрерһең»тиҙəр ололар. Таштар им-томда ла киң ҡулланыла. Əгəр баланың теле боҙолһа – борон уға асы таш ялатҡандар. Ҡайһы бер төбəктəрҙə бүҫер ташы менəн төртөп имлəү ғəҙəте булған. « Инə таш, ата таш була. Инə таш менəн ҡыҙҙарҙы имлəйҙəр: бүҫерҙе, өсйəнде, тире аурыуын. Ата таш менəн ир балаларҙы имлəйҙəр: эс ауыртыуҙан, күҙегеүҙəн, быуын сиренəн” (2003 йылда Йылайыр районы Исҡужа ауылында Юлгилдина Хəмдиə Айса ҡыҙынан (1933 й.) Р.Ə.Cолтангəрəева яҙып алған) 4 . « Матур ғына шыма таш. Салғы ҡайраған таш. Имлəй инем төрлөһөн шуның менəн. Инə таш, ата таш була. Күҙлеһе була... Шулар имгə һəйбəт» ( 2005 йылда Һарытау өлкəһе Ташбулат ауылынан Мусина Ҡəнифə Камали ҡыҙынан (1926 й.) Р.Солтангəрəева яҙып алған) 5 . 1 Зинурова Р.Р. Рожденный из камня герой башкирской богатырской сказки « Алп-батыр » // Урал-Алтай: через века в будущее: Материалы V Всероссийской тюркологической конф., посв.80- летию ИИЯЛ Уфимского научного центра. Уфа, 2012. С. 378-380. 2 Экспедиционные материалы – 2003: Зилаирский район... С.201. 3 Экспедиция материалдары – 2008: Балтач районы... 170-се б. 4 Экспедиционные материалы – 2003: Зилаирский район… 140-сы б. 5 Һамар, һарытау өлкəһе башҡорттарының рухи хазинаһы. Өфө, 2008. 137-се б. 63 3 Инан А. Төрки ҡəбилəлəрендə тау, ағас (урман) һəм һыу культы // Ағиҙел. 1992. № 11. Б. 139–142. 5 Нəҙершина Ф.А. «Киленташ»тар хаҡындағы башҡорт легендалары Башҡорт фольклоры: Тикшеренеүҙəр һəм материалдар. V cығарылыш. Өфө, 2004. 87–92-се бб. Всерос. научно-практич. конф. Уфа, 2014. С. 278–282. 6 Сөлəймəнов Ə.М. Аҡташҡа бəйле эпостар // Урал-Алтай: через века в будущее: Матер. Всерос. научной конф. Уфа, 2006. 400–402-се бб. 7 Аминев З.Г. Абдулкадир Инан о камне «Яда» и об обряде вызывания дождя // Ахнаф Харисов и актуальные проблемы башкирской филологии (к 100-летию со дня рождения): Матер. Всерос.научно-практич.конф. Уфа, 2014. С. 249–251. научных статей. Уфа, 2009. С. 175–179. ислама) // Труды Института истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН. Вып. V . Уфа, 2011. С. 66–71. 63 Беларет районында: «Ятҡан ташты əйлəндерһəң – ямғыр яуа», «Ятҡан таштың мүген асһаң – үҙеңə яуызлыҡ килə», «Ен-зəхмəт тау-таш араһында йəшəй», тигəн ырым- ышаныуҙар бар. Ауылдарҙа «Һəр тау-таштың эйəһе бар» тигəн ышаныу ҙа киң таралған. Борон батыр-бəһлеүəндəр таш күтəреп көстəрен арттырғандар, һауаға, йылға йəки ҡойма аша таш ташлар булғандар. Көс һынашҡанда тирмəн таштарын күтəреп ҡарағандар, ҡайһыһы тубыҡҡа, ҡайһы биленə хəтлем күтəрə алған. Мəҫəлəн, Салауат районы Арҡауыл ауылынан Борхан бəһлеүəн Ҡаратауҙа таш карьерға барып, таш күтəреп көсөн артырыр булған... Салауат районы Мөсəт ауылында көрəшсе Ғайсин Сəмсетдин олатай (1912-1987 йй.) йəш сағында ауыл егеттəре менəн ике метр ярымлыҡ таш ҡойма аша берəр ботлоҡ таш ырғытыр булғандар. Йүрүҙəн йылғаһы аша кем алыҫыраҡ ташлар тип, һəм кем бейегерəк ырғытыр тип, күккə таш ырғытып көс һынашҡандар. Таш күтəреп көс һынашыу башҡорт əкиəттəрендə лə сағылыш тапҡан. Мифологик легендаларҙа ла ташҡа бəйле мотивтар бар, мəҫəлəн, таштан тыуған егет, Алп батыр тураһында йəш фольклорсы Р.Р. Зинурова мəҡəлəһендə телгə ала 1 . Уйын жанрында ла таш ҡулланыу күҙəтелə. Мəҫəлəн, «Һаҡы таш» уйынында: « Биш таш алаһың, бер таш ырығытаһың да, тағы берҙе алаһың, шунан тағы ырғытаһың да икəүҙе алаһың. Əгəр ала алмаһаң икенсе кеше уйынды дауам итə» (2003 йылда Йылайыр районы Ҡашҡар ауылы Сафина Зөһрə Сəйфулла ҡыҙынан (1937 й.) Г.В. Юлдыбаева яҙып алған) 2 . Был уйын Балтас районындағы «Биш таш» уйыны менəн ауаздаш: «Бер ташты өҫкə сөйөп ебəрəһең дə, икенсеһен алаһың. Аҙаҡ өс, дүрт ташты алып өлгөрһəң – очкоң була. Алып өлгөрмəһəң кешегə күсə, ул ташлай» (2008 йылда Балтас районы Нөркə ауылы Вəлиева Светлана Шаһисолтан ҡыҙынан (1946 й.) Ф.Ф. Ғайсина яҙып алған) 3 . Халҡыбыҙҙа ташҡа бəйле мəҡəл-əйтемдəр күп: «Ятҡан таш мүклəнə, йөрөгəн таш шымара», «Ятҡан таш аҫтына һыу аҡмай», «Таш менəн орғанға аш менəн ор» һ.б. тиҙəр. жүктеу/скачать 9,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|