Управление музеем: разработка политики и практическое регулирование

М
ноголетняя деятельность музеев, особенно в последнее десятилетия, внесла 
много  нового  в  само  понятие  экспозиции,  так  что  потребовалось 
переосмысление    многих  теоретических  положений.  Современная 
экспозиция чем когда-либо демонстрирует связь науки   с многообразием   творческих 
концепций,  различных  авторских  концепций  и  взглядов.  Разработка  концепции 
экспозиции становится одним из важнейших этапов ее построения, требуя от авторов 
научного  обоснования,  выявления  различных  аспектов,  влияющих    на  создание 
целостного художественного  образа.
Одним  из  постоянно  действующих,  а  также  постоянно  изменяющихся  и 
совершенствующихся  видов  музейной  деятельности  является  художественная 
выставка. Она интересна многим исследователям, так как вбирает в себя разнообразные 
компоненты  и  сочетания,  в  результате  их  синтеза,  получается  единый  сложный 
организм.  Экспозиционная  и  выставочная  деятельность  музеев  преодолела  путь  от 
полной  статичности  к  динамичности  и  новым  формам  демонстрации  произведений 
искусства.  Для  того  чтобы  осуществить  тот  или  иной  выставочный  проект, 
современные технические и экспозиционные достижения позволяют преобразовывать 
выставочное  пространство,  при  необходимости  использовать  мультимедийные 
технологии, а также приглашать к сотрудничеству не только специалистов из других 
музеев, но и выставочных дизайнеров из других стран. 
Художественная  выставка  является  важным  элементом  современного 
культурного  проце сса,  выполняя  разнообразные  культурно-эстетиче ские 
(актуализация  современного  искусства,  актуализация  художественного  наследия 
КОЗЬМИНА  М. Г 
Заведующий Отделом
 экскурсионно-массовой работы 
музея памяти жертв политических
 жертв п. Долинка (Казахстан).
УПРАВЛЕНИЕ МУЗЕЕМ: ЭКСПОЗИЦИОННО-
ВЫСТАВОЧНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ И ИНФОРМАЦИОННЫЕ 
ТЕХНОЛОГИИ В МУЗЕЙНОМ ДЕЛЕ
127

прошлого) и социальные (организация культурного досуга) функции, определяя черты 
художественного сознания эпохи и эстетические предпочтения.
 Само слово «exposition» в переводе означает «выставка». Изначально термины 
«экспозиция»  и  «  «выставка»  были  однозначны,  только  постепенно  термин 
«экспозиция»  стал  означать  постоянное,  а  выставка    -  временное.  Вопрос  о  разнице 
между  экспозицией  и  выставкой  ставился  музееведами  давно.  Исследователи  по 
музееведению относили выставку не к экспозиционной, а к массовой работе музеев [1].
Экспозиционная  деятельность  -  одно  из  основных  направлений  деятельности 
музея; является основой музейной коммуникации и базой для реализации культурно-
образовательной деятельности музея.
Музейная  экспозиция  объединяет  музейные  предметы  на  основе  единого 
концептуального замысла, критерием отбора музейных предметов для экспозиции из 
музейного  собрания  являются  коммуникативные  свойства  музейного  предмета  - 
информативность,  экспрессивность,  аттрактивность.  В  экспозиции  репрезентативно 
представлено музейное собрание [2].
Многообразие  музейных  экспозиций  можно  разделить  на  ансамблевые, 
систематические  и  тематические.  В  ансамблевых  экспозициях  сохраняется  или 
воссоздается реальная обстановка жизни или деятельности конкретного человека (или 
типичная  для  определенного  социального  слоя).  Систематическая  экспозиция 
организована  в  соответствии  с  классификационной  системой  определённой  научной 
дисциплины. В тематической экспозиции раскрывается определённый сюжет или тема 
и создаётся музейный образ представляемого события. Сюжетно-образные экспозиции 
отличаются  от  тематических  большей  эмоциональной  насыщенностью,  созданием 
запоминающегося  образа  и  рассматриваются  в  последние  годы  в  музееведческой 
литературе как отдельная группа экспозиций.
Представленное  деление  экспозиций  достаточно  условно,  в  основном,  в 
современных  экспозициях  сочетаются  элементы  тематических,  ансамблевых  и 
систематических экспозиций [3].
Проектирование экспозиции - сложный многоэтапный процесс, включает в себя 
научное,  художественное,  техническое  и  рабочее  проектирование.  В  научной 
концепции обосновывается тема экспозиции и её содержание, определяются цели и 
методы  их  достижения.  Под  архитектурно-художественным  решением  понимают 
поиск художественного образа будущей экспозиции, способного воплотить научное 
содержание. Техническое и рабочее проектирование состоит из разработки проектов 
экспозиционного  оборудования,  технических  средств.  Современный  уровень 
развития  технических  средств  является  важным  фактором  восприятия  экспозиции, 
позволяет влиять на эмоциональную сферу посетителя [4].
  Проектирование экспозиции
  На первом этапе проектирования экспозиции надо создать научную концепцию 
экспозиции. Концепция является результатом научной работы авторского коллектива по 
заявленной теме.
  На  основе  научной  концепции  разрабатывается  архитектурно-художественная 
концепция (художник и экспозиционер работают вместе).
  На  втором  этапе  научными  сотрудниками    экспозиционерами  создается 
расширенная  тематическая  структура  документа,  содержащая  наименование    и 
последовательность  разделов  и  тем  экспозиции,  а  художниками  -  экспозиционный 
проект.  В  этих  документах  научное  и  художественное  решение  отдельных  тем 
детализируется и осуществляется на уровне экспозиционных комплексов.
128

Астана 2012
В третьем этапе создается ТЭП (тематико-экспозиционный план)   это итоговый 
документ научного проектирования экспозиции.
Структура ТЭП-а: 
 наименование или оглавление тем, подтем, ведущий текст.
 тематический комплекс.
 аннотация (пояснительный текст).
э кс п о н ат у р а   ( х а р а к т е р   э кс п о н ат о в ,   п од л и н н о е   в о с п р о и з в е д е н и е ,  
вспомогательный материал, инвентарные номера, размеры).
этикетаж  аннотация к экспонатам.
примечание    рекомендация  по  группировке  экспонатов,  об  оформлении, 
предложение и.т.д.
К ТЭП-у могут прилагаться также материалы для создания реконструкций схем, 
диаграмм и других вспомогательных материалов.
Методы практикования экспозиции
До  начала  проекта  необходимо  решить  метод  построения  будущей  экспозиции. 
Выбирая  метод,  экспозиционер  тем  самым  определяет  соотношение  в  экспозиции 
содержания и формы, характер интерпретации экспонатов, взаимодействие научной и 
художественной,  составляющих  проектирования,  порядок  сотрудничества 
экспозиционера и художника [1].
Информационные технологии широко используются в настоящее время во всех 
сферах деятельности музея (учетно-фондовой, научной, экспозиционно-выставочной, 
реставрационной,  издательской).  Современные  информационные  технологии 
позволяют  избежать  многократного  дублирования  одинаковой  информации  и 
у с о в е р ш е н с т в о в ат ь   и н ф о р м а ц и о н н у ю   д е я т е л ь н о с т ь   м у з е я .   Б л а год а р я  
автоматизированной информационной системе (АИС) в музеях создаются базы данных 
музейных коллекций, которые постоянно пополняются. Существующие базы данных 
дают  возможность  музейным  работникам  выполнять  быстрый  поиск  музейных 
предметов  по  заданным  критериям  и  использовать  полученные  результаты  в 
соответствии  со  своими  целями  (научными,  хранительскими,  экспозиционными, 
реставрационными и т.д.). Оформление учётной документации и фиксирование внутри 
музейного передвижения предметов и их выдача из стен музея также осуществляется с 
помощью АИС [5]. 
Новые информационные технологии используются в музее при проектировании 
экспозиций  и  выставок.  Посетитель  может  получить  углубленную  информацию  о 
событиях, связанных с темой экспозиции, об экспонируемых предметах (или получить 
сведения  об  аналогичных  из  базы  данных),  совершить  виртуальную  экскурсию  по 
музею с помощью электронного путеводителя и пр.
Применение  новых  информационных  технологий  значительно  активизировало 
издательскую  деятельность  музеев  и  ускорило  процесс  публикации  научных 
(монографии, каталоги) и популярных (путеводители, энциклопедии) изданий, который 
осуществляется на электронных носителях.
Электронные  публикации  создаются  с  применением  технологии  мультимедиа 
(основные характеристики - гипертекст и интерактивность, компоненты - текст, звук, 
видео,  анимация)  в  статичном  (CD-ROM,  DVD)  и  динамичном  (публикации  в 
интернете) виде. Многие музеи имеют свои представительства в Интернет - веб-сайты, 
где можно получить информацию об экспозициях и составе фондов, о времени работы 
музея  и  новых  выставках.  Музейные  профессионалы  находят  на  сайтах  сведения  об 
интересующих их научных изданиях музея и конференциях [6]. 
129

Современная  социокультурная  роль  музеев  в  обществе  должна  исходить  из 
понимания  того,  что  музеи,  как  составная  часть  общемировой  культуры,  хранят, 
изучают, экспонируют подлинные экспонаты - свидетели жизнедеятельности человека, 
его  духовной  и  материальной  культуры.  Культурное  наследие  народов,  сохраняясь  и 
накапливаясь  в  музеях,  служит  для  удовлетворения  социальных  потребностей 
человека,  таких,  как  память,  системное  изучение  истории,  ценностное  отношение  к 
национальному наследию, нравственность, патриотизм и т.д. 
Современное  понимание  музея,  как  собрание  и  демонстрация  культурных  и 
исторических  ценностей,  тесно  связана  с  его  экспозиционно-выставочной  работой. 
Умение  правильно  преподнести  информацию,  стало  таким  же  важным  аспектом  в 
музейной работе, как и сохранение экспонатов. 
Экспозиция  это совокупность всей научной деятельности музея, представленная 
в виде конечного результата изучения той или иной темы. 
Литература:
1. Основы советского музееведения М; 1955 г.
2. Шмит Ф.И. Музейная экспозиция. М., 1929; 
3. Арзамасцев В.П. О семантической структуре музейной экспозиции/ Музееведение. На 
пути к музею XXI века.(Сб. научн  тр. НИИ культуры). М., 1989;
4. Музееведение. На пути к музею XXI века: музейная экспозиция. М., 1996;
5. Современные информационный технологии в музее/Музейное дело России. М., 2003.
6. Музей будущего: Информационный менеджмент. М., 2001;
130

Б
өгенбай  батыр  атындағы  Ерейментау  аудандық  тарихи-өлкетану  музейінің 
директоры  Сайлау  Жылқыбаев  ағамыз  айтқандай:  «...  музей  тек  келген 
қонақтарды қарсы алып, ал қалған уақытта қол қусырып отыратын орын емес. 
Оның атқаратын қызметінің аясы əлдеқайда кең, жұмысы ұшан теңіз»[1, 77.б]. Кейбір 
кісілер музей қызметін түсінбей жатады. Музей, мұражай (грек. museon  муза сарайы)  
тарихи-ғылыми  дерек  ретіндегі  ескерткіштерді,  өнер  туындыларын,  мəдени 
құндылықтарды  т.б.  мұраларды  сақтап,  жинақтап,  ғылыми-танымдық  қызмет 
атқаратын  мекеме.  Сондай-ақ,  музей  заттық  жəне  рухани  құндылықтарды  танытуда, 
ғылыми  тұрғыда  зерттеп,  оның  нəтижелерін  насихаттауда,  осы  негізде  тəлім-тəрбие 
беруде  маңызды  рөл  атқарып,  ғылымның,  білімнің,  мəдениеттің,  ғылыми  мекеме 
ретінде  өскелең  ұрпақтың  тəрбиесіне,  тарихи  сананың  қалыптасуына  ықпал  етеді. 
Музей ісінің негізгі бағыттары  музейлік мұраларды (жəдігерлерді) жинау, есепке алу, 
сақтау,  қорларды  жүйелеу,  қайта  қалпына  келтіру  (реставрация),  концервациялау, 
зерттеу нəтижелерін ақпарат жүйелерінде тарату, музейдің кадрлық жүйесін жетілдіру. 
Сондай-ақ,  музей  жұмыстарын  ұйымдастыру  түрлеріне:  көрмелер,  экспозициялар 
ұйымдастыру,  тақырыптық  дəрістер,  ғылыми-практикалық  конференциялар  өткізу, 
музейлік басылымдар шығару, т.б. жатады [2]. Демек, бұл анықтамадан ұққанымыз, 
музей  үлкен мəдени орта жəне тəрбие орыны. Мұнда айтулы оқиғалар мен белгілі бір 
тақырыптарға  арналған  əңгіме-сұхбат,  кездесу-кештері,  дөңгелек  үстел  секілді 
шаралар  жоспарлы  түрде  өткізіліп,  халық  қолөнер  шеберлері  мен  суретшілердің 
шығармашылығына  дем  беретін,  олардың  өнерін  қалың  бұқараға  насихаттайтын  іс-
шаралар, көрмелер жиі болып өтеді. 
Еліміздегі  қолөнер  шеберлері  мен  суретшілердің  шығармашылығымен 
таныстыратын  музейлер  тарихына  көз  жүгіртер  болсақ,  онда  оның  сонау  1970 
жылдардан  бастау  алатындығын  көреміз.  Мысалға  алатын  болсақ,  осы  жылдың 
қыркүйек  айының  1-ші  жұлдызында  Республикалық  халық  қолөнер  музейі 
ұйымдастырылды. 1935 жылы құрылған Т.Г. Шевченко атындағы Қазақ мемлекеттік 
ҚАЗАҚСТАН СУРЕТШІЛЕРІНІҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ 
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ 
ТАРИХЫ МУЗЕЙІНІҢ ЭКСПОЗИЦИЯСЫНДА 
БЕРТАЕВ Ж.С. 
«Алматы қаласы тарихының музейі» 
ғылыми хатшы 
131

көркемсурет  галереясы  жəне  Қолөнер  музейі  коллекциясының  негізінде  Қазақстан 
Мемлекеттік өнер музейі ашылды. 1984 жылы музейге Ə. Қастеев есімі берілді. Бұл 
музейдің қоры 20 мыңнан астам туындылардан тұрады [3, 383 б]. Осы музейлердің бой 
көтеруіне  жəне  басқару  жұмыстарына  Құлахмет  Қожықов,  Қанапия  Телжанов  жəне 
Айша Ғалымбаева сияқты халық суретшілерінің көп еңбектері сіңді.
  Сонымен  қатар,  жаңа  суретшілер  одақтары  мен  бірлестіктері  бой  көтеріп, 
тынымсыз  еңбектерінің  арқасында  халықаралық  көрмелерге  қатыса  бастады.  1976 
жылы Қазақстан Суретшілер одағының жанынан жастар бірлестігі құрылған соң, 1968 
жылы  бастап  тұрақты  өткізілетін  жастар  көрмесіне  қатысатын  жас  суретшілер 
туындыларының сапасы жақсарды. 1979 жылдан бастап Алматыда жас əдебиетшілер, 
музыканттар, кинематографистер, театр режиссерларымен жəне актерларымен қатар, 
жас  суретшілер  де  белсенді  қатысатын  «Жігер»  шығармашылық  жастар  фестивалі 
өткізілді [сонда]. Іргелі жұмыстардың кең құлаш жаюы еліміздің қолөнерінің дамуына 
септігін  тигізді.  Сөйтіп,  Алматыға  əлемдік  бейнелеу  өнерінің  көптеген  көрнекті 
шеберлері, соның ішінде Рокуэлл Кент жəне Ренато Гуттузо келді. 
1974 жылдан бастап Қазақстан Суретшілер Одағының Көрме залы жұмыс істеді. 
Суретшілердің,  халық  шеберлерінің  туындыларының  экспозициясы  көрсетіледі, 
экскурсиялар,  суретшілермен  кездесу  ұйымдастырылады.  1978  жылы  Қазақстан 
Республикасы  Мəдениет  министрлігінің  Орталық  көрме  залы  ашылды.  Ол 
республикааралық,  республикалық,  жеке,  балалар  шығармашылығының,  шетел 
өнерінің мерзімді көрмелерін өткізуге арналған. Қазақстанның бейнелеу жəне сəндік-
қолданбалы өнерін насихаттайды [3, 384 б]. 
Алматы қаласы тарихының музейі қорында Қазақстан суретшілерінің Алматыға 
арналған  300-ге  жуық  туындылары  сақталады.  Мұндағы  шығарма  авторларының 
есімдері  Қазақстанның  бейнелеу  жəне  сəулет  өнері  тарихында  ойып  тұрып 
орын алады. 
Музей  қорында  1921-1923  жылдар  аралығында  Н.  Хлудовтың  студиясында  Ə. 
Қастеев,  С.  Чуйков,  О.  Таңсықбаев  сияқты  танымал  дарынды  суретшілермен  бірге 
білім алған Н. Соловьевтың «Ауладағы ешкі», «Есік көліне апаратын жол» (1959 ж), 
«Медеу»  (1938  ж),  Полтавадан  келген  жас  кескінші  Л.  Гербановскийдің  «Телеграф 
ғимараты»  (1930  жж),  «Алматының  түнгі  көшелері»  (1930  жж),  суретші-кескінші 
М.Ержановтың «Шулы көше» (1970 ж), «Диірменде» (1966 ж), «Пугасов көпірі» (1970 
ж), «Пушкин көшесі» (1966-1970 жж. аралығындағы түрлі нұсқалары), А. Дячкиннің 
«Тарихи музей» (1980 жж), «Өлкелік офицерлер үйі» (1983 ж), «Медеу мұзайдыны» 
(1960 жж), сондай-ақ Қазақстан бейнелеу өнері мектебінің майталманы Н. Ярованың 
пейзаждары сақталады [4, 6-7 б]. 
Кез  келген  музейдің  топтамасы    бұл  үнемі  өсіп,  дамып  тұратын  ағза  тəрізді. 
Алматы  қаласының  тарихы  музейінің  қызметкерлері  топтаманы  көркем  өнер 
туындыларымен толтыру, оны тақырыптық жағынан кеңейтумен де айналысады. Оның 
құрамдас  бөлігі  ретінде  қаланың  даму  тарихын    жалпы  суретшілердің 
шығармашылығында көрсету талпынысы бар, олар басқа да шығармашыл топтармен 
бірге, қаламыздың мəдени ортасын қалыптастырады. Қорға соңғы кезде қосылған В. 
Колоденконың  «30-ы  жылдардағы  Алматы  пейзажы»  (1930  жж),  О.  Кужеленконың 
«Алматы натюрморты» этюды (1974 ж), «Сара» (1975 ж) жəне Н. Таңсықбаевтың «үйге 
қайтар жол» (1951 ж) пейзаждары сияқты танымал дарынды шеберлердің жұмыстары 
қызығушылық тудырады. Олардың еңбектерінде өткен шақтың іздері мен суретшінің 
тұлғалары сомдалған. Бейнелеу өнері кеңістігінен мазмұны терең, күшті көңіл күйді 
байқауға  болады.  Бұл  жерде  əлемдік  бейнелеу  өнерінің  атақты  классигі,  француз 
суретшісі Ж.Б. Шарденнің мына сөздерін айта кету орынды: «бояуларды пайдаланады, 
сезіммен салады» [4, 8-9 б].  
132

Музей  топтамасында  2000  жылдардағы  шеберлердің  əр  түрлі  буын  өкілдері 
салған шығармалары да бар. Негізінен, бұл орта жəне жас буын суретшілер. Олардың 
əрқайсысы  туған  қаласына  зор  сүйіспеншілікпен  қарап,  онымен  өзіндік  қарым-
қатынас орнатқан. 
С.  Сəдібекованың  өміріндегі  жарқын,  сезімге  толы  əсерлермен  байланысты 
«Медеу»  (2002  ж),  Е.  Садырбаевтың  «Алматының  көктемгі  ауласы»  (2003  ж),  «Ескі 
ғимарат  жанындағы  жазғы  кафе»  (2003  ж),  Е.  Тёнің  «Қала  пейзажы»  (2005  ж),  А. 
Дəуітбаевтың  «Күзгі  күн»  (2008  ж),  Ю.  Шнейдерманның  «Ескі  көшеде»  (2004  ж), 
«Никольский шіркеуі жанында» (2004 ж), «Қалаға күз келді» (1998 ж), А. Уткиннің «Д. 
Фурманов  көшесіндегі  ағаштар»  (2002  ж),  «Атакент  ХШКХ»  (2002  ж),  «Никольск 
базары»  (2002  ж)  жəне  т.б.  сурет  өнері  майталмандарының  баға  жетпес  мұралары 
музей  қорында  сақталып,  қала  тұрғындары  мен  қонақтарының  назарына 
қойылуда [сонда].  
Сондай-ақ    музей  Қазақстан  Суретшілер  Одағының  мүшелерімен  тығыз 
байланыс  жасап,  əр  түрлі  көрмелер  өткізіп  тұрады.  Олардың  бастыларына 
тоқталып өтсек. 
2009 жылы 30 қазанда   «Күз   2009» атты пленарлық жұмыстарының көрмесінің 
ашылуы  өтті.  Көрмеде  белгілі  шартқа  бағындырылған  əр  түрлі  бағыттағы 
суретшілердің  туындылары  көрсетілді.  Көрме  біздің  қаламызға,  қаламыздың 
тарихына, болашағына арналды. Қаламыз шыныменде күз бейнесіне енген, түрлі-түсті 
ашық-сары,  жасыл,  нəзік  күлгін  түстерге  қанық.  Бір  сөзбен  айтқанда,  суретшінің 
қиялын жандандыратын жерлері көп болды. 
2009 жылы 10 желтоқсанда тəуелсіздік күніне орай болып өткен   жас танымал 
суретшілер  мен  фотосуретшілердің  жұмыстары  жəне  қолданбалы  қолөнер 
шеберлерінің  көрмесінің  ашылуы  өтті.  Алғаш  рет  көрме  экспозициясында    біздің 
мемлекетіміздің  тəуелсіздігімен  қатар  қалыптасқан,  еліміздің  бүгінгі  буырқанған 
оқиғаларға толы өмірі жайлы шығармашыл жастардың   жаңа жұмыстары көрсетіліп, 
көрермендер  шеберлердің  тың  шығармаларымен  танысты.    Көрмеде  танымал  жас 
талапкер  суретшілер:  М.  Волошина,  Г.  Садуақасова-Тарасова,  халықаралық 
көрмелерге  қатысушы  өз  ісінің  мамандары,  қолөнер  шеберлері,  ЮНЕСКО  сапалық 
белгісінің  иегерлері:  С.  Баширов,  А.  Сейсекеновтардың  туындылары  көпшілік 
назарына қойылды. 
2011 жылдың 15 қыркүйегінде қала күніне арналған атақты суретші, 1987 жылдан 
Қ а з а қ с т а н   с у р е т ш і л е р   О д а ғ ы н ы ң   м ү ш е с і ;   1 9 9 5   ж ы л д а н   « Қ а з а қ с т а н  
Республикасындағы  есту  қабілеті  төмен  суретшілер  ассоциациясы»  Мемлекеттік 
бейкоммерциялық  қоғамдық  бірлестігінің  президенті  -  Алексей  Уткиннің  «Менің 
сүйікті қалам» атты көрмесінің ашылуы өтті.
Алексей  Уткин  есімі  Қазақстан  суретшілері  мен  бейнелеу  өнері  шеберлері 
арасында  өте  танымал.  Оның  жұмыстары  Қазақстан,  Ресей,  АҚШ,  Италия,  Турция, 
Испания,  Франция  жəне  Нидерландия  жеке  меншік  коллекцияларында  сақтаулы. 
Өзінің  шығармашылық  жолында    суретші  қалаға  тəн  ерекшеліктерін,  дəстүрін, 
сипатын сақтай отырып «сүйікті қаласының портретін» салумен айналысты. Суретші 
ко м п о з и ц и я л а р ы   э м о ц и я л ы қ     т ү с   қ а н ы қ т ы ғ ы   м е н   ко л о р и т т і к   н ə з і к  
сезіммен ерекшеленеді. 
2012 жылы қаңтар-ақпан айларында «Қыс қаласында» атты көрме музей сəнін 
келтіріп  тұрды.  Көрмеде  Н.  Соловьевтың,  Н.  Абишевтың,  В.  Грюнбергтің  жəне  А. 
Уткиннің музей қорындағы туындылары көрініс тапты.
2012 жылдың 24 сəуірінде Қазақстан Суретшілер Одағының мүшесі, Ұлы Отан 
соғысының ардагері Юрий Самуилович Шнейдерманның, жеңіс күніне арналған «Елге 
оралтқан жолдар» атты көрменің ашылуы болып өтті. 
133

Ол  Алматы,  Мəскеу,  Санкт-Петербург  жəне  ТМД-ның  басқа  да  қалалары  мен 
əлемнің  30-дан  астам  елдерінде  түрлі  деңгейдегі  140-тан  астам  көрмелер  өткізген 
танымал суретші. 
  Тарихи  жəне  жалпы  мəдени  маңызы  бар  құндылықтарды  жинақтау,  оларды 
ғылыми  өңдеу  жəне  көпшілікке  таныту  жұмыстарымен  қатар,  бейнелеу  жəне 
қолданбалы  қолөнер  топтамаларын  толықтыру  барысындағы  Алматы  қаласы 
тарихының  музейі  ұжымының  қажырлы  еңбектері,  ертеңгі  күні  алматылықтарды 
қалалық музейімен мақтана алатындай дəрежеге көтереді деген сенімге жетелейді.
Биылғы  жыл  Алматы  қаласы  тарихы  музейінің  шаңырақ  көтергеніне  10  жыл 
толады.  Осы  аз  ғана  уақыттың  ішінде  музей  қоры  32  мыңнан  астам  құнды 
жəдігерлермен толықтырылды. Жоғарыда саралап өткен мəселелер музей тарихының 
тек бір ғана парағы екендігін ұмытпағандарыңыз жөн болар.
Пайдаланылған əдебиеттер:
1.  // Мəдени мұра. - №5(38).  Алматы, 2011.
2.  Қазақстан Ұлттық Энциклопедиясы. -6 Т.  Алматы, 2004.
3.  Алматы тарихы. -2 Т.  Алматы, 2009.
4.  Алматы Қазақстан суретшілерінің шығармашылығында.  Алматы, 2012.
134

В
  2011  году  Казахстан  присоединился  к  основополагающим  конвенциям 
ЮНЕСКО в области культуры. Были внесены два важных вопроса  конвенция о 
мерах на запрещение и предупреждение незаконного ввоза, вывоза и передачи 
права собственности на культурные ценности  и Международная конвенция об охране 
наматериального культурного наследия. 
Нашей  страной  предложено  включение  в  Конвенцию  таких  видов   
нематериального  духовного  культурного  наследия  человечества  как:  праздник 
«Наурыз»,  «Соколинная  охота»,  древнее  домашнее    жилище  «Юрта»,песенное 
состязание  «Айтыс»,  народный  танец  «Кара  жорга»,  стоящее  на  краю  забвения 
кукольно-музыкальное  искусство  казахского  народа  «Ортеке».В  Республике 
проводится ряд мероприятии по созданию условии для сохранения и восстановления 
кладези  природного  и  духовного    наследия  народа,  находящегося  на  грани 
исчезновения  в  век  стремительных  технологии,  интенсивных  социально   
экономических и политических перемен. Какую же роль в этой связи ведут музей? 
Для музеев главным остается умение выявить и изъять из среды бытования те 
предметы  и  элементы  музейного  значения,  которые  могут  нести  на  себе 
репрезентативные  следы  исторического  прошлого,  среди  которых  -  казахское 
традиционное  народное  творчество,  обряды  и  обычай,  народная    музыка  и 
музыкальные инструменты…
Музей как научно-просветительское учреждение оказывает услуги ознакомления 
и показа духовных ценностей через всю свою деятельность, соответствуя профилю. 
Музей золота, Музей этнографии,   искусства и музыки, Музей танца, Музей песен и 
еще  много  других  подобных  музеев,  где  можно  ярко  демонстрировать  элементы 
духовной культуры.
Прежде всего, проводится сбор духовного наследия народов, путем организации 
этнографических  экспедиции  в  районы,  где  возможно  материалы    сохранились. 
Собирая  предметы  и  элементы  духовной  культуры  с  сопутствующими  для  них 
АШИМБЕКОВА С.Р.                                                                                           
Музеевед                                                                                        
Казахского Национального музея   
НЕМАТЕРИАЛЬНОЕ КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ  В МУЗЕЯХ.
135

легендой  и  рассказами  о  людях,  которым  они  принадлежали,  фиксируя  из  на  аудио   
визуальных  оборудованиях  мы  пополняем  музейные  фонды.  В  стенах  музея  весь 
материал  проходит  научную  обработку.  Исследование  материала  на  основе  научной 
литературы  с  составлением  справок    т  служит  базой  для  исследователей  и  научных 
сотрудников, приходящих в музей для исследования. В этом случае музей становится 
научно исследовательским центром  для изучения культурного духовного наследия.
Уместное  применение  в  жизни  элементов  духовной  культуры  важно,  особенно 
при    проведении  разного  рода  мероприятии,  которые  на  сегодняшний  день 
стилизованы и иногда не соответствуют  по формату  проведения исконным истокам. 
Убедиться в этом можно на примере декоративно   прикладного искусства орнаментов 
казахского  народа.  Казахские  мастерицы  до  сих  пор  считают,  что  если  они 
воспроизведут переплетающийся узор, жизнь их, по принципу подобия, запутается и в 
ней  не  будет  прямых  дорог..  Переплетающимся  орнаментом  декорировались  лишь 
сундуки и лари, в которых хранилось съестное, для того, чтобы материальные ценности 
в семье не переводились. Такими же   переплетающимися линиями отмечались края   
белого войлочного ковра, предназначенного для похорон. Это делалось для того, чтобы 
душа усопшего не беспокоила живых, а также из представления, что в том, ином мире, 
законы  действуют  наоборот.  Такая  научная  информация  составляет  базу  научно-
исследовательских  отделов  музея  и  ее  использование    возможна  благодаря    научно   
методическому центру музея.
В  основном,  подлинники  сохранены  только  в  фондах  музея  или  у  редких 
ценителей, поэтому   показ и ознакомление с видами материальной и нематериальной 
духовной  культуры  можно через экспонирование в музеях, на выставках.  И. если эта 
выставка вызвала интерес посетителя к представленному материалу, то дальнейшее его 
знакомство  с  элементами  духовной  культуры  может  быть  продолжено    в  музее,  где   
создан «Клуб любителей музыки и искусства». Задачи клуба разнообразны. Одна из 
них      это  глубокое  изучение  традиции  и  обычаев,  духовных  ценностей  народов, 
проживающих на территории нашей страны.
Клубы  в  музеях    одно  из  направлении  научно    просветительской  работы  с 
общественностью.  Деятельность  таких  клубов  может  быть  разнообразной: 
инсценировки,  проведение  фольклорно-этнографических  праздников,  проведение 
конкурсов на знание этнографических тем с элементами духовной культуры. В этих же 
клубах могут быть организованы кружки для детей разного возраста, где они получат 
информацию,  научатся  петь  народные  песни,  распознавать  элементы  духовной 
культуры т .п.   Выполняя   роль особого места встреч и общения людей   с разными 
интересами  и  потребностями,  сегодня  музей  создает  условия  для  диалога  культур. 
Являясь  своеобразным  «театром  культуры»,  он  позволяет  «окунутся»  в  прошлое  и 
обнаружить свои истоки и корни.
На  основе  всего  справочного  научного  материала,  проведенных    в  музее   
мероприятии  можно  издать  брошюры,  каталоги,  альбомы,  создать  на  сайте  музея  - 
виртуальный музей. Отсюда музей становится еще одним информационным центром, 
располагающим  материа лом  о  нематериа льном  духовном  наследии.  А 
информационные технологии открывают невиданные ранее возможности, но при этом 
использовать  новые  технологии  надо  с  учетом  психолого-педагогических 
особенностей их воздействия на личность.  
Любой вид деятельности музея в работе с посетителями, среди котроых студенты, 
учащиеся  школ  должен  быть  систематическим,  основанным  на  создание 
специализированных  программ,  направленных  на  подготовку  посетителей  музея  к 
восприятию  музейных  предметов  и  элементов  духовной  культуры  и  осмыслению 
музейной среды.
136

Таким  образом,  музей      духовный  центр,  являющийся  местом  изучения 
народного  наследия  и  в  том  числе  -  элементов  нематериальной  духовной  культуры. 
Сохранение,  информирование  о  которых  является  важным  для  воспитания  духовно 
богатого,  знающего  свои  корни  и,  применяющего  мудрые  знания  своих  предков, 
поколения современных казахстанцев, живущих в век глобализации и урбанизации.
Литература:
1.  Л.М.Шляхтина,Е.Н.  Мастеница  «Музейно  педагогическая  мысль» 
Исторические очерки Санкт-Петербург, 2006г.
2. «Перспективы сохранения и развития традиционного казахского народного 
творчества в современных условиях» Алматы,2010 г.
3.   Выдержки из выступления   И. Н. Тасмагамбетова на очередном заседании   
ЮНЕСКО
137

М
ұражай  ел мұрасы-асыл қазынасы. Осы бір сөздің астарында не жатыр? Осы 
бір  сұраққа  жауапты  дүрсілдеген  жүрек  түбінен  шыққан  пікірмен 
сабақтастырып көрсек. Ол  халықтың  баға жетпес асыл мұрасы  мен  рухани  
қазынасының    қайнар    көзі.  Яғни  табиғат    пен    адам    қолымен  жасалған  өнер 
туындыларын  жəне  көнеден  жеткен,  күнге  күйген,  желге  тозған,  нөсерлете  жауған 
жауынға  төтеп  берген,  өткен  өмірдің  сыры  мен  қырын  өзіне  жасыра  білген 
ескерткіштердің үлгі нұсқаларын сақтап, насихаттап, ұрпақтан- ұрпаққа   жеткізуші 
мəдени-рухани    орда  десек  орынды  айтылғаны  болар.  Мұражайдың  ішкі  дүниесіне 
етене  енсеңіз  ондағы    ойдағы  іс  əрекеттің      практикалық      іске    айналып,    ұлт   
мəдениетінің  озық  үлгісін  жаңғыртып,  əрбір    жəдігердің    тарихи  маңыздылығын 
зерделеп,  құнды  жəдігер  екендігін  дəлелдеп,  оны  ғылымға  айналуына  сүбелі  үлес 
қосып,  болашаққа  аманаттайтын  күрделі  құбылыс,  ғылыми  жүйе  жасалынып 
ДЮСЕНБАЕВА Г.
ОҚО тарихи-мəдени-этнографиялық 
орталықтың директоры     
          
МҰРАЖАЙ-ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР МЕКЕНІ.
138

жатқандығының  куəсі  боласыз.  Еліміздің  біртуар  азаматы    Ө.  Жəнібеков    ағамыз   
айтқандай    «Қай  халықтың  болса  да  рухани  əлеміне  саяхат  оның  көне 
ескерткіштерімен, тарихи орындарымен танысудан басталады», деп бүгінгі   өскелең     
ұрпаққа   ұлттық  таным  мен  рухани тəрбие беруде, танымдық, тұлғалық  қабілеттерін 
дамытуда мəдени мұрамызбен көне жəдігерлеріміздің   жетекші рөл атқарары сөзсіз. 
Қазақ халқында  ата-баба мұрасына  ерекше  құрметпен қарап, салт- дəстүрін   сақтап, 
дəріптеп, өсіп келе жатқан ұрпақтарына тəлім-тəрбие беруде тек жағымсыз қылықтарға 
ғана тыйым салып отырумен шектелмейтіні     белгілі. Отбасы       тəрбиесінен   бастау 
алатын Отанын, елін, жерін   сүю,   оны ардақтай білу   əрбір  жеткіншек пен азаматқа  
өз    жерінің,    ауылының,  аудан,    облысының  тарихын,  оның  табиғатын,  байлық 
ресурстары  мен  шаруашылық  ерекшеліктерін  географиясын,      жануарлар      əлемін     
жетік   білуінен   бастау  алатыны ақиқат.
  Өйткені  бұл  ұғымдар  оның  бары  мен  жоғы,  болмысы  мен  бүгіні,  ертеңі  мен 
келешегінде маңызды рөл атқаратын  факторлар болып келеді. Мұражай төрінен орын 
тепкен əрбір мұраның астарында сол жеке мұра тарихы ғана емес, осыған байланысты 
болатын кез келген халықтың жүріп өткен ізі, тарихы, қайталанбас өзгешелігі мен тұтас 
бір  ұлттың  құндылығы  мен  асылы  жатыр.  Елбасымыз  Н.Ə.  Назарбаевтың:  «Егемен 
еліміздің мəдени өмірінде музейлердің орны айрықша. Тарихымызды терең зерттеп, 
оның  тəжірибесінен  тағлым  алу    Қазақстанда  патриотизмді  қалыптастырудың, 
Отанның лайықты азаматтарын тəрбиелеудің басты шарттарының бірі...»  деген сөздері 
мұражай қызметкерлерінің басты ұстанымына айналуы тиіс
Өткенсіз    болашақ  жоқ    дегендей,    Қазақтың  сайын  сахарасы    сан  ғасырлық   
139

тарихы   əлі   де   терең   зерттеулерді   қажет   ететін, қатпар-қатпар тарихи оқиғалар 
мен кезеңдердің сыры мен қырын қойнауына жасыра білген құтты мекен. Сол ұшы-
қиыры  жоқ  сахараны  қазақтың  қара  шаңырағы  деп  қарар  болсақ,  онда 
табалдырығынан бастап төріне дейін ескіні еселеп, көнені зерделеп, бағасына жете 
білетін,  құндылығын  арттырып,  бағасын  əспеттей  білетін  халық  екендігіне  көз 
жеткізуге болады. Қазақ елі тəуелсіздігін алғаннан кейін мұражай саласы құрылымдық 
жағынан  күрделі  өзгерістерге  ұшырап,  саяси-идеологиялық  ұстанымы  шарықтап, 
түпкі  тамырынан  бастап  түбегейлі  өзгерістерді  бастан  өткерді.  Еліміздің  түкпір-
түкпірінен жаңадан мəдениет пен білім, спорт пен денсаулық мекемелерімен қатарласа 
сан алуан тақырыптарды қамтитын мұражайлар еңсесін көтеріп, бой түзегені мəлім. 
Тəй-тəй  басқан  сəби  іспеттес  қазақ  елін  рухани  азықпен  сусындату  үшін  мұның 
маңыздылығы  аса  зор  болды.    Бүгінгі  Тəуелсіз  Қазақстан  үшін  мұражайлар  тек 
ғылыми-зерттеу  дəрежесіне  ие  мекеме  болып  қалмауы  керек.  Мұражай  ұлттың 
ұлылығын  айғақтайтын  ерекше  мəнді  символына,  мемлекеттік  атрибуттардың  бірі 
болыуына  ат  салысып,  көрерменге  тəрбиелік  мəн-мазмұнды  ұғындыра  білетін,сыр 
ақтарар сұхбаттасушыға да айналды. Қылышынан қам тамған кеңестік идеологияның 
қыспағында болған мұражайларға бүгінгі күндері тар жол тайғақ кешуден құтылып, 
жан-жақты тың идеяларды  жүзеге асыруға жағдайлар жасалып отыр.
Демек  дербес  ел,  тəуелсіз  мемлекет  болған  алғашқы  кезеңнен  бастап  бүгінгі 
күнге  дейінгі  аралықта  мемлекетіміздің  нығайып,  тəуелсіздігіміз  тұғырлы  болып, 
үлкен саяси-экономикалық жетістіктерге   жеткенімізге бүкіл əлем куə болып тұрған 
тұста  бірлігіміз  бен  татулығымыздың  арқасында  ұлттық  мүддемізді  асырып,  құнды 
мұраларымызды  əспеттеп,  мəнді-мəдениетімізбен,  нəрлі  руханиятымызбен 
нəрлендіріп, өскелең ұрпақты өз ұлтының ұлтжанды рухы асқақ азаматы болып өсіп-
өнуіне  сүбелі  үлес  қосуда  мұражайшылардың  да  алар  орны,  маңызды  рөлі  бар 
деп  білеміз.
140

М
узей   мəдени-тарихи жəне ғылыми құндылықтарды сақтайтын, жəдігерлер 
арқылы  мəліметтерді  жинақтап,  зерттеп,  зерделеп  ата-бабамыздан  қалған 
мұраларды  өскелең  ұрпаққа  мирас  етіп  қалдыратын  мəдени  құндылықтар 
арқылы  рухани  нəр  беретін  тарихи  қалыптасқан  көп  қырлы  əлеуметтік 
ақпараттар  институты. 
Мемлекетіміз  тəуелсіздік  алғалы  халқымыздың  тарихын,  мəдениетін  музей 
деңгейінде зерттейтін мүмкіндіктер туды, тарихымызға қайта қарап оны экспозицияда 
жаңа тұрғыда көрсету, насихаттау, ғылыми тəрбиелік білім беру музей саласына жаңа 
серпілістер əкелді. Археологиялық жəне этнографиялық экспедициялардың жұмысы 
жанданып  музей  жəдігерлері  жаңа  құнды  тарихи  деректермен  толықтырылуда,  ол 
ұлтымыздың əлі де ашылмаған тарихының астарын ашуға мүмкіндік болады деген сөз.
Музей    арнайы  жабдықталған,  қоғамдық  қажеттіліктерді  өтеуге  арналған, 
тарихи-ғылыми  дерек  ретінде  жəдігерлерді    сақтап,  ұрпақтан-ұрпаққа  құжаттарын 
жинайтын  эстетикалық  құндылықтары  бар  мекеме  болып  табылатын  себепті 
музейлерге қойылатын  талаптар да күшейді. 
Музей  ісі    қоғамдағы  дамуымен    тығыз  байланыстағы  ерекше  сала.  Ол 
ғылымның, білімнің, мəдениеттің қалыптасуына тікелей əсер ететін ғылыми мекеме. 
Барлық музей ісіне байланысты жинақталған тəжірибе мен музей ісінің мəселелерін 
көтеретін  арнайы  əдебиеттерде  жарық  көрген  ғылыми  білімдер  жиынтығын 
«музейтану» деп атайды. Бұл термин XIX ғасырдың екінші жартысында ғана пайда 
болғанымен,  көптеген  тілдерде  ертерек  орнығып  қалды.  Ғылымда  бұрынғы 
қолданылған  «музеография»  деген  термин  музейге  қатысты  барлық  шығармаларда 
қолданылып  келді,  ал  XX  ғасырдың  ортасынан  бастап  тек  музейді  сипаттауға  ғана 
пайдаланылды. «Музейтану» терминін көбінесе «Музей ісіндегі ғылыми ілім» немесе 
«Музей  теориясы»  деп  қарастырады.  Бұл  ұғымдардың  барлығы  музей  мен  ғылым 
арасындағы  байланысты  терең  көрсете  алмайды.  Музейтану  өзінің  теориялық 
АРШАБЕКОВ Т.Т 
Долинка  кентіндегі  саяси-қуғын
Сүргіндерді есте сақтау 
мұражайының директоры.
МУЗЕЙЛЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІ,
 ЖҮЙЕСІ ЖƏНЕ ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ.
141

жүйесін, ұғымдарын, əдістерін жəне басқа ғылыми салалар арасындағы орнын (XVI 
ғасырдан  бастап)  тəжірибені  теориямен  біріктіріп,  қорытындылау  арқылы, 
материалдарды  жүйелеу  арқылы  ұзақ  мерзімнен  соң  тапты.  Соңғы  жылдары  ғана 
музейтану  жалпы  ілімдік  пəн  ретінде  негізгі  ұғымдарды  қалыптастырып,  бағытын 
айқындай  бастады.  Музейлердің  Халықаралық  кеңесінде  музейтану  ғылыми  сала 
ретінде толық қабылданды. 1977 жылы Кеңес Одағында өткен музей ісіне байланысты 
Халықаралық XI шешуші басты конференциясында Халықаралық музеология комитеті 
кұрылады. Онда іргелі ғылыми-зерттеу еңбектерді жазуға бағдарламалар қабылданып, 
музейтануды университеттерде оқытуға ұсыныс жасалды[1].
Музей  ісінің  негізгі  белгілері    музей  жəдігерлерін  жинау,  есепке  алу,  сақтау, 
консервациялау,  зерттеу.  Музей  арқылы  ақпарат  тарату  қоғамдағы  байланыстың 
айрықша жүйесі болып табылады. Жұмысты ұйымдастыру формалары əртүрлі. Оған 
заттық  көрмелер,  экспозициялар  ұйымдастыру,  дəрістер  оқуды  ұйымдастыру 
т.б. жатады.
Музей  арнайы жабдықталған, қоғамдық қажеттіліктерді өтеуге арналған, тарихи-
ғылыми дерек ретінде жəдігерлерді   сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа құжаттарын жинайтын 
эстетикалық  құндылықтары  бар  мекеме  болып  табылатын  себепті  музейлерге 
қойылатын  талаптар да күшейді. 
Музей  ісінің  теориясы  мен  практикасын  тарих,  мəдениет  тарихы,  өнертану, 
социология, этнография, археология т.б.ғылыми салалары да зерттейді.
Зерттеу  нысанасына  қарағанда  зерттеу  пəні  ерекше  белгілі  бір  заңдылықтар 
аясында қарастырылатын жеке-дара ғылыми пəн болып келеді. Зерттеу пəні ғылымның 
негізгі  міндетін,  бағытын,  қызығушылығын,  шеңберін  көрсете  алуы  қажет.  Егер 
зерттеу  нысанасын  тез,  қарапайым  жолмен  анықтауға  болатын  болса,  зерттеу  пəнін 
анықтау оңай емес. Зерттеу пəнін анықтау ғылымның негізгі теориялық міндеттерінің 
бірі.  Ол  зерттеудің  əдістемелік  жағымен  тығыз  байланысты  жəне  арнайы  зертеудің 
нəтижесі болып табылады.
Музейтанудың  теориялық  зерттелуі  көбіне се  бұрынғы  социалистік 
мемлекеттердің ғалымдарының үлесінде болды. Чехославакия ғалымы И.Неуступный 
50-жылдары музейтануды зерттеу пəніне жатқызу туралы мəселені көтерді. 1964 жылы 
Германияда  (ГДР)  өткен  пікірталас  кезінде  талқыланған  «Тезистер  жобасында» 
алғашқы анықтама берілді. Авторлар музейтануды деректік пəн ретінде қарап, оның 
зерттеу  пəніне  бүкіл  музей  ісінің  жұмысы  жатады  деп  қарастырды.  Оларға:  музей 
материалдарын  саралау,  таңдау,  қорларды  жүйелеу,  жəдігерлердің  деректік  бағасын, 
дəрежесін  анықтау,  қайта  қалпына  келтіру,  консервациялау  əдістері,  музей 
жəдігерлерін қорғау, сақтау, музейге келетін адамды байқап-білу, тану, музей заттарын 
экспонат ретінде зерттеу. Бұл жерде қойылған негізгі міндет  музей жəдігерлерін тану 
болды.  Чехославакия  ғалымы  И.Бенеш  «музейтану  -  арнайы  ұйымдастырылған  іс-
əрекеттің жиынтығы жəне сол арқылы музейдің əлеуметтік функцияларын атқаруы» 
деп  анықтама  беріп,  музей  жəдігерін  жұмыстың  негізгі  қозғаушы  күші  ретінде 
қарастырды.  З.Странский  (Чехославакия)  жұмыстары  музейтану  мен  оның  зерттеу 
пəніне  теориялық  негіздеу  жағынан  анықтама  берген.  60-жылдары  музейтануды 
дербес ғылыми сала дегенді қостап, ол музейтану пəні музейлік мекеме ретіндс емес, 
«музей  ісінің  саласы»  деп  қорытындылады.  Ол  құжаттарды  жинау  мен  музей 
жəдігерлерін, түп деректерді зерттеуге көңіл бөліп, кейіннен адамның музей ісіне деген 
арнайы қатынасының, көзқарасының, ерекшелігіне тоқталды [2].
Музейтану  зерттеу  əдістерінде,  тарихи  зерттеу  əдістері,  əсіресе    археология, 
этнография,  палеография,  нумизматика,  өнертану,  педагогика,  психология 
саласындағы зерттеу əдістері, жаратылыстану ғылыми-зерттеу əдістері қолданылады. 
142

Сонымен бірге ғылыми-зерттеу əдісінің далалық зерттеу, бақылау, эксперимент сияқты 
түрлері де кеңінен қолданылады.
Музейтанудың  зерттеу  əдістерінің  негізгі  бағыттарына  тоқталсақ,
 олар мынадай:
1.  Ақпараттық  дерек  көзі  ретінде,  жəдігерл ердің  мəдени-тарихи 
құндылықтарына зерттейтін бағыттарда жұмыс істеу:
а)  музей  құндылықтарына  жататын  жəдігерлерді  анықтау  (ғалымдар, 
лаборатория);
б) музей  жəдігерлерінің  мəндік  мағынасын, ерекшеліктерін анықтау ісі;
в)  музей  жəдігерлеріне  байланысты  ғылыми  анықтамалық,      жүйелеу 
жұмыстарын ұйымдастыру;
г) сақтау  режимін консервация жəне  қайта  қалпына келтіру жолдарын анықтау;
д)  музейдің      тəрбиелік,  білімдік    міндеттерін        атқару  əдістерін 
қарастыру, жүйелеу.
Музейтану ғылыми пəн ретінде білім жүйесі қалыптасқан, өзіндік құрылымы бар 
сала. Музейтануға тарихи, теориялық, қолданбалы элементтер кіреді. 
Музейтану құрылымы төмендегідей:
1.  Музейтанудың тарихы мен тарихнамасы
2.  Музейтану теориясы
3.  Музейлік дерекнама
4.  Қолданбалы музейтану
Музейлер жабық жүйедегі, мемлекет пен қоғам алдында музей заттарын сақтау, 
қорғау,  пайдалану  қызметтеріне  жауап  беретін  мекеме.  Музей  жүйелері  əртүрлі 
профильдегі, типтегі музейлерден тұрады[3]. Музей жүйесінің құрылуына қоғамдық 
факторлар  əсер  етеді.  Оған  қоғамдағы  құндылықтар  мен  қажеттіліктердің  өзгеруі, 
өнердің,  ғылымның,  білімнің,  өндірістің  дамуы  жатады.  Музей  жүйесі  ұзақ  тарихи 
кезеңдер  арқылы  қалыптасады.  Əрбір  музей  ғылыми  пəндердің,  өнердің  саласына 
қарай жүйеленеді. Мысалы, тарихи музейлер жалпы тарихи, ұлттық, өлкелік немесе 
белгілі  бір  тарихи  кезеңге,  уақиғаға  арналған  болып  бөлінеді.  Музейлер    негізгі   
профилі  жағынан  төмендегідей  топтарға бөлінеді:
1. Тарихи   музейлер    тарих   білімі   мен   ғылымына негізделген жүйе бойынша 
бөлінеді: Олар:
а)  жалпы тарихи 
б)  археологиялық  
в)  этнографиялық 
г)  нумизматикалық
д)  тарихи-экономикалық 
е)  білім мен ағартушылық тарихы
ж)  арнайы  тарихи  музей  (спорт тарихы,  музыка тарихы т.б.).
2. Көркемөнер музейі.  Өнер мен өнертануға  қатысты барлық музейлер. Мысалы, 
өнертану музейі, картина галереясы, мүсін музейі, қолөнер музейі, қолданбалы өнер 
музейі, гравюра кабинеті, театр, музыка, кино өнері музейлері т.с.с.
3. Табиғи-жаратылыстану тарихи музейлері өз жұмыстарында   жаратылыс-тану 
ғылымы  пəндеріне  сүйенеді.  Оған  биологиялық,  ботаникалық,  зоологиялық, 
геологиялық,  минералогиялық,  палеонтологиялық,    антропологиялық  жəне 
экологиялық  т.с.с. музейлер жатады.
4. Техникалық музейлер   техника ғылымымен тығыз байланысты           музейлер, 
оған: политехникалық, техникалық, авиация, автокөлік,   байланыс,  кеме жасау,  тау-
кен ісі, темір  жол  көлігі, жеке өнеркəсіптер   музейі,   техника   ескерткіштері   т.с.с. 
музейлер жатады.
5. Əдеби музейлер  əдебиет салаларына бағытталған, белгілі жазушылардың өмірі 
143

мен қызметіне арналған музейлер.
6. Кешенді музейлер   екі, үш профильде жұмыс жүргізетін музейлер. Мысалы, 
тарихи-көркем,  тарихи-архитектуралық,  ауыл  шаруашылығы  музейі  т.с.с.  Кешенді 
музейлердің  кең  тараған  түрі    өлкетану  музейлері.  Олар  тарих  пен  жаратылыстану 
бағытын  біріктіріп  жұмыс  істейді.  Ал  типтік  жағынан  музейлер  3-ке  бөлінеді:  1) 
ғылыми зерттеу; 2) көпшілік-ағарту; 3) зерттеу, академиялық-оқу.
Қазіргі музей жүйесінде ғылыми зерттеу типі кең тараған. Ал   академиялық оқыту  
музейлері   белгілі бір ғылыми салаға байланысты зерттеу жұмысын   терең жүргізеді.   
Əсіресе,    музей    қорларын    жинақтаған  кезде  далалық  экспедиция  жұмыстары, 
бірлескен археологиялық қазба жұмыстарының нəтижесі кеңінен қолданылады. Музей 
жұмысы  тек  өткен  дəуірдің  ескеркіштерін  жинап  қана  қоймай,  қазіргі  заман 
тұрғысынан да үнемі ізденушілік, зерттеу жұмыстарын үзбейді. Ғылыми жұмыстардың 
көп міндеттері экспозициялар арқылы шешіледі.
Əрбір  экспедициялық  жұмыс  тек  қана  мəдениет  ескерткіштері  мен  тарихи 
құндылықтардың  мұражайлық  қорын  кешендіру  емес,  сонымен  бірге  мұражайдың 
ізденіс-экспозициялы  көрмелік объектісі болып табылатын шындықты музейлік толық 
ақпарат көздерін жинақтайды. Экспедициядағы мұндай ізденісті бақылау, сұрау, анкета 
немесе /интервью/ əдістемесі арқылы жүзеге асырылады.
Бақылау    зерттеуші  мен  зерттеу  обьектісінің  үздіксіз  ақпарат  жинақтау  əдісі. 
Мұражай қызметшісі зерттеліп отырған территорияға келіп қызықтыратын мəдениет 
құндылықтарын  зерттейді.  Осыған  байланысты  ол  зерттеліп  отырған  халықтың  іс-
əрекеті мен жағдайларын ақпарат беретін бақылаушы болып табылады.
Сұрау    бірінішілік  ақпараттарды  жинау  əдістемесі.  Ол  зерттеуші  мен 
корреспондент арасында жеке əңгіме немесе басқалай /ақпарат беруші, ақпарат алушы/ 
жүргізілуі мүмкін. Зерттеуші мен ақпарат беруші арасындағы жеке əңгіме интервью деп 
аталады. Экспедиция кезінде зерттеуші ақпарат берушімен ашық əңгіме кезінде оған 
жартылай ұйымдастырылған интервью əдісін қолданады. Яғни зерттеуші оған сұрақ 
қоя,  толыққанды  жауабын  алу.  Əңгіме  барысында  магнитофон  таспасына  басылып 
отырады. Сұрау тəсілінің нəтижесі бағдарламаның құрылуы, сұрақтың басымды болуы 
мен  зерттеушінің  ақпаратты  алу  барысында  жан-жақты  қолданған  тəжірибесіне 
байланысты болады.
Экспедиция  мұражайлық  қордың  кешенді  түрлерінің  жетілген  түрі  болып 
табылады,  солардың  нəтижесінде  мұражай  қорына  көптеген  жаңа  енді  зерттеле 
бастаған өзара байланысты пəндер мен мұражайға қажетті мəдениет құндылықты жəне 
ақпараттар  кірістіріліп  отырады.  Экспедициялық  жұмыстар  көбіне  типологиялық 
коллекциялар  жинау  үшін,  мұражай  қорын  жүйелі  түрде  кешендендіру  үшін  арнайы 
ұйымдастырылады[4].
Пайдаланған əдебиеттер:
1. Юренева Т.Ю. Музееведения: Учебник для высшей школы.  2 изд. 
 М.    Академический проек, 2004- 371 с
 2.Основы музейного дела введения в специальность: М. 2005 .  183 с
  3.  К.Т.Темірғалиева,  Т.Т.  Аршабеков  Тарих  жəне  музей,  монографиялық  зерттеу 
музей қорынан, Қарағанды: 2007. 268б
 4. Аршабеков Т.Т Мұражай   қорының   ғылыми   ұйымдастыруы. Мұражай- тарих 
айнасы.  Республикалың  ғылыми-  практикалық  конференция  материалдары. 
2012.- 126 б
144

Н
а  протяжении  многих  лет  музей  Абылай  хана  в  Боровом  проводит  свою 
просветительскую  работу,  как  среди  мастных  жителей,  так  и  среди 
отдыхающих. Все это время музей возглавляет энтузиаст своего дела Амина 
Даулетовна Турсынбаева.
  Интерес к истории Казахстана в целом, и к личности Абылай хана в частности 
растет день ото для. Мы ощущаем это по росту количества посетителей. Причем, не 
только казахстанцев, но и зарубежных гостей в том числе россиян. Граждане России 
проявляют  большой  интерес  к  деятельности  знаменитых  ученых-академиков, 
находившихся в Бурабае в эвакуации в годы ВОВ. Прежде всего, речь идет, конечно, об 
академике Владимире Ивановиче Вернадском.
  Дружба двух государств  Казахстана и России  имеет многовековую историю. И 
только сейчас она выходит на качественно новый уровень. Наш дружба многогранна и 
проявляется во многих сферах жизнедеятельности двух стран.
  22  мая  2012  года,  в  столице  нашей  республики,  в  рамках  глобального 
энергоэкологического  форума  «Энеогоэкологические  инициативы  Казахстана» 
состоялся  V    Астанинский  Экономический  форум,  в  рамках  которого  прошло 
награждение  Турсынбаевой  Амины  Даулетовны  памятной  медалью  ЦК  КПРФ  «В 
Ознаменование  130-летия  со  дня  рождения  И.В.Сталина».  Председателем  которого 
является  Г.А.  Зюганов.  Также  российский  Академик  Естественных  наук,  Амине 
Даулетовне было присвоено звание «Почетный член академии Российской Академии 
наук» и вручен диплом члена Российской Академии Естественных наук по Отделению 
исследованию  циклов  и  прогнозирования  за  вклад  в  сохранение  памяти  и  наследия 
Вернадского в период его пребывания в п. Бурабай.
  До  начала  открытие  форума  делегация  РАЕН  посетила  п.  Бурабай,  куда  был 
эвакуирован летом 1941 года академик Владимир Иванович Вернадский вместе с женой 
Натальей   Егоровной. Здесь в течении двух лет он работал над своим самым большим 
ЕСКАРА Ш.К.
Заведующая Музеем им. Абылай  хана
ХРАНИТЕЛЬНИЦА ПАМЯТИ
145

обобщающим трудом «Химическое строение биосферы Земли». Вместе с ним здесь 
жили и работали еще 34 ученных и академиков.
  Благодаря  ему  сегодня  Боровое  известно  не  только  как  курортное  место  на 
Севере  Казахстана,  но  и  как  место  где  жили  и  работали  известные  Советские  и 
Российские  ученые.  И  по  сей  день,  сотрудники  музея  бережно  хранят  эту  память, 
основой  которого  служат  экспонаты,  сохраняемые  Аминой  Даулетовной 
Турсынбаевой, живым свидетелем тех времен.
  Амина  апа родилась 14 декабря 1928 года. Свою трудовую деятельность начала 
в 14-летнем возрасте. В годы ВОВ работала в качестве сторожа племенных жеребцов, 
что  приравнивалось  к  работе  тружеников  тыла,  а  в  вечернее  врем  спешила  навести 
порядок  в  библиотеке,  где  проводилась  декада  ученых-академиков  из  Москвы.  По 
настоянию  заведующей  библиотеки  Винокуровой  Александры    Васильевны, 
поступила  в  библиотечных  техникум  города  Акмолы  (ныне  столица  Казахстана   
Астана) и продолжила трудовую деятельность в качестве библиотекаря. В 1967 году 
закончила  Алма    атинский  педагогический  институт  имени  Абая.  Работала  в 
подростковом санатории «Боровое» учителем истории. Кабинет истории был одним из 
лучших  образцов-показательных  кабинетов  школы.  Всегда  инициативная,  ищущая 
новые  формы  и  методы  обучения  и  воспитания  школьников  Амина  Даулетовна 
принимала  активное  участие  в  областных  и  городских  смотрах  художественной 
самодеятельности.  В  1988  году  Амнна  Дуалетовна  является  инициатором  открытия 
историко-краеведческого  музея,  где  был  собран  и  грамотно  оформлен  интересный 
исторический материал. В этом же году назначается директором этого музея, 32 годы 
своей  жизни  отдав  воспитанию  подрастающего  поколения,  уходит  на  служенный 
отдых- на пенсию, но не уходит с трудовой арены. Свой творческий потенциал Амина 
Даулетовна  до  сегодняшнего  дня  вкладывает  в  развитие  историко-краеведческого 
музея имени Абылай-хана. На протяжений долгих лет много сил и времени посвящает 
сбору материала для музея, по крупицам собирая информацию об истории Казахстана, 
об академиках, проживавших в годы ВОВ в Боровом, о ветеранах  боровчанах войны и 
труда. Опубликованные в средствах массовой информации ее многочисленные статьи, 
в  стихотворной  форме  на  казахском  языке,  отображены  исторические  события 
прошлых  лет.  Амина  Даулетовна  хранит  письма  родственников  ученных,  как 
связывающую  ниточку  с  прошлым  и  продолжает  вести  переписку  со  всеми,  кто 
неравнодушен к жизни и деятельности своих предков. Музей живет! Здесь проводиться 
экскурсии  по  залам,  во  время  которых  посетители  по  ходу  рассказа  Амины  апай 
мысленно  попадают  в  разные  периоды  истории.  Почетными  гостями  музея  стали 
представители разных стран, оставившие  самые искренние сокровенные пожелания.
                                         ƏБІЛМАНСҰР 
                          12-жасында Бурабайға келген екен
                         Шығысында  Көкшенің қылған мекен             
                         Əр таста ізі жатыр.  Абылайдын ұрпағы
                         Осы жерде қалған екен.                                                            
  (А.Д. Турсынбаева)
             
          АКАДЕМИКТЕРГЕ 
146

Зор қауып Москваға төнген кезде,
Аттандырды ғылымдарды сеніп бізге.
Вернадский, Гамалей, Крыловтың
Көл жағалап жүргенің көрді көз де.
Марья Федоровна  Горькийдің жан жолдасы
Басқарып ғылымдарды болды басшы,
Халықпен араласып бір туғандай 
Бастауыш ұйымына болды хатшы.
Ірі ғылым Орловқа жырғып айттым
Қазақтың эпос тарихын сырғып айттым,
Танырқап қазақ тілін жаттап алды,
Екі жылда екі томдық сөздік жазды.
Шипалық қасиетін Бурабайдың
Тексеріп кітап жазған ғылымдарым.
Көп еңбек қалдырыпты, қолтаңбамен
Ауырған түсініпті адам жанын.
Щербатский, Ильинский, Ляпуновқа
Топырақ бұйырыпты осы Бурабайдан.
Вернадский, Гамалейдің жолдастары
Мəңгілік орын тапты осы жерден.
                                                                                (А.Д. Турсынбаева)
147

Г
ород  сверкает  многочисленными  огнями,  он  притягивает,  чарует,  бурлит. 
Устремленными  вверх  зданиями  разнообразных  причудливых  форм,  стилей, 
удивительными фонтанами, парками, памятниками и скульптурами,  динамизмом и 
внутренней  наполненностью  заявляя  о  себе  как  о  городе  21  века.  Да,  это  Астана,  это 
Казахстан,  это  наша  воплощенная  реальность.  Но  как  же  долог  был  путь  к  этому 
сегодняшнему дню. Путь, вместивший взлеты и падения, войны и перемирия, батыров, 
акынов,  эпосы  и  легенды,  героев  и  негероев,  одним  словом,  нашу  историю. 
Идентифицируя свою принадлежность к нации, этносу, интуитивно ощущаешь истоки и 
прошлое,  может  быть,  на  генетическом  уровне:  замирает  сердце  при  звуках  домбры, 
вызывают  тревогу  звуки  кобыза,  степная  полынь  и  топот  коней  пробуждают  щемящее 
чувство родства с Великой Степью.   
Путь в будущее лежит через прошлое, это аксиома. По историческим меркам одно 
поколение    это  не  столь  долгий  период,    сверхзадачей  которого  является  сохранить  и 
передать Память. Что может быть прекраснее музея  хранителя памяти поколений, музея, 
воспитывающего достоинство и самоуважение.
Казахстан уже в ряду успешных государств, он узнаваем и уважаем, занял достойную 
нишу в мировом сообществе. Самое главное, есть возможность обернуться назад, чтобы в 
полной мере отдать дань своему прошлому. Увековечение исторической памяти находит 
воплощение  в  новых  работах  историков,  находках  археологов,  открытиях  ученых, 
воздвигаемых  памятниках  предкам.  В  этой  связи  уникальным  является  создание 
Казахского  Национального  музея.  Конечно,  если  мы  позиционируем  Казахстан  как 
независимое  государство,  Астану    его  сердцем,  то,  безусловно,  весь  путь,  пройденный 
государством, должен быть  показан здесь, в его столице, так же как в свое время главный 
музей государства был в Оренбурге, Кызылорде, Алматы. 
Планы    грандиозные,  цели    амбициозные,  под  стать  размаху  суверенного 
государства.  Воплощение  проекта  Казахского  Национального  музея  уже  начато.  По 
замыслу проектировщиков это 70 000 кв.м. общей площади, 14 000 кв.м. экспозиционной 
площади,  14  экспозиционных  залов,  7  000  кв.м.  площади  фондохранения,  НИИ, 
лаборатории, реставрационные мастерские, VIP и детский зал творчества, , библиотека с 
МУХАМБЕТАЛИНА Н.А.
                                                            Директор дирекции 
Казахского Национального музея.
ПОМНИТЬ. ЗНАТЬ. ПЕРЕДАТЬ.
148

читальным  залом,  конференц-зал,  мини-кинотеатры,  сувенирные  киоски  а  в  плане  же 
показа истории  это период от истоков до современности. 
  Отходят  в  прошлое  тихие,  чопорные  музеи  с  застывшими  экспонатами, 
минимальной  информацией  на  этикетаже  и  т.д.  В  эпоху  прогресса,  когда  всякого  рода 
электронные устройства смело входят в нашу повседневную жизнь и даже становятся ее 

жүктеу/скачать 11,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: