DOI: https://doi org/10.32523/2616-678X-2022-140-3-159-166

№ 3(140)/2022
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы. 
Филология 
сериясы 
ISSN: 2616-678Х, eISSN: 2663-1288 
160 
Ғаламның концептуалдық-тілдік бейнесіндегі «жалғыздық» концептісі...
 
 
Кіріспе
 
 
Қазіргі уақытта концепт термині қазіргі тіл 
білімінің екі негізгі бағыты – когнитивті линг- 
вистика және лингвомәдениеттануда белсенді 
қолданылатынын білеміз. Олардың әрқай- 
сысында терминге анықтама беріліп, соңғы 
жылдардағы зерттеулерде танымдық және 
лингвомәдени концептілер байқалады.
Соңғы онжылдықтардағы мәдениетаралық 
қарым-қатынас бірлігін іздеу когнитивистика 
мен лингвомәдениеттанудың іргелі категори- 
ясы болып табылатын концепт теориясының 
қалыптасуына әкелді. Концептілерді зерттеу 
лингвистиканың екі бағытына негізделген: 
лингвокогнитивті және лингвокультуроло- 
гиялық. Концепт ‒ белгілі бір құбылыстың 
психикалық белгілерін қамтитын таным- дық-
тұжырымдамалық деңгейдің бірлігі [1, 
245]. Біздің зерттеуімізде «концепт» тер- 
минімен біз «адам санасындағы мәдениет- 
тің шоғырын» түсінеміз; мәдениет адамның 
ақыл-ой әлеміне енетін нәрсе ‒ бұл сөзбен 
бірге жүретін идеялар, ұғымдар, білім, бір- 
лестіктердің «жиынтығы». Бұл жағдайда біз 
этникалық компонентті қарастырмаймыз, өй- 
ткені барлық ұғымдарды әмбебап (махаббат, 
жақсылық, жек көру және т.б., жалғыздық) 
және Ұлттық (белгілі бір этносқа бағытталған, 
бұл біздің зерттеуімізге кірмейді) деп бөлуге 
болады. Ғалым Д.Лихачевтің айтуынша, «кон- 
цепт сөздің өзі үшін емес, сөздің әрбір негіз- 
гі (сөздік) мағынасы үшін бөлек» [2, 6]. Яғни, 
концепт ‒ бұл ақыл-ой бірлігі, адамның қор- 
шаған әлем туралы білімі мен жеке адамның 
іс-әрекетінен алған тәжірибесі бар, жалпы мә- 
дени және жеке құндылықтарды көрсететін 
адам.
Концептінің қайталанбайтын қасиеттері
– бұл есте сақтау және қиял. Концепт теори- 
ясын ашу үшін «фрейм» және «семантика- 
лық өріс» сияқты ұғымдарды атап өту керек. 
Фрейм теориясының негізі ‒ бұл әлем туралы 
білім құрылымдық жасушалар түрінде көрі- 
неді деген түсінік.
«Семантикалық өріс» ұғымы адамның ұзақ 
мерзімді жадында сақталатын және белгілі 
бір салада қарым-қатынас қажет болған кезде
пайда болатын тақырыптық қатарды құрай- 
тын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығын 
қамтиды. Яғни, егер концептінің құрылымы 
туралы айтатын болсақ, онда біз оның семан- 
тикалық өрісіне кіретін фреймдерді қара- 
стырамыз. Бір-біріне тәуелді сөздердің жеке 
мағыналарының концептілері белгілі бір тұта- 
стықты құрайды және біз оны концептосфера 
ретінде анықтаймыз. Концептосфераға тіпті
«өз мағыналары арқылы ұғымдар тудыратын 
шығармалардың атаулары» кіреді.
Қазақ тіліндегі әр қилы сипаттағы кон- 
цептілердің өрісі, сипаты, мәні өз алдына бел- 
гілі бір талдауларды, зерттеуді қажет еткен- 
діктен, «жалғыздық» концептісімен тікелей 
байланысты қырларын танытуды, сол бағыт- 
та жүргізілген зерттеу нәтижесінде ашылған 
қырларын ашуды жөн көрдік. Алға қойған 
мақсатымыз ‒ «Жалғыздық» концептісіне кон- 
цептуалды-семантикалық талдау жасау. Яғни, 
осы орайда, тіл біліміндегі «жалғыздық» ұғы- 
мының лингвистикалық құрылымының ерек- 
шеліктерін неғұрлым толық сипаттауға мүм- 
кіндік болады.

жүктеу/скачать 0,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: