Вестник КазНУ. Серия филологическая. №3 (143)

260 

 

 

 

ISSN 1563-0223                        Bulletin KazNU. Filology series. 

№ 3 (143). 2013 

жиі  қолданылады.  Тіпті  балағат  мәнді  фразео-

логизмдерді де көруге болады. Балағат лексика-

сының тағы бір жиі қолданылатын көркем әде-

биет  жанры – сатира.  Сатира  әжуа  мен  кеке-

сінді  мақсат  еткендіктен,  сатиралық  шығарма-

ларда  балағаттар  көп  қолданылады.  Ш.Нұрғо-

жина  сөйлеу  тіліндегі  эмоционалды-экспрес-

сивті лексиканы алты түрге жіктейді. Олар:  

Жалпы қолданыстағы лексика; 

Қарапайым сөздер; 

Тұрмыстық лексика; 

Әдепсіз, балағат сөздер; 

Диалогтілер; 

Варваризмдер; 

Эмоционалды-экспрессивті  лексиканың  алты 

түріне  де  жеке-жеке  тоқталған  Ш.Нұрғожина 

алтауына да тілдік фактілер ұсынады және «ха-

лықтың  ауызекі  сөйлеу  тіліндегі  қарапайым 

сөздердің  экспрессиясы  күшті  болып  келеді. 

Сондықтан олар ешбір өзгеріссіз сол қалпында 

кейіпкерлер  тілінде  беріледі» [1, 60] деп,  оған 

мысалдар  келтіреді:  Ана  сорлы  таздың  жаман-

дығы  ғой.  Әшейінде  адамсып,  шәңгірлеп  сөй-

лер еді, енді қайда қалды екен? (Б.Майлин. Рау-

шан-коммунист)  немесе  мынадай  мысал, «Жа-

лап-жұқтау» деген сөз бе екен, - дейді Қайрақ-

бай  кейіп, - «сіміріп  жұтқаның  деп  неге  айт-

пайсыңдар? (С.Мұқанов. Мөлдір махаббат). Не-

месе  көркем  әдебиет  мәтіндерінен  мысал  кел-

тірер болсақ: 

Е-хе!  Сен  не  оттап  тұрсың?!  Иттен  туып, 

іннен  шыққан  хайуан!  Өлексе… - деп  Ваня 

кочегарды  ыза буды. Ит  ұрламаймын дейді,  ей 

мына "баран", Лайбараннан садаға кет, сен сор-

лы! "Ұрламаймын"  дейді, ит емес, адам  ұрлар-

сың  аш  жүрсең…  Адам  болып  қалыпты,  мы-

нау! Сені адам қылған кім, а? Мен. Құдайыңды 

ұмытайын  деген  екенсің…  Ұмытқанды  көрсе-

термін әлі. Көрермін кө…ді, сілімтік! 

Үй, енеңнің қара қасқасы!.. Тілің таңдайыңа 

жабысып  қалды  ма,  жаңа  ғана  тақылдап,  бер-

местің білегіне жармасып, көрместің көзін шұ-

қып ала жаздап тұр едің ғой? [2, 111] 

Жоғарыда  көрсетілген  барлық  балағат  лек-

сикалары көркем мәтіннің мазмұнды етіп, көр-

кемдігін айшықтай түседі. 

Қорыта айтқанда көркем шығармаларда кез-

десетін  дөрекі  қарапайым  сөздердің  алатын 

орны қай жағынан болса да ерекше. 

Ал  енді  газет  мәтіндеріндегі  балағат  лекси-

касына  келер  болсақ,  көркем  әдебиет  мәтінде-

ріне  қарағанда  олардың  қолданысы және  бала-

ғат мәні жағынан үлкен ерекшеліктер тән.  

Бүгінгі  күн  бұқаралық  ақпарат  құралдарын-

да,  ашық  баспасөзде  тілдік  құралдардың  қол-

данылу  ерекшеліктеріне, сипатына  мәніне  бай-

ланысты оқырмандардың я тыңдармандардың я 

белгілі  бір  субьектінің – жеке  немесе  заңды 

тұлғалардың  қанағаттанбауы  және  қайшылық-

ты  пікірлері  негізінде  соттық  және  азаматтық 

істерде  лингвистикалық  сараптаманың,  фило-

логиялық танымның қажет етілуі кең өріс алу-

да.  Мұндай  жағдайдың  қалыптасуының  басты 

себептерін сөз еркіндігінің өріс алуымен, соған 

орай сөйлеу, сөз қызметін, сондай-ақ тілдік құ-

ралдарды  пайдалануды  шектен  шығушылық 

қоғам  мүшелерінің  арасында  көптеген  түсін-

беушіліктердің,  келіспеушіліктердің  жол  алуы-

мен,  кейде  бұқаралық  ақпарат  қызметкерле-

рінің, журналисттердің тілді қолданудағы білім 

шалағайлығымен  және  ақиқаттығына  толық 

көз  жеткізілмеген  деректерді  басшылыққа  алу-

ларымен  де,  және  баспасөзде  көрінісі  тапқан 

мағлұматты қабылдауда субьектілердің фондық 

білімдерінің  сәйкес  келмеуімен  де  түсіндіруге 

болады.  Көп  жағдайда  БАҚ-да  жарияланатын 

хабарларда жеке бастың мүддесі үшін өзгелерді 

балағаттау, ар-ождан, абырой, іскерлік беделіне 

нұқсан  келтіру  жағдайлары  кездеседі.  Әсіресе 

жоғарыда  атап  өткендей  бүгінде  сөз  еркіндігі-

нің  кең  өріс  алуына  байланысты  газет  бетте-

рінде  бір-бірін  балағаттап,  жеке  пікір  білдіру 

жағдайлары  көптеп  кездеседі.  Әсіресе  бүгінде 

ша рықтап тұрған интернет желілерінен айқын 

байқауға болады.  

Балағат  лексикасы  адамның  эмоционалдық 

күйін  сипаттағанда,  бағалауда  жиі  қолданы-

лады. Тым дөрекі балағат сөздер көп жағдайда 

толық жазылмай, көп нүктелермен беріледі. 

Кез келген мәтінді жеке бір тұлғаның анық-

талған  мақсатты,  ниетті  көздей  отырып,  оны 

шешуде  белгілі  бір  тілдік  жүйеде  қалыптасқан 

қоғамдық  нормадағы  тілдік  бірліктерді  өзіндік 

таныммен,  талғаммен  үйлестірілген  шығарма-

шылығының  жемісі  ретінде  танысақ,  баспасөз 

жарияланымдары да қоғам мүддесін көздей оты-

рып, орын алған келеңсіздіктерді сынау арқылы 

оқырманға  ықпал  ету  ниетін  мақсат  етеді.  Бұл 

орайда  белгілі  бір  дерек,  мәселе  жайын  түсін-

діре  келіп,  журналистің  өз  пайымын,  көзқара-

сын  білдіріп,  талдау  жасауы  оның  кәсіби  мін-

деті  ретінде  заңмен  қорғалады.  Журналисттің 

қандай  да  бір  оқиға  туралы  хабарламасы  және 

онымен  қатысты  өзіндік  субьективтілік  оң  я 

теріс  көзқарасы,  яғни  бағасы  тура  я  жанама 

түрде білдірілуі мүмкін. Ықпал ету күшіне жеке-

Көркем әдебиет және газет мәтіндеріндегі балағат лексикасы  

261 

 

Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 3 (143). 2013 

 

 

леген  сөйленістермен  бірге,  тұтас  мәтін  де  ие 

болады.  

Баспасөз жарияланымдарының қоғам мүдде-

сін  қорғау  мақсатындағы,  бастысы  қоғамды 

тәрбиелеуші, сауықтырушы және бағыт беруші 

жүйе  ретіндегі  қызметінен  жаңылмауына  бай-

ланысты мәселелер көпшілік назарында келеді. 

Мұнда  баспасөздің  қоғам  өміріндегі  келеңсіз-

діктерді,  жеке  және  заңды  тұлғалардың  қоғам 

нормаларына жат, заңға қайшы әрекеттерін қа-

лың  оқырманға  жария  етіп,  сынға  алуы  қоғам 

тарапынан қолдау таба отырып, оның әдеби тіл 

нормалары,  тіл  мәдениеті,  тілдік  этикет  қағи-

далары  үрдісінен  шығуы  талап  етіледі.  Яғни 

баспасөз  материалдарында  талапкер  шегінде 

рәсімделсе, ол мүлде қорлау, тіл тигізу деп қа-

былданылмайды.  

Ашық баспасөз материалдар негізінде туған 

тілдік  дау-жанжалдардың  сипаты  жағынан  әр 

түрлі  екені  анықталуда  және  олардың  көпші-

лігін  балағат  лексикасы  құрап  адамның  ар-

ождан, абыройы, іскерлік  беделіне  нұқсан  кел-

тіру  жағдайларымен  бүгінде  соттық  және  аза-

маттық  істер  көп  қозғалуда.  Бұл  туралы  сот-

лингвистикалық  сараптама  мәселелері:оқу  құ-

ралында  төмендегідей  мысалдар  келтіріледі:  

1)  ашық  баспасөз  материалында  белгілі  бір 

жеке  немесе  заңды  тұлғаға  қатысты  мағлұмат-

ты  жеткізуде  қолданылған  тілдік  құралдардың 

сол тұлғаның ар-намысы, абыройы мен іскерлік 

беделіне кір келтіру жағдайларына байланысты 

тілдік  дау-жанжалдар; 2. Ономастикалық  атау-

лардың  БАҚ-ында  қолданылу  жайларына,  тіл-

дік бірліктердің фирмалық атау, тауарлық белгі 

ретіндегі  қызметіне  байланысты  тілдік  дау-

жанжалдар; 3) ұлттық араздықты қоздыру мүм-

кін деректердің БАҚ-ында орын алуаны байла-

нысты. [3, 77] 

Бүгінде  ашық  баспасөз  мәтіндері  жалпы 

публицистикалық  стиль  заңдылығына  бағына 

отырып кейбір жағдайларда оның шегінен шы-

ғып  кететін  жағдайлар  да  бар.  Көп  жағдайда 

мұндай  балағат  мәнді  сөздердің  баспасөз  бет-

терінде жариялануы автордың жарияланымның 

көркемдік сипатын арттыру, оқырмандарды қы-

зықтыру немесе балағат лексикасын пайдалана 

отырып  өзіндік  тұжырымын,  көзқарасын  біл-

діру немесе материалды дайындау кезіндегі ав-

тордың өзіндік жай-күйі мен оған материалдың 

қаншалықты қатысты болуына да байланысты.  

Газет мәтіндері бойынша балағат мәнді сөз-

дер: 

«Содан бері «шайтанның» еркелігін мен тү-

гілі, шенеунік қожайынымның өзі аттай көтереді. 

Менің  түсінбейтінім,  министр-қожайынымның 

365 күнінің тең жартысы Алматыда, тоқалының 

қасында  өтеді,  сонда  оның  жұмысын  кім  іс-

тейді? . 

 

–  Еркектің  емес,  әйелдің  көлігін  жүргізу  қиын 

шығар, ә?» [4, 5]

 

жүктеу/скачать 0,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: