«Вітчизняна наука: сучасний стан, актуальні проблеми та перспективи розвитку»

116 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
«қазақтар  өздерінің  қайтпас  ерлігімен  де,  қуат  күшімен  де  бүкіл  әлемге  таңылған  халық»  дей  келе,  ол  халық 
арасында батырлықпен әжелден бар екенің айтады. В. М. Вяткин «батыр» сөзінің XVI ғасырға дейін, тіпті ертеден
-
ақ 
пайдаланып  келе  жатқаның,  «егер  ежелгі  германдықтарда  әскери  көсем  өзінің  айналасына  өзіне  адал  берілген 
жастарды  жинаса,  қазақтарда  да  батырлар  ерекшеленіп,  оның  айналасында  да  адал  берілген  жігіттердің 
топтасатының тілге тиек етеді. Сондай
-
ақ «Қадірғали би Қосымұлы және  жылнамалар  жинағы» атты тарихи құнды 
еңбек авторлары Р. Сыздықова мен М. Қойгелдиев « баһадур» тұлғасы екі мағынада, біріншісі батыр, жүректі адам, 
екіншісі сол батыр
 
адамға берілген атақты білдіреді. Сонымен қатар баһадур сөзі моңғол билігі тұсында феодалдық 
қоғамдағы әскери иерархияның титулы болған деп жазады. [2, 532
-
536 б.]
 
Жоғарыда  қарастырылған  ғылыми  болжамдарды  саралай  келе,  олардың  бәрінің  бір  ғана  пікір  төңірегінде 
тоғысатыны  даусыз.  «Батыр»  сөзі  ежелгі  баһадур  сөзінен  тарихи  тамырын  алса,  негізінен  жаужүрек,  батыл, 
жауынгер сияқты ұғымдарды білдіреді. Ал пайда болу кезеңі  –
 
сонау түркі заманына саяры хақ. Расында да, V
-VII 
ғасырларға  жататын  көне  түркі  жазбаларында  нақ  батыр  деп  берілмесе  де,  батырлық,  ерлік  істері  жайлы  көп 
жырланады. «Күлтегін» ескерткішінің кіші жазуында ер, елтебер, иамтар деген сөздер кездеседі. Ал бұл сөздердің 
мағынасына тереңірек бойлар болсақ, ер сөзі батыр сөзінің синонимі, елтебер сөзі –
 
тарихтан шені сияқты берлген 
шен  екен,  ол  негізінен  ержүрек  адамдарға  берілген.  Бұдан  шығатын  қорытынды  қазақ  қоғамындағы  «батырлар 
институтының» тамыры терңде жатқандығы. Бұл бірдің пікірімізді В. Бартольдің «қазақтардағы батырлардың пайда 
болуы тарихы –
 
исламның алғашқы ғасырларына сай келеді» –
 
деген ойын одан әрі дәлелдей түскіміз келеді. [3, 10
-
11 б.]
 
Жоғарыда келтірілген ғылыми фактілер батыр сөзінің төркіні түркі заманынан бастау алатының дәлелдесе, 
қазақтың  ауызша  жыраулық  фольклорі  –
 
«батырлар  жыры»  –
 
батырлық  Евразия  көшпелі  әлемінде  орта  ғасырлық 
кезеңінде  де  кенінен  қанат  жайған  құбылыс  екендігін  дәлелдейді.  Батырлық  көшпелі  қоғамының  ерекше  әскери
-
саяси институты болды деп айтуға толық негіз бар.
 
Батырлар  көшпелі  қоғамының  әскери  тәжірибесін,  дәстүрін  сақтаушы  және  оны  келешекке  дәріптеуші. 
Батырлар өздерінің әскери өнері арқылы келешек ұрпақты патриоттық сезімге, Отан сүйгіштік сезімге тәрбиелейді. 
Батыр ел үшін, жер үшін ұрыс майданында өлу үлкен мәртебе.
 
XIII-
XV  ғасырлар  арасындағы  моңғол  үстемдігі  тұсында,  қатаң  әскери
-
әкімшілік  жүйеде  де  батырлардын 
орны ерекше. Шыңғыс хан әулиеті кезеңінің өз
-
ара қырғысқа толы аумалы
-
төкпелі кезеңінде де мемлекет қорғаныс 
ісінде де батырдың ролі зор. Шыңғыс заманының өзі түгелдей бір жауапкершілік заманы болғандықтан –
 
бұл кезең 
батырлар институтінің өзінше бір әлеуметтік топ ретінде дамуының белгілі
-
бір сатысы болып табылады.
 
Үздіксіз  әскери  қақтығыстар  мен  ұдайы  әскери  қауіп  жылдары  болып  есептелетін  қазақ
-
жоңғар 
қатынастарының кезеңі XVII
-
XVIII ғасырларда әскери және саяси өмірде батырлар тобының көптеген пайда болуына 
әкеп  соқты.  Бұ  кезеңді  зерттеушілер  «батырлар  институтының»  аса  бір  гүлденген  шағы,  «батырлар  дәуірі»  деп 
жазылып  жүр.  Бұлай  деудін  біздің  ойымызша  өзіндік  себебі  де  бар  сияқты.  Себебі,  тарихта  аты  белгілі  батыр 
бабалар  –
 
Бөгенбай,  Қабанбай,  Малайсары,  Райымбек,  Сағынбай, Баян, Сары, Тәттібай, Барақ  есімі тарих  бетіне 
ене бастаған тұғын. [1, 69
-
73 б.]
 
XVIII  ғасырда  «батыр»  сөзі  екі  түрлі  мағынада  қолданылған:  біріншіден,  батыр  деп  қарапайым  халық 
арасынан шыққан –
 
батыл, жауынгер, ержүрек адамды айтса, екіншіден жоғарғы тап, яғни хандар арасынан шыққан 
батырларды да атаған.
 
Жоғарыда  айтып  кеткеніміздей  батырлар  институты  қоғамдық  дамуында  үлкен  өзгерістерге  ұшырап 
отырған.  Ерте  кезде  батырлар  белгілі  бір  руды,  тайпаны  басқарса,  қоғамдық  таптық  жіктеліс  туа  келе  батырлар 
феодалдана  бастады.  Осындай  батырлардың  әлеуметтік  басымдылығы  туралы  Ш.Уәлиханов  «Батыр 
қырғыздардағы  ру  басы,  сұлтаннан  кейінгі  бірден
-
бір  үлкен  құрметті  адамы,  бұл  ең  беделді  адам»
-
деп  жазғанын 
Е.Бекмаханов  өз  еңбегінде  айта  келіп,  XIX  ғасырдың  ортасына  қарай  қазақ  байларының, сұлтандарының  «батыр» 
деген  атақты  өз  лауалымдарына  қоса  айтатынын  жазған.  Оған  мысал,  Есет  батыр
-
би,  Абылай  ханның  кейбір 
жағыдайда  Абылай  Баһадур  хан  деп  аталуы.  Қазақ  қоғамындағы  батырлардың  жоғары  шен  екенін  А.Семеновта 
дәлелдеп, 
-
«жалпы  қазақтарда  но  бес  шен  болған,  соның  ең  жоғарғысы  баһадур»  деп  жазады.  Батыр  шені 
мұрагерлікке қалмайды, ол жеке бастың батырлығымен келеді.
 
Көшпелі қоғам үрдісіндегі батырлар  институты  дегеніміз  –
 
халық арасынан шыққан әскери саяси институт. 
Бұл  институттың  халық  арасында  кеңінен  қанат  жаюы  ең  алдымен  қазақ  халқының  төрт  жағынан  да  үлкен  қауіп 
ортасында  орналасуы  еді.  Сол  себепті  де  қазақ  қоғамындағы  батырлар  институты  жаудан  қорғануда  кәсіби 
дәрежеге жетті. Өзінің XVIII ғасырдағы қазақ қоғамына тән классикалық үлгісіне дейін батырлар институты бірнеше 
сатыдан өткен:
 
1. Рулық құрылыс кезінде
-
ру, тайпалардың әскер басы, көсемі болған.
 
2. Феодализм дәуірінде оларда феодалданып, қоғамдағы ақсүйектер табымен теңесе бастады.
 
3.  XVII-
XVIII  ғасыр  батырлар  институтының  гүлдену  кезеңі.  Яғни  қазақ
-
жоңғар  қатынастары  кезеңі.  Ұлт 
азаттық көтерілістің көптеп етек ала бастауы. Ал Қазақстан Ресей боданлығына енгеннен кейінгі кезеңде Батырлық 
өз мәнін жоғалта бастады.
 
Қоғамдық  –
 
саяси  даму  жағынан  келгенде  дәстүрлі  қазақ  қоғамы  ішкі  әлеуметтік  топтардың  ұйымдасу 
бірлігіне  бейімделген  еді.  Бұл  ретте  әлеуметтік  ұйытқы  болған  хан,  сұлтан,  би,  рубасы  ақсақалдар  қатарында 
батырлардың  да
 
өзіндік  орны  бар.  XVII
-
XVIII  ғасырларда  қазақ  қоғамындағы  ішкі  және  сыртқы  факторлардың 
ықпалымен батырлар әлеуметтік саяси топ дәрежесіне жетілді, әрі, қалыптасу, күшею дәуірін бастан өткерді. Осы 
процесті  М.Вяткин  басқа  түркі  тілдес
-
өзбек,  қырғыз,  қарақалпақ  халықтарында  байқалмаған,  тек  дәстүрлі  қазақ 
қоғамына  тән  құбылыс  ретінде  бағаланады.  Бұл  дұрыс  көзқарас.  Өйткені,  Шыңғысхан  жорығымен  бірге  тараған 
батыр термині басқа түркі тілдес халықтар мен кейбір еуропалық елдерде тек құрметті әскери атақ шеңберінен аса 
қойған  жоқ.  Ал,  қазақтың  кең  байтақ  даласындағы  көшпелі  өмір  талабыбатырлардың  саяси,  әлеуметтік  статусқа 
дейін  жетілуіне  алып  келді.  Әсіресе,  дүрбелеңге  толы  XVIII  ғасырдың  басы  елдің  саяси  аренасында  және  ішкі 
әлеуметтік  өмірінде  батырлардың  үстем  түсуімен  ерекшеленеді.  Тарихшы
-
ғалым  Н.Г.Аполлова  «1710  жылғы 
Қарақұм құрылтайы ел басына түскен ауыр жағыдайға байланысты батырлардың басым түскен жиыны болды» деді. 
Ең  алдымен  XVII  ғасыр  мен  XVIII  ғасырдағы  дәстүрлі  қазақ  қоғамының  саяси  тарихына  тән
 
ерекшеліктер  басты 
ықпал  етті.  Тынымсыз  сыртқы  жаугершілік  соғыстар,  көршілес  елдердің  агрессиялық  саясатынан  қорғану,  ішкі 
тартыста ел бірлігін сақтап, ыдыратпау тәрізді күрделі мәселелердің қайнаған ортасында батырлар жүрді, шешуші 
роль  атқарды.  Сол  себепті  батырлардың  мүддесімен  дала  элиталары  –«ақсүйек»  (хан,  сұлтан,  қожа)  және 
«қарасүйек»  (би,  рубасы
-
ақсақал)  өкілдері  үнемі  санасып  отыруға  мәжбүр  болған.  Көшпелі  қоғам  өмірінің  негізгі 
тіршілік  көздері  әскери  кәсіпке  де  тәуелді.  Оның  тетігі  жоғарыдығы  күрделі  мәселелермен  біте  –
 
қайнасып 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
117 
 
 
жатқандықтан  батырлардың  қызметіне  деген  сұраныс  өте  жоғары  болды.  Бұл  барып,  түрлі  әлеуметтік  топтардың 
ішінен батырлардың бірте
-
бірте институтциялануына алып келді. Батырлардың әлеуметтік сипатындағы ерекшелік 
осында.
 
Мәселен  би  төре,  төре  би  бола  алмайды.  Бірақ  екеуі  де  жау  жүректілігмен  қоса  ақылдылығымен  батыр 
атана  алады  және  айрықша  құрметке  бөлене  түсті.  Қазақ  тарихында  ел  билеген  ақсүйек
-
сұлтандар  өз  алдына, 
қарапайым халық ішінен би де батыр да бола алған тұлғалар көп. Бірқатар зерттеушілердің батырладың әлеуметтік 
сипатына  күмән  келтіруі  де  сол  себептен  болуы  керек.  Әлеуметтік  деңгейге  жете  қоймаған,  тұрмыстық  термин 
ретінде бағалағандар да жоқ емес. [4, 172
-
175 б.]
 
Бекмаханов  тұжырымдағандай  XIII
-
XIV  ғасырдағы
 
аңызға  айналған  батырлар  мен  XVIII
-
XIX  ғасырлардағы 
батырлар  арасына  теңдік  белгісін  қоюға  болмайды.  Әуелгі  баста,  тек,  құрметті  атақпан,  асып  кеткенде,  әскери 
қолбасшылық қызметімен көрінсе кейінірек, яғни, XVII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың бірінші жартысында батырлар 
азаматтық істерге тікелей араласты. Жалпы, деректемелік әдебиеттерде көбінесе батырлар рубасылық құқықтырды 
тартып алушылар рөлінде орын алған. Алайда, хан болсын, сұлтан болсын, би, рубасы ақсақалдар болсын барлығы 
да неғұлым батырлық атағымен әйгілі болған сайын соғұлым бұхара халыққа шынайы билеушілер ретінде танылды. 
Сондықтан  да  көбінесе  ақылы  ісіне  сай  батырлар  рубасылыр  билікке  дала  демократиясы  арқылы  жетті. 
Г.И.Спасскийдің  деректері  бойынша  үш  жүзге  бөлінген  67  ру
-
тайпалық  бірлестіктің  жиырма  бесінің  билік  басында 
батырлар болған. Елді билеу немесе ішкі әлеуметтік өмірдің қайнаған ортасында жүрген батырлар өзара әлеуметтік 
жіктерге  бөлінді  батырлар  ішінен  ұлыс,  үлкенаймақ  бөлігін  қолына  ұстап,  әмір  жүргізгендер  де  ру  тайпа  басшы 
деңгейінде де және жеке
-
дара азаматтар қатарында да болғандар бар.
 
Егер,  бір  ұлыс  елді  билеген  рубасы  –
 
батыр  бір  жағынан  экономикалық  мүмкіншілігі  мол  болса,  онда 
көшпелі  қогғамдағы  билеуші  хан  мен  сұлтандардан  да  ықпалды  болды.  Мәселен,  орыс  бодандығын  қабылдағаны 
үшін  Әбілхайыр  ханды  өлтірмекші  болған  ру  басы  билерді  тоқтатқан  Бөкенбай  батыр  мен  Есет  батырдың  беделін 
атап  өткен  жөн.  Тіпті,  қысыл
-
таяңда  Әбілхайыр  хан  орыс  елшісі  Тевкелевке  «Бізді  бірден
-
бір  құтқаратын  адам 
Бөкенбай батыр» деп ашығын айтқан. Қазақ елбасыларынан ант алған В.Н.Татищевтің орта жүзде Жәнібек батыр 
мен Найман Шүрен батыр, Кіші жүзді табын Бөкенбай батыр ханнан да өткен беделді деуі сондықтан. Және «Батыр 
болып бай болса патшадан несі кем» деп халық қалт айтпаса керек. Бұндай деңгейге
 
әрине батырлардың барлығы 
бірдей  жете  бермеді.  Негізінен  алғанда  көпшілік  батырлардың  қоғамдағы  мәні  алар  орны  әскри  өмірде  сондай
-
ақ 
ханға немесе ықпалды сұлтанға жақындылығымен анықталады. [5, 194
-
206 б.] Оларда жеке  бастарының айрықша 
қасиеттері  арқасында  алған  биліктен  өзге  билік  болған  жоқ. Биде  сондай. Түптеп келгенде,  би  мен  батыр көшпелі 
қоғамда  әлеуметтік  қызмет  ету  жағынан  егіз  қозыдай  қатар  жүрді.  Билер  азаматтық  істердің  көсемдері  болса, 
батырлар хандықтың әскери ісін жүргізіп отырды.
 
Қоғамдық  даму  мен  бірге  кемелдену  процесінен  өткен  батырлардың  азаматтық  істерге  араласуын 
әлеуметтік  сипатының  бір  қыры  ретінде  қарастырсақ  негізгі  қыры,  ең  басты  ерекшелігі  дәстүрлі  қоғамда  олар  тек 
әскери  тәртіппен  айналысты,  қазақ  хандығында  тұрақты  армия  болмағанмен,  күнделікті  ас  ішкенмен  бірдей  соғыс 
оты  тұтанғанда,  әр  ру,  әр  тайпа,  әр  ұлыстың  батырлары  өз  жасақтарымен  бірігіп  жауға  соққы  берудің  жолдарын 
қарастырды.  Соғыс  тәсілдерін  ұйымдастыру,  қалың  қолға  басшылық  жасау  батырлардың  міндетіне  жатты. 
Ж.Артықбаевтың пікіріне иек артсақ, белгілі
-
белгілі батырлардың әрбіреуінде жасақ саны он мыңнан асып жығылған. 
Жалынды  ақын,  жаужүрек  батыр  Махамбеттің  «сан  шерулі  қол  болса  батырлар  болар  ағасын»  деген  зерделі  сөзі 
ойға  оралады.  Әсіресе  жүз  жылдан  астам  уақытқа
 
созылған  қазақ
-
жоңғар  батырларының  қоғамдық
-
әлеуметтік 
қызметін  шыңдай  бекіте  түсті.  Тарихта  үлгілі  іс
-
әрекеттерімен  қалған  батырларды  тізіп  жату  мүмкін  емес.  Оларды 
талай
-
талай ақын жыраулар өз шығармашылығына арқау қылғанын білеміз.
 
 
Әдебиет тізімі:
 
1. 
Даутбекова М. Қазақ қоғамындағы батырлар институтының тарихи бастаулары //10 лет независимости 
Казахстана. –
 
А., 2001. –
 
Т.2. 154 б.
 
2. 
Тілепов  Б.  ХҮ
-
ХҮІІІ  ғғ.  Қазақ  мемлекетінің  саяси  құрылымы  және  билік  институттары//Қазақтың  ата  заңдары 
Құжаттар, деректер және зерттеулер.–
 
Алматы: Жеті жарғы, 2004. –
 
2 Т. –
 
636 б.
 
3. 
Тоғысбайұлы Б. Еңсегей бойлы Ер Есім: Есім хан туралы деректер // Парасат. –
 2004. 
–
 
№ 6. –
 
6, 132 б.
 
4. 
Құлтаева
 
А.Ж. ХҮІІІ ғ.ғ. қазақ қоғамы және билер институтының зерттелуі //М.Х.Дулати атынд. ТарМУ
 
хабаршысы. Табиғатты пайдалану және антропосфера мәселелері–
 2005. 
–
 
№ 1. –
 
456 б. –
 
Библиогр.: 10 атау.
 
 
5. 
Апполова Н.Г. Хандық биліктің жағдайы және Тәуке ханның «Жеті жарғысы» //Қазақтың ата заңдары: Құжаттар, 
деректер және зерттеулер. –
 
Алматы: Жеті жарғы
, 2005. 
–
 
Т.4. –
 
500 б.
 
 
Научный руководитель:
 
к.и.н. доцент Бикенов А.Х.
 
 
 
Анатолій Вєлков
 
(Ізмаїл, Україна)
 
 
БЕССАРАБІЯ В ПЛАНАХ ПРОТИДІЮЧИХ СТОРІН ПІД ЧАС ПЕРШОЇ СВІТОВОЇ ВІЙНИ
 
 
Перша  світова  війна  докорінно  змінила  долю  Російської  імперії  та  народів,
 
що  проживали  на  її  теренах. 
Бессарабія  не  була  виключенням  в  цьому  відношенні,  з  самого  початку  війни  вона  стала  предметом  торгів  та 
розмінною монетою між ворогуючими блоками, які намагалися використати цю територію для задоволення власних 
інтересів.  Саме
 
в  цей  час,  Бессарабія  стала  головним  аргументом  у  питанні  приєднання  Румунії  до  тієї  чи  іншої 
сторони.
 
 
На переговорах 31  липня 1914 р. Німеччина  пообіцяла Бухаресту Бессарабію. Однак румунський прем’єр 
Бретіану  розумів,  що  його  країна  навряд  чи  була  спроможна  втримати  прутсько
-
дністровське  межиріччя.  Він 
зауважив: «Володіння Бессарабією можливе лише за умов, коли Росія позбудеться ще й значної території на Схід 
від  Дністра».  Берлін  відповів:  по
-
перше,  обіцянкою  прилучити  до  Бессарабії  й  Одесу,  по
-
друге,  запевняв,  що  між 
Великою Румунією та Росією, знаходитиметься «велике князівство Україна», зв’язане унією з Австро
-
Угорщиною» [3, 
с. 23].
 
 
Напередодні Першої світової війни, політики Румунії розділилися на два протиборчі табори. Одні вважали 
приорітетнішим приєднання до Антанти та захоплення Трансільванії, інші виступали за приєднання до Центральних 

118 
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
 
 
держав та придбання Бессарабії. На Коронній раді, скликаній 3 серпня 1914 р. для вирішення питання про подальші 
дії  Румунії,  переважна  більшість  румунських  політичних  діячів  відкинула  пропозицію  короля  щодо  приєднання  до 
блоку Центральних держав, і висловилася за нейтралітет [5, с. 351].
  
Економічні  аргументи  підкреслювали  комерційні  вигоди  і  важливість  придбання  Бессарабії,  зокрема  її 
південної частини для зміцнення позиції Румунії на Чорному морі. З цієї точки зору, на перший план виходило пряме 
суперництво з Російською імперією в сфері експорту пшениці і нафти на світові ринки. Ослаблення впливу Росії в 
Чорноморському  регіоні  та
 
особливо  перехід  дельти  Дунаю  під  контроль  Румунії  та  виключення  Росії  з  числа 
дунайських  держав  могли  бути  досягнуті,  на  думку  прихильників  Німеччині,  шляхом  включення
 
Бессарабії  в 
Румунське королівство [5, с. 35
2].  
Продовжуючи  переговори  з  німецьким  блоком,  Румунія  не  поривала  зв’язків  з  Антантою,  намагаючись 
найбільш вигідних для себе умовах вступити в війну на боці вірогідніших переможців. На переговорах з Антантою на 
початку війни Румунія вимагала за нейтралітет Бессарабію, Англія та Франція були згодні віддати частину території 
свого
 
союзника  для  задоволення  своїх  геополітичних  інтересів,  однак  жорстка  позиція  міністра  закордонних  справ 
Росії  С.  Д.  Сазонова  в  цьому  питанні  не  дала  змоги  румунам  реалізувати  свої  намагання,  натомість  Румунії  була 
обіцяна територія від Тиси до Прута.
 
Під
 
час  Першої  світової  війни  Бессарабія  не  фігурувала  в  якості  важливого  пункту  стратегічного 
протистояння між двома ворожими блоками. Тим не менше ця територія зрідка сприймалася як потенційна база для 
військових  операцій  проти  Росії.  Можливість  відторгнення  Бессарабії
 
обговорювалася  не  тільки  пронімецькими
 
колами  Румунії,  але  й  антиросійськими  емігрантськими  організаціями.
 
Українська  націоналістична  еміграція  була 
вкрай  активною  в  Румунії  періоду  нейтралітету  та  мала  міцні  зв'язки  з  пронімецькими  елементами,  у  тому  числі  з 
бессарабськими  емігрантами  в  Бухаресті.  Союз  визволення  України  (СВУ),  створений  у  Львові  в  серпні  1914  р.  з 
метою  організації  повстання  в  російській  частині  українських  територій  за  підтримки  Центральних  держав, 
незабаром  поширив  свою  діяльність  на  румунські  землі.  Після  російської  окупації  Галичини  восени  1914  р.  ця 
організація
 
перенесла  свою  штаб
-
квартиру  до
 
Відня,  а  свою  пропагандистську  діяльність
 
–
 
в  основному  до
 
своїх
 
філій
 
в Бухаресті
 
та
 
Константинополі. У вересні 1914 р. бухарестська
 
філія СВУ видала маніфест, в якому закликала
 
до загальної боротьбі українського і румунського народів проти російського самодержавства [5, с. 35
3].  
Супротивники  Росії  намагалися  використовувати  німецькі  поселення  в  якості  перевалочних  пунктів.  24 
листопада  1914  р.  біля  села  Бурнас  (суч.  Лебедівка)  Аккерманського  повіту  висадились  25  турків.  Невдовзі  було 
затримано  24  з  них,  в  тому  числі  двох  офіцерів,  поліція  вжила  заходи  по  затриманню  останнього  перевіряючи
 
болгарські,  німецькі  та  австрійські  будинки  [4,  арк.  36].  25  листопала  1914  р.  був  розповсюджений  наказ 
Бессарабського  губернатора,  в  якому  вказувалося:  «Наказати  всім німецьким  колоніям  у  випадку  появи  турецьких 
шпигунів, доповідати поліцейському управлінню, а у випадку їх укриття вислати всю колонію в Сибір» [4, арк. 3]. 
 
Використання  території  Бессарабії  для  підривної  діяльності  також  пов’язане  з  представниками  СВУ,  що 
знаходилися  на  території  Османської  імперії  в  початковий  період  війни.  Константинопольське  відділення  СВУ 
планувало  спільну  військову  операцію  турецьких  військ  і  українських  добровольчих  загонів,  які  повинні  були 
одночасно висадитися в Південній Бессарабії і підняти повстання серед місцевого населення. Невдала операція по 
висадці  турецького  десанту  в  регіоні  все  ж  відбулася  в  грудні  1914  р.  Початковий  план  передбачав  висадку  24 
турецьких  кавалеристів  в  Південній  Бессарабії,  близько  Аккермана.  Цей  малий  загін  мав  прорватися  до  Румунії, 
попередньо знищивши частину російської інфраструктури в Бессарабії. Зрештою висадка десанту відбулася в гирлі 
Дунаю, і закінчилася повним провалом
, 
загін був захоплений російськими військами[5, с. 354]
.  
 
До  революційних  подій  в  Російській  імперії  1917  р.  відкрито  висловлювати  свої  територіальні  претензії 
Румунія не могла, і лише криза самодержавства 1917 р. дала їй можливість реалізації своїх намагань.
 
В  проведенні  військової  операції  по  захопленню  Бессарабії,  румунам  реально  допомогли  Центральні 
держави.  Припинивши  бойові  дії  на  Румунському  фронті,  німці  дозволили  румунам  зняти  частину  військ  та 
направити
 
їх до Бессарабії [3, с. 90].
 
Західні  держави  намагалися  використати  Румунію  в  боротьбі  з  більшовизмом,  а  Бессарабія  виступала 
фактично  платнею  за  цю  послугу.  Скориставшись  німецьким  наступом  на  Східному  фронті,  румуни  форсували 
Дністер, однак були зупинені частинами Червоної Армії. В складній ситуації румунський уряд був вимушений піти на 
підписання  мирного  договору  з  радянським  урядом.  5
-
9  березня  1918  р.  був  підписаний  радянсько
-
румунський 
договір,  за  яким,  Румунія  забов’язувалась  залишити  Бессарабію  на  протязі  двох  місяців.  На  переговорах 
територіальна приналежність Бессарабії до Росії ніким не ставилася під сумнів. Румунський уряд не робив заяв про 
історичні  і
 
етнічні  права  та  інтереси  по  відношенню  до  Бессарабії,  більш  того  проголошення  24  січня  1918  р
. 
Молдавської республіки ніхто з учасників не брав до уваги, тим самим ні радянський уряд, ні Румунія не визнавали 
незалежності  Молдавської  республіки,  та  не  визнавали  Сфатул  церій,  як  повноправного  керуючого  органу 
Бессарабії.  Специфічна  особливість  становища  Бессарабії  як  невід’ємної  частини  Росії  не  тільки  фіксувалась  в 
документах а й не викликала сумніву ні у румунського уряду А. Авереску ні у представників Антанти [1, с
. 180]. 
Однак  через  погіршення  воєнного  становища  Радянської  республіки,  що  було  викликаним  німецьким 
наступом в Україні, румунські правлячі кола проігнорували виконання обов’язків договору[3, с. 98]. 
 
 
В  ноті  протесту  радянського  уряду  від  18  квітня  1918  р.  наголошували  на  рішення  Сфатул  Церій  вважати 
Бессарабію  невід’ємною  частиною  Росії,  вказувалось  на  порушення  Румунією  угоди  5
-
9  березня  1918  р.,  за  якою 
остання  повинна  була  залишити  Бессарабію  в  2
-
х  місячний  термін.  У
 
подальшому  цей  аспект  випливав  в 
переговорах радянського уряду з Румунією,
 
однак його аргументація завжди відступала на другий план під натиском 
ідеологічних  кліше  про  «єдність  та  солідарність  трудящихся  Бессарабії  та  Росії»,  чи  про  зрадницьку  роль  Сфатул 
Церій  –
 
буржуазно
-
націоналістичного  органу  заклятих  ворогів  бессарабського  народу».  Однак  це  лише 
замальовувало
 
суть  претензій  Москви  до  Румунії,  оскільки  акцентування  класово
-
ідеологічних  обвинувачень  на 
адресу Сфатул церій, залишало в тіні питання про порушення Румунією та союзними державами міжнародного та 
територіального статусу Бессарабії [1, с
. 185]. 
 
Проти  анексії  Румунією  Бессарабії  виступила  також  й  Україна.  Центральна  Рада  не  втрачала  надію 
повернути Бессарабію, однак вже було прогаяно час, коли саме населення приєднувалося до України. Так, 10 січня 
1918  р.  Селянський  з’їзд  Аккерманського  повіту  постановив:  «Приєднати  Аккерманський  повіт  до  України  як 
автономної  частини  Російської  республіки,  одержавши  гарантію  персональної  автономії  дрібних  національностей  і 
закріплення завойованих революцією основ, за обов’язкової соціалізації землі» [6, с. 307].
 
 
3  березня  1918
 
р.  голова  Ради  Народних  Міністрів  УНР  В.  Голубович  надіслав  ноту  протесту  урядам 
Німеччини, Австро
-
Угорщини, Болгарії та Румунії в якій зазначалось: «Українське Правительство вважає, що всяка 

«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
 
119 
 
 
зміна бувшої румуно
-
російської границі, особливо в її північній
 
та полудневій частинах, глибоко порушує політичні та 
економічні інтереси УНР... З огляду на те, що тепер значна частина зайнята румунськими військами, і питання про 
дальшу  державну  приналежність  могло  бути  предметом  нарад  на  Бухарестській  мировій  конференції, 
Правительство  УНР  вважає  обговорення  і  вирішення  цього  питання  лише  при  участі  і  за  згодою  Українського 
Правительства» [2, с. 37].
 
13 квітня на засіданні Малої Ради було прийнято «Заяву румунському урядові». В ній засуджувалась анексія 
Бессарабії, а рішення Сфатул церій про приєднання всього краю до королівства кваліфікувалося як неправомірне. В 
заяві містився заклик до румунського уряду переглянути свою позицію і дати вільно визначитися всьому населенню 
Бессарабії.  Центральна  Рада  не  втрачала  надії  перегляду  бессарабського  питання,  зокрема  розподілу  земель 
Бессарабії між УНР і Румунією за етнографічною ознакою [2, с. 39].
 
Уряд П. Скоропадського, що прийшов до влади в кінці квітня 1918 р. зайняв більш жорстку позицію з питань 
про  анексію  Бессарабії  Румунією.  В  цьому  велику  роль  відіграла  позиція  Д.  Дорошенка,  який  очолив  міністерство 
закордонних  справ.  Він  вважав,  що  потрібно  «настоювати  на  приналежності  і  політично
-
автономній  Бессарабії  до 
Української Держави, до чого Україна має всі права і чого бажає величезна більшість Бессарабії». 11 травня 1918 р. 
було видано наказ «Про заборону вивозу товарів до Румунії та Бессарабії» [2, с. 39]. 
 
Була  утворена  спеціальна  комісія  під  головуванням  С.  Шелухіна,  яка  на  основі  етнографічних  принципів 
визначила  етнічні  межі,  що  мало  допомогти  утвердити  кордони  України.  «В  Бессарабії  розмежування  українців  і 
молдаван  мало  відбутися  по  лінії  від  Новоселиці,  Хотинського  повіту  по  старій  межі  з  Румунією,  включаючи  весь 
Хотинський  повіт,  далі  по  Дністру  до  Бендер,  звідти  до  меж  Аккерманського  повіту,  який  з  Ізмаїльським  повітом 
належав Україні» [6, с. 310]. До України мали ввійти повіти де українці становили переважну більшість населення а 
саме Хотинський повіт, Лівобережжя Дністра та Південна Бессарабія. 
 
 
Не  зумівши  досягти  дипломатичної  згоди  перегляду  бессарабського  питання  уряд  гетьмана  П. 
Скоропадського  перейшов  до  економічних  санкцій.  Румунії  була  оголошена  «митна  війна»,  однак  вона  тривала 
недовго,  наприкінці  літа  1918  р.  до  Києва  приїхала  румунська  місія,  яка  обговорила  з  представниками  гетьманату 
питання про кордони між Українською Державою та Румунією. Листопадова революція в Німеччині та  повстання в 
Україні спричинили падіння гетьманського уряду. 10 листопада 1918 р. був ліквідований Сфатул Церій, а румунський 
король
 
оголосив Бессарабію провінцією Румунії [2, с. 40].
 
Територія Бессарабії не фігурувала в якості важливого стратегічного пункту в планах воюючих блоків, однак 
в основному вона сприймалася для задоволення геополітичних намагань Румунії та залучення її до того чи іншого 
блоку воюючих держав. Криза царизму 1917 р. зробила реальним досягнення румунських планів щодо Бессарабії. 
Цьому  сприяли  як  держави  німецького  блоку  так  і  Антанта,  яка  намагалася  використати  Румунію  у  боротьбі  з 
більшовизмом.  Невизначеність  політики  Сфатул  Церій  та  Української  держави,  яка  через  внутрішні  та  зовнішні 
чинники  не  скористалася  політичною  ситуацією  в  краї  на  свою  корить,  визначили  включення  Бессарабії  до 
Румунського королівства.
 

жүктеу/скачать 9,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: