Література:
1.
Бессарабия на перекрестке европейской дипломатии. Документы и материалы / В. Н. Виноградов, М. Д.
Ерещенко, Л. Е. Семенова, Т. А. Покивайлова. –
М.: ИНДРИК, 1996. –
380 с.
2.
Боечко В. Кордони України: історична ретроспектива та сучасний стан / В. Боечко, О. Ганжа, Б. Захарчук. –
К.:
Основи, 1994. –
168 с.
3.
Восточная политика Румынии в прошлом и настояшем (конец ХІХ –
начало ХХІ вв.): Сб. докл. междунар. науч.
конф. / Под ред. В. Б. Каширина. –
М.: РИСИ, 2011. –
320 с.
4.
Комунальна установа «Ізмаїльський архів».
–
Ф. 780. –
Оп. 1. –
Спр. 41. –
113 арк.
5.
Кушко А. Бессарабия в составе Российской империи (1812
-
1917) / Андрей Кушко, Виктор Таки, при участии
Олега Грома. –
М.: Новое литературное обозрение, 2012. –
400 с.
6.
Сергійчук В. Етнічні межі і держаівний кордон України. Вид. 3
-
є, доповнене / Володимир Сергійчук. –
К.: ПП
Сергійчук М. І., 2008. –
560 с.
Науковий керівник:
доктор історичних наук, професор Циганенко Лілія Федорівна.
Сергій Коротяєв
(Черкаси, Україна)
ЕКОНОМІКА МІСТА ЧЕРКАСИ В 60
-
80 РОКАХ ХХ СТОЛІТТЯ: РЕГІОНАЛЬНІ ОСОБЛИВОСТІ
7 січня 1954 р. була утворена Черкаська область. Черкаси стали обласним центром. Перед містом
відкрилися великі перспективи подальшого швидкого економічного і соціального розвитку.
Промисловість Черкас у перший рік від утворення області виконала планові завдання на 101,2%, було
вироблено продукції на суму 732422
тис.
крб., що в порівнянні з 1950 р. складало 190,7%. Цей приріст було
досягнуто за рахунок введення в дію 1952 р. рафінадного заводу та підвищення продуктивності праці. Всього
працюючих в 1954
р. в Черкасах було 21,7 тис., в тому числі 12 тис. робітників.
В 50
-60-
і рр. ХХ ст. в місті розгортається широке промислове будівництво. За невеликий період воно
перетворюється у великий центр хімічної промисловості України. Цьому сприяло створення місцевої енергетичної
бази. В 1960 р. завершилося будівництво Кременчуцької ГЕС, водночас було реконструйовано Черкаську ТЕЦ, її
потужність за період 1966
-
1970 рр зросла в 5,5 раза. В 1964 р. до міста прийшов шебелинський природний газ.
В 1956 р. розгорнулося будівництво заводу хімічного волокна. Спорудження його першої черги завершилося
в 1961 р., а другої –
через два роки. На початку 1963 р. розпочалося будівництво хімічного комбінату. Через два роки
він почав видавати продукцію. Стала до ладу фабрика гігроскопічної вати. В 1965
р. розпочалося будівництво
шовкового комбінату, який згодом перетворився на одне з найбільших підприємств легкої промисловості України.
Він став до ладу в 1967 р.
В цей час в Черкасах були введені такі новобудови: річковий порт, обласна державна філармонія, новий
залізничний вокзал. У 1965 р. запущено в експлуатацію першу тролейбусну лінію.
Економіка Черкас починає розвиватися бурхливими темпами. За період з 1965 р. по 1975 р. стало до ладу
120
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
багато нових підприємств. Це –
завод “Фотоприлад”, завод телеграфної апаратури, завод силікатної цегли,
шовковий комбінат, завод деревостружкових плит, асфальтобетонний завод. Були введені нові потужності на
хімкомбінаті, заводах хімічного волокна, хімічних реактивів, машинобудівному ім. Г. Петровського та інших. В 1974 р.
введено в експлуатацію завод “Строммашина”, який почав випускати різноманітне устаткування для будівельної
індустрії. Реорганізовано і збудовано новий корпус трикотажної фабрики.
У промисловості Черкас відбувалися істотні структурні зміни. Фактично завершилося створення хімічної та
машинобудівної промисловості. За період від створення області і до початку 80
-
х рр. ХХ
ст. виробництво хімічної
продукції зросло у 252, а машинобудівної –
майже в 37,6 рази.
Промисловий розвиток Черкас –
це результат натхненної праці трудящих міста. Разом з тим, ці успіхи були
також результатом братської допомоги, яку надали місту практично усі республіки Радянського Союзу. Устаткування
й обладнання надходили з Москви і Ленінграда, Уралу й Кузбасу, Середньої Азії і Закавказзя. Широкою є також
географія джерел сировини, що перероблялася на підприємствах міста. На ній працювали текстильна, меблева,
взуттєва, тютюнова та деякі інші галузі.
В середині 70
-
х рр. ХХ ст. перед народним господарством СРСР постала проблема переходу до
економічних методів господарювання. Це питання було однією із важливих складових успішного розвитку економіки
міста. В масштабах країни розроблялась і почала втілюватися в життя господарська реформа, яка передбачала ряд
заходів по посиленню економічних стимулів, покращенню планування, по розширенню самостійності підприємств.
Кількість показників їх діяльності, що планувалися з центру, зменшилась майже вчетверо. Головним у діяльності
кожного підприємства стали обсяг реалізованої продукції та одержаний прибуток,
а не загальний розмір
виготовленої продукції.
В кінці 60
-
х рр. ХХ ст. за новою системою планування і економічного стимулювання працювали чотири
п’ятих підприємств міста. Високих виробничих показників в нових умовах досягли колективи заводів хімічного
волокна і “Фотоприлад”, трикотажної і тютюнової фабрики, фабрики гігровати та художніх виробів ім.
Л.
Українки
тощо.
В 60
-
80 рр. ХХ ст. в місті виросла велика плеяда талановитих керівників виробництва, здатних домагатися
визначних успіхів і робити вагомий внесок в скарбницю народного добра. Це –
М.
Остапенко, Б.
Райков,
Г.
Вербицька, О. Курбанов, І. Грицков, Ю.
Хорощанський, В.
Кущенко, Р. Печалов, Н. Палагута, В.
Бихов,
В.
Приходько, Ю.
Турчаненко, В. Сагун, О. Луговський, О. Хвиль, Р.
Подимська, М.
Горбул та багато інших.
Разом з тим, слід зауважити, що реформа була непослідовною, тому не слід перебільшувати її
ефективність. Збереглися і централізм в економіці з його жорстким плануванням згори, адміністративно
-
командними
методами управління, тотальним пануванням державної власності. Ряд ідей, які були висунуті паралельно з
реформою, не були і не могли бути реалізовані: інтенсифікація виробництва, перехід на госпрозрахунок, органічне
поєднання науково
-
технічного прогресу з “перевагами соціалізму“.
Вже з 1975 р. промисловість Черкас зростала в основному за рахунок введення нових потужностей.
Характерним стало невиконання планових завдань. Темпи зростання продуктивності праці по місту були нижчими
від запланованих. Низькою залишалася якість продукції.
Слід відзначити певні зрушення в добробуті мешканців міста, які відбулися в 60
-80-
і рр. ХХ ст. Крім значного
житлового будівництва та розвитку транспорту достатньо уваги приділялося виробництву товарів народного
споживання. Було додатково налагоджено виробництво шовкових тканин, пластмасових виробів, меблів,
гігроскопічної вати, тютюнових, макаронних, кондитерських виробів тощо. Хоч якість, асортимент, а інколи і кількість
товарів народного споживання були недостатніми, все ж добробут мешканців міста відносно попередніх
років значно
покращився.
На початку 80
-
х рр. темпи економічного зростання СРСР знизились до рівня, що фактично означав
стагнацію, застій. В суспільстві глибоко вкоренився суто адміністративний погляд на економічні проблеми, перевага
віддавалася тиску, закликам, вказівкам, якими важко домогтись необхідних зрушень на краще в господарській
діяльності. Характерні для економіки того часу такі пороки, як існування відстаючих, нерентабельних виробництв,
простої, перевитрати сировини, штурмовщина, брак та інші, приховувалися, маскувалися за цифровими
показниками виконання планів.
Оцінюючи стан економіки Черкас в застійний період, слід бачити не тільки дійсно високі темпи зростання
промисловості, капітального будівництва, транспорту, а й звертати увагу на ціну цього
піднесення та невикористані
можливості. В 1981
-
1985 рр. не було досягнуто планових темпів росту продуктивності праці і завдань по
впровадженню нової техніки і технології. Були зірвані також зобов’язання по поставці сировини, матеріалів і готової
продукції. Ряд промислових підприємств та будівельних організацій не досягли намічених рубежів. Нові потужності в
об’єднанні “Азот”, на домобудівному комбінаті, на заводі спеціального технологічного обладнання не давали завжди
необхідної віддачі.
“Перебудова,” яка була проголошена в середині 80
-
х рр., істотних змін в економіці країни на краще не
зробила. Добитися ефективності виробництва за рахунок реконструкції і технічного переозброєння, підвищення
фондовіддачі, посилення контролю і економії, інтенсифікації виробництва не вдалося. Це стосується як країни в
цілому, так і Черкас зокрема.
Ініціатори “перебудови“ хотіли модернізувати радянську систему, але не знали, як це зробити. Факти
доводять, що реформатори від самого початку не ставили своїм завданням знищення тоталітарного ладу. Слабкість
системи бездарність керівництва призвели до її повного краху.
24 серпня 1991 р. Україна стала незалежною державою. Акт проголошення її незалежності на референдумі,
який відбувся 1 грудня того ж року, підтримали 96% виборців, які взяли участь у голосуванні (брало участь в виборах
90,12 % спискового складу). Склалася нова ситуація, в тому числі і в економіці. В перші роки незалежності на неї
деструктивно вплинула економічна криза, яка охопила Україну після руйнування загальносоюзного
народногосподарського комплексу, розриву традиційних економічних зв’язків з іншими районами колишнього СРСР.
Література:
1.
Бушин М.І. Азот // Енциклопедія сучасної України. Том 1. –
К., 2001. –
С. 227–
228.
2.
Віргуш Н. Ми вистояли в цьому столітті –
і переможемо в наступному // Черкаський край. –
1999.
–
1 вересня.
3.
Віргуш Н. “Хімволокно” –
це визнана світом якість, яка, на жаль, поки що нам не потрібна // Черкаський край. –
1999.
–
22 вересня.
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
121
4.
Віргуш Н. Чи відновить ЧШК свій “шовковий шлях” до стабільності і розвитку // Черкаський край. –
13 листопада
1999.
5.
Віргуш Н. “УКРП’ЄЗО”: від відродження до стабільності // Черкаський край. –
2000.
–
26 квітня.
6.
Віргуш Н. ВАТ “Темп” –
крок у нове тисячоліття // Черкаський край. –
2001.
–
18 липня.
7.
Экономическая география.
Межведомственный научный сборник. Выпуск “Черкасская область”. –
К., 1971.
8.
Історія міст і сіл Української РСР. Черкаська область. –
К., 1972.
9.
Кирей В. На “Роторі” тихо і холодно // Черкаський край. –
2000.
–
4
лютого.
10.
Материалы к отчетному докладу о деятельности партийной организации за 1980 –
1983 гг. –
Черкассы, 1983.
11.
Нариси історії Черкаської обласної партійної організації / Ред. кол.: Г.В.
Суховершко (керівник) та ін. –
Дніпропетровськ: Промінь, 1981. –
С. 221.
12.
Політов Є. Черкаському “Азоту” –
35 років
// Ділова Черкащина. –
2000.
–
17 березня.
13.
Развитие народного хозяйства Черкасской области. Справочные материалы делегату XV конференции. –
Черкассы, 1984.
14.
Федотов М. Черкаський завод хімреактивів незабаром стане рентабельним // Нова доба. –
18 вересня 20
01.
15.
Чекаленко І. Азот –
це життя // Місто. –
2000.
–
16 березня.
Науковий керівник:
доктор історичних наук, професор, професор кафедри іноземних мов та гуманітарних наук Академії
пожежної безпеки ім.
Героїв
Чорнобиля, Чубіна Тетяна Дмитрівна.
X
ә
lil Boris o
ğ
lu Maslov
(Qazax
ı
stan, Astana)
N. NAZARBAYEVIN AZ
Ә
RBAYCAN V
Ә
AVROASIYA DOKTRINASI
1989 il Berlin divar
ı
n
ı
n
çö
km
ә
si,
ardından
da
Şәrq
bloku v
ә
Sovet Sosialist Respublikalar
ı İ
ttifaq
ı
n
ı
n 1991 ci ild
ә
par
ç
alanmas
ı, ә
lli il
ә
yax
ı
n beyn
ә
lxalg
ә
laq
ә
l
ә
r sistemind
ә
h
ö
km s
ü
r
ә
n ve ideolojik qar
şı
durmaya
ә
saslanan iki q
ü
t
ü
bl
ü
sistem
ı
n de sonlanmas
ı
na s
ә
b
ә
b oldu.
Postsovet m
ә
kan
ı
nda regional g
ü
c
ü
olan ve integrasiyaedici
ö
z
ә
llikli yeni strukturlar qurmaq c
ә
hdl
ә
ri aras
ı
nda
ә
sas
yeri
ә
d
ә
biyyatda
“
Avroasiyanizm
”
dey
ә
adland
ı
r
ı
lan c
ә
r
ә
yan yer al
ı
r. Avroasiyanizmin bu modeli birinci n
ö
vb
ә
d
ә
postsovet,
ü
mumilikd
ә
is
ә
avroasiya m
ә
kan
ı
nda yenid
ә
nqurulma ve rekonstruktivl
әş
m
ә
yi
ә
sas al
ı
r.Avroasiyanizm geosiyasi,
geoiqtisadi ve geom
ә
d
ә
ni sah
ә
l
ә
riyl
ә
bu m
ә
kan
ı
n bir hiss
ә
si olan Az
ә
rbaycan
ı
n da maraqlar
ı
yla uzla
şı
r. Baxmayaraq ki
“
Avroasiyanizm
”
ü
mumiyy
ә
tl
ә
Rusiya ile m
üә
yy
ә
n olunur amma 1994 c
ü
ild
ә
Nursultan Nazarbayev t
ә
r
ә
find
ә
n ir
ә
li s
ü
r
ü
l
ә
n
Avroasiyanizm modeli
ә
sas yer tutur. Bu elmi m
ә
qal
ә
d
ә
Qazax
ı
stan prezidenti Nursultan Nazarbayevin Avroasiya
doktrinas
ı
na Az
ә
rbaycan
ı
n m
ö
vgeyi n
ә
z
ә
rd
ә
n ke
ç
iril
ә
c
ә
k.
SSR
İ
-nin da
ğı
lmas
ı
ndan sonra
ö
z m
ü
st
ә
qilliyini
ә
ld
ә
etdikd
ә
n sonra stratejik m
ö
vqel
ә
rini yenid
ә
n d
ә
y
ә
rl
ә
ndirm
ә
ehtiyac
ı
n
ı
hiss ed
ә
n Az
ә
rbaycan Avroasiya m
ә
kan
ı
n
ı
n c
ә
nub-q
ә
rbind
ә
yerl
әş
ir ve bu m
ә
kan
ı
n yuxar
ı
da qeyd olunan
xarakter x
ü
susiyy
ә
tl
ә
rini
ö
z
ü
nd
ә
birl
әş
dirir.Yerl
әş
diyi Qafqaz regionundak
ı
etnik qar
şı
durma, x
ü
susiyle de Az
ә
rbaycan
Erm
ә
nistan konflikti, Rusiya, AB
Ş,
AB, T
ü
rkiy
ә, İ
ran ve ba
ş
qa g
ü
cl
ә
r aras
ı
nda regiona t
ә
sir u
ğ
runda m
ü
bariz
ә, “
Yeni B
ö
y
ü
k
Oyunun
” ә
sas m
ә
rk
ә
zl
ә
rind
ә
n biri kimi X
ә
z
ә
r h
ö
vz
ә
sinin energetikadak
ı
rolu, q
ә
rb ve
şә
rqd
ә
ki t
ü
rkdilli xalglar aras
ı
ndak
ı
funksiyas
ı
n
ı
n
ә
z
ә
r
ә
al
ı
rsaq, Az
ә
rbaycan bu m
ü
bariz
ә
v
ә
axtar
ış
prosesl
ә
rind
ә
n k
ә
narda qala bilm
ә
z. Bu
şә
rtl
ә
r geo
siyasi,geo igtisadi ve geo m
ә
d
ә
ni faktorlar m
ü
st
ә
visind
ә
yeni formala
ş
an beyn
ә
lxalq sistem ve Avroasiya m
ә
kan
ı
nda
Az
ә
rbaycan
ı
n stratejik m
ö
vqeyinin yenid
ә
n n
ә
z
ә
rd
ә
n ke
ç
irilm
ә
sini ortaya qoyur.
Avroasiyan
ı
n c
ә
nub- q
ә
rbind
ә
yerl
әşә
n Az
ә
rbaycan
ı
n co
ğ
rafi aspektd
ә
n stratejik m
ö
vqeyini fiziki,siyasi ve etnik
n
ö
qteyi n
ә
z
ә
rd
ә
n d
ә
y
ә
rl
ә
ndirm
ә
k
, ә
l
ә
almaq olar.Az
ә
rbaycan co
ğ
rafiyas
ı
n
ı
n fiziki aspektd
ә
n xarakterik c
ә
h
ә
ti; a
çı
q
d
ә
nizl
ә
r
ә
birba
ş
a
çı
x
ışı
n
ı
n olmamas
ı
ve onun
ö
n
ә
mli
, ә
sas tranzit yollar
ı
k
ә
si
ş
m
ә
sind
ә
ki stratejik yerle
ş
imidir. Az
ә
rbaycan
d
ü
nyan
ı
n
ә
n b
ö
y
ü
k g
ö
l
ü
X
ә
z
ә
r d
ә
niziyl
ә
s
ә
rh
ә
dd
ә
olub ,d
ü
nya okean
ı
na birba
ş
a
çı
x
ışı
olmayan 42 qapal
ı (
land-locked)
ö
lk
ә
l
ә
r aras
ı
ndad
ı
r [1]. A
çı
q d
ә
nizl
ә
r
ә
ve d
ü
nya okean
ı
na
çı
x
ışı
n tarix kontekstinde ticar
ә
t,z
ә
nginlik v
ә
inki
ş
af
ı
yaratmas
ı,
t
ә
kan verm
ә
sini hesaba alarsaq bu durum Az
ә
rbaycan
üçü
n b
ö
y
ü
k mane
ә
t
әş
kil edir.Co
ğ
rafi m
ö
vqeyin
ә
ba
ğ
l
ı
olaraq Az
ә
rbaycan
ı
n, a
çı
g d
ә
nizl
ә
r
ә
ve d
ü
nya okean
ı
na ancaq Rusiya
, İ
ran v
ә
G
ü
rc
ü
stan vasit
ә
siyl
ә
T
ü
rkiy
ә
d
ә
n
çı
x
ışı
olur.
Dig
ә
r t
ә
r
ә
fd
ә
n Az
ә
rbaycan
ı
n Qafqazda
, ş
erqd
ә
n q
ә
rb
ә
v
ә
Avroasiyan
ı
n c
ә
nubundan
ş
imal
ı
na do
ğ
ru olan tranzit yollar
ı
ke
ç
idind
ә
yer almas
ı ö
lk
ә
nin taleyin
ә
t
ә
sir ed
ә
n vacib co
ğ
rafi faktordur.
Az
ә
rbaycan
ı
n indiki siyasi co
ğ
rafiyas
ı
Qafqaz
ı
n c
ә
nub-
şә
rqind
ә 86,6
min
2
km sah
ә
ni
ә
hat
ә
edir
.Ş
imalda Rusiyayla
(390 km), c
ә
nubda
İ
ranla (765 km) q
ә
rbd
ә
Erm
ә
nistanla (1007 km
), ş
imal-q
ә
rbd
ә
G
ü
rc
ü
stanla (480 km) c
ә
nub
–
q
ә
rbd
ә
T
ü
rkiy
ә
yl
ә (15
km) s
ә
rh
ә
ddir
. Şә
rqd
ә
X
ә
z
ә
r d
ә
nizi vasit
ә
siyl
ә
Qazax
ı
stan ve T
ü
rkm
ә
nistanla (391 km
) ü
mum
ü
s
ә
rh
ә
dleri
var [2]. Bu qon
ş
u d
ö
vl
ә
tl
ә
r Az
ә
rbaycan
ı
n geosiyasi v
ә
ziyy
ә
tin
ә
ö
lk
ә
nin t
ә
hl
ü
k
ә
sizliyi bax
ı
m
ı
ndan,h
ә
m
ç
inin, beyn
ә
lxalq
sistemd
ә
d
ә
bu
ö
lk
ә
l
ә
rin m
ö
vqeyin
ә ç
ox g
ü
cl
ü
t
ә
sir edir.Q
ә
rbd
ә
ki qon
ş
u d
ö
vl
ә
t Erm
ә
nistan Az
ә
rbaycan
ı
n milli t
ә
hl
ü
k
ә
sizliyi
üçü
n
ә
n b
ö
y
ü
k t
ә
hl
ü
k
ә
olaraq d
ә
y
ә
rl
ә
ndirilir.Bel
ә
ki, bu d
ö
vl
ә
t, Az
ә
rbaycan
ı
n tarixi
ә
razilerinde yarad
ı
lm
ış
olub,ke
çә
n iki
y
ü
zillik boyunca da Az
ә
rbaycan torpaqlar
ı
say
ә
sind
ә
torpaqlar
ı
n
ı
geni
ş
l
ә
ndirmi
ş,
bu g
ü
n d
ә
bu ideologiyan
ı
davam etdir
ә
r
ә
k
Qaraba
ğ
v
ә ә
trafdak
ı 7
rayonu i
şğ
al ed
ә
r
ә
k Az
ә
rbaycan
ı
n dig
ә
r
ә
razil
ә
rin
ә
o c
ü
ml
ә
d
ә
n Nax
çı
vana qar
şı
da
ә
razi iddialar
ı
n
ı
irәli
s
ü
rm
ә
kt
ә
dir.
H
ә
m
ç
inin Az
ә
rbaycan X
ә
z
ә
r d
ә
nizi v
ә
avropa regionu aras
ı
nda k
ö
rp
ü
qurmaq m
ә
qs
ә
diyl
ә
Orta Asiya d
ö
vl
ә
tl
ә
riyl
ә
ә
laq
ә
l
ә
rini d
ә
inki
ş
af etdirir [3]. Orta Asiyada Az
ә
rbaycan
ı
n
ә
n yax
ı
n t
ә
r
ә
fda
şı,
stratejik orta
ğı
olaraq Qazax
ı
stan
Respublikas
ı
rol oynayır. Azәrbaycan Respublikasının prezidenti İlham Әliyev dә Qazaxıstanı Azәrbaycan üçün ümumilikdә
yaxın, stratejik ortaq,dost ve
qardaş olaraq vurğulayır [4]. Azәrbaycan Respublikası prezidenti yanında stratejik araştırmalar
mәrkәzi keçmiş direktoru Elxan Nuriyevin fikrinә görә dә Azәrbaycan vә Qazaxıstan
-
iki qardaş dövlәt, ikitәrәfli әmәkdaşlıq
vә Xәzәr dәnizindәki tәhlükәsizliyin
tәmin olunmasında vә yeni qarşıdurmaların ortadan qaldırılmasında da stratejik ortaqdır
[5]. Bununla birlikdә özәlliklә dә Qarabağ problemindә Qazaxıstanın obyektiv vә әdalәtli mövqeyi Azәrbaycan üçün bu
dövlәtin önәmini bir daha da artırır. Azәrbaycanın xarici siyasәtindә Qazaxıstanla olan әlaqәlәr bir çox önәmli sәviyyәdә
aparılır. Bunların arasında birinci vә әn geniş әhatәlisi bu dövlәtlәr arasındakı iki tәrәfli münasibәtlәrdir.Son 20 il içәrisindә
iki ölkә arasında siyasi,iqtisadi,mәdәni vә tәhlükәsizlik sahәlәri üzrә 85 çox sәnәd imzalanmışdır [6]. 2011
-ci il 20-21
oktyabrında Azәrbaycan prezidenti İlham Әliyevin Qazaxıstana sәfәri sırasında daha 4 sazişlә bu sәnәdlәrin sayısı 90
çatmışdır [7].
122
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
Qazaxıstan vә Azәrbaycan arasındakı qardaş münasibәtlәrdәki önemli yeri ticarәt hәcmi tәşkil etmәkdәdir ki, bu
da açıq
-
aydın iki ölkәnin imkanlarına cavab vermәmәkdәdir.Belә ki, 2009
-
cu ildә iki tәrәfli ticarәt dövriyyәsi 236,96 million $
olmuşdur.(Müqayisә üçün 2008
-
ci ilde 465,6 million $ olmuşdur). Qazaxıstan
vә Azәrbaycan arasındakı ticarәt hәcmi 2010
-
cu ildә 350 million $ tәşkil etmişdir [8].
İndi isә biz, “Azәrbaycan elitası N.Nazarbayevin Avroasiya doktrinası haqqında nә düşünür’’ sualı üzәrindә
duracağıq.
Nazarbayevin Avroasiya doktrinası analojik olaraq Avropayla Asiya vә ya Şәrqlә Qәrbin sintezi mülahizәlәrindәn
doğduğu hesaba alınarsa, o zaman hakim elitanın Nazarbayevin Avroasiya doktrinasına ideolojik planda rәğbәt bәslәdiyi
ehtimalını düşünsәk yanılmarıq.Bir dә Nazarbayevin Avroasiya doktrinası Azәrbaycanın xarici siyasәt prizmasından әlә
alınırsa, o zaman sualımıza, hakimiyyәtlә müxalifәtin ayrı ayrılıqdakı xarici siyasi yanaşması çәrçivәsindәn baxılmalıdır.Bir
yandan da Qazaxıstan prezidenti N.Nazarbayevin Avroasiya doktrinasına münasibәt, Azәrbaycanın rәsmi xarici siyasi
mövqeyi baxımından tәhlil olunarsa, rәsmi Bakının verilәn sualda aydın bәyan olunan yolunun göze çarpmadığı
görülür.Amma buna baxmayaraq Azәrbaycanın son 20 il әrzindәki xarici siyasi xarakteri, Qazaxıstanla olan münasibәtlәrin
önemi, bir neçә dәyәrlәndirmәyi,nәticәlәri ortaya qoyar.Birincisi, Nazarbayevin Avroasiya doktrinasının meydana çıxdıgı
periodun şәrtlәrini nәzәrә alarsaq, Rusiya, Qazaxıstan vә Azәrbaycanın bu perioddakı mövqeyinә baxılırsa,rәsmi Bakının
daha ehtiyatlı vә qorunur yanaşmasının sәbәbini anlamaq olar. Amma bu gün Azәrbaycanın bu mәkandakı inteqrasiya
proseslәrindә iştirakı onun bu tәşәbbüsә daha pozitiv baxdığını göstәrir;belә ki, indiki şәrtlәr nöqteyi nәzәrindәn
Nazarbayevin Avroasiyanizmi Avroasiyada yeni inte
qrasiya modelinә stimul verir. İkincisi, Nazarbayev Avroasiyanizmi
müstәqil dövlәtlәrin qarşılıqlı maraqlarına әsaslandığı üçün bu aspekte xüsusi әhәmiyyәt verәn Azәrbaycanın rәsmi xarici
siyasәti üçün cәlbedici xarakter daşıyır. Üçüncüsü, Nazarbayev Avroasiyanizmi; Azәrbaycanda daha çox Kremlin imperialist
baxışlarının әksi kimi qәbul olunan
Rusiya Avroasiyanizminә alternativ oldugu üçün daha önәmlidir Azәrbaycanın indiki siyasәtinin balanslı xarakterdә
olduğunu nәzәrә alarsaq bu alternativin dәyәri daha aydın görünür. Belә demәk olar ki, açıgca ifadә edilmәsә dә
әslindә,Azәrbaycanla Qazaxıstan arasındakı ikitәrәfli vә regional sәviyyәli әmәkdaşlıq proseslerindә Nazarbayevin
Avroasiya doktrinası önәmli yer tutur.
Azәrbaycan siyasi dairәlәrinin Nazarbayev doktrinasına münasibәtinin konkret müsbәt misalı olaraq millәt
vәkili,Bütöv Azәrbaycan Xalq Cәbhәsi partiyasının lideri Qüdrәt Hәsәnquliyevin tәklifini göstәrmek olar.Son zamanlar
populyar olan Türkiyә
-
Azәrbaycan konfederasiyası hakkındakı müzakirәdә,Hәsәnquliyev bu tәşәbbüsü real olmayacaq
şәkildә dәyәrlәndirib, onun yerinә’’türk
-
slavyan dövlәtlәr birliyi” modelini tәklif etmişdir [9]. Hәsәnquliyev hәmçinin, “türk
-
slavyan dövlәtlәr birliyi”yaradılmasının Rusiya Federasiyası tәrkibindәki muxtar türk respublikalarının, MDB üzvlәri olan
müstәqil türk dövlәtlәriylә inteqrasiyası üçün daha uyğun vә real olduğu fikrini sәslәndirmişdir. Q.Hәsәnquliyev bildirmişdir
ki,onun tәklifinin әsas mәqsәdi ondan ibarәtdir ki, Azәrbaycan,Türkiyә ve başqa türk dövlәtlәrinin bir hәrbi
-siyasi ittifagda
birlәşdirilmәsidir. Ümumiyyәtlә ise, Azәrbaycanın elmi dairәlәrinde “Avroasiyanizm” vә “neo
-
Avroasiyanizm” yeni tedqiq
olunan sahә olaraq sayılır.XX әsrin 80
-
ci illәrindәn başlayaraq azәrbaycan elmindә avroasiya ideaları doğmağa başlamış;
avroasiya sәpgilәri olan etno
-genetik ve etno-
mәdәniyyәt mövzuları birinci planda yer almışdır [10]. 90
-
cı illәrde Nikolay
Trubeskoy, Lev Gumilyov, Murat Adji kimi avroasiyalı alimlәrin әsәrlәri azәrbaycan dilinә tәrcümә olunmağa başlamışdır.
Bundan
başqa Azәrbaycan universitetlәrindәki politologiya ve beynәlxalq әlaqәlәr fakultәlәrindә geopolitik ve beynәlxalq
әlagәlәr mövzusunda daha çox Aleksandr Duqin ve başqa rus müәlliflәrin әsәrlәrinin dәrs kitabları olaraq alınması
akademik dairәlәrdә rus Avroasiyanizminin menimsәnilmәsinә getirib çıxarmışdır. Artıq 2000
-
ci illәrden başlayaraq Bakı
universitetlәrinin tәrkibindә avroasiyanizmin öyrәnmәsi üzәrә tәhsil strukturları müşahidә olunmağa vә Azәrbaycan
alimlәrinin de bu mövzuda ilk elmi әsәrleri ortaya çıxmağa başlamışdır.
Avroasiyanizm mövzusu daha çox sistemli ve şüurlu şәkildә Bakı Slavyan Universitetindә tәqdim olunur. Burada
fealiyyәt gösdәrәn “Türk
-
slavyan әlaqәlәri” elmi araşdırma laboratoriyası 2001ci ilin 23 fevralında yaradılmışdır.
Laboratoriy
anın işindә әsas diqqәt; sadәcә dil ve әdәbiyyatı deyil eyni zamanda tarix ve mәdәniyyәti dә әhatә eden
avroasiyanizmin mәdәniyyәt fenomeninә verilmişdir. Laboratoriyanın qarşısına qoyduğu mәsәlә; avroasiyanizm haqqında
olan materialları sistemlәşdirmәk xüsusiylә dә Azәrbaycanla bağlı konkret türk
-
slavyan problemlәrinin ayrılması; müasir
mәrhәlәdәn mәdәniyyәtlәrin qarşılıqlı әlaqәlәri erasına (mәsәlәn, başlanğıcı İran ve Turan olan avroasiyanizm kontekstindә
avropa dualizminin mәnbәlәri vә genezisi) qәdәr türk
-
slavyan tәdqiqatlarındakı problemlәrin hәlli perspektivlәrinin müәyyәn
olunması; avroasiya ve dünya mәdәniyyәtinin bir hissәsi olan türk mәdәniyyәti problemlәrini tәdqiq etmәk, öyrәnmәkdir.
Laboratoriyanın yaradıldığı 2001
-
ci ildәn 01.06.2010 qәdәr laboratoriya әmәkdaşları tәrәfindәn 120
-
dәn çox elmi iş, o
cümlәdәn dә laboratoriyanın çalışdığı müddәtindә әmәkdaşları tәrәfindәn nәşr olunan kitablar vardır [11]. Bakı Slavyan
Universiteti tәrkibindәki “Türk
-
slavyan әlaqәlәri”elmi
-
tәdqiqat laboratoriyasının
fәaliyyәti nәticәsindә 2004
-
ildә hazırlanıb
“Şәrq
-
Qәrb” adlı elmi mәcmüa da nәşr olunmuşdur. Bu elmi mәcmuada digәr tarixi
-
coğrafi әdәbi, lingvistik, şәrqә aid
suallarla yanaşı klassik vә müasir avroasiyanizm problemlәri, hemçinin dә onun Azәrbaycanda inkişafının problem vә
perspektivlәrinә toxunulur. Bu mәcmuada Azәrbaycanda avroasiyanizmin inkişafının perspektiv vә istigamәtlәri Prof.
K.M.Abdullayevin”Azәrbaycanda Avroasiyanizm; inkişafının problem ve perspektivlәri” adlı geniş hәcmli mәqalәsindә
açıqca qeyd olunmuşdur. Müәllifin fikrincә Azәrbaycanın avroasiya mәkanıyla iqtisadi ve mәdәni integrasiyası әn mәqbul
olanı, qәbul edilәnidir. Amma qeyd olunan mәqalәdә sadәcә rus Avroasiyanizminin tarixi aspektlәri nәzәrә alınmış
Nazarbayevin Avroasiya doktrina
sına heç toxunulmamışdır.
Nazarbayevin Avroasiya doktrinası hakkında ilk ve nadir dәyәrlәndirilmәsi Fәrhad Әliyevin “Avroasiyanizm:
geosiyasi mühakimә” araşdırmasında görürük. O,Nazarbayevin Avroasiya doktrinasını neoavroasiyanizmin turan
istigamәtlәri olaraq xarakterizә edir [12,85]. Monoqrafiyanın müәllifi “Qazaxıstan avroasiyanizmin himayәsindә olan dövlәt
kimi hesab olunmağa başladı, daha dәqiq desәk turan neoavroasiyanizmi keçmiş SSRİ
-
nin türk xalqlarının
birlәşdirilmәsidir”. Burda da müәllif S.Serikbayın sözlәrindәn istifadә edәrәk deyir ki, “Qazaxıstan vә Rusiya avroasiyanizmi
bir problemin iki tәrәfidir,bu da uzun müddәtli qeyri
-
bәrabәr birlikde var olmanın nәticәsi olaraq ortaya çıxmışdır”. İ.Әliyevin
fikrincә isә Nazarbayev turan neoavroasiyanizminin xarakter cәhәti onun praqmatik oluşudur; bu cәhәtindәn dә SSRİ
-nin
dağılmasından sonra meydana çıxan nәticәlәrinin qarşısını almaq vasitәsiylә postsovet mәkanında çox sahәli iqtisadi,sonra
isә siyasi integrasiyanı hәyata keçirilmәsinә cәhd olunur [12,91]. Amma tәәssüflәr olsun ki, belә dәyәrlәndirmәlәrin sayı çox
deyil vә Nazarbayevin Avroasiya doktrinasına Azәrbaycan alimlәrinin mövqelәrinin analizi üçün kifayәt qәdәr deyil.
Bu materialımızın sonunda demәk istәyirik ki, Azәrbaycanın elmi dairәlәrindә, bir mәnalı olaraq, Avroasiyanizm
yeni sahә sayılır. Xüsusi ilә dә, Nazarbayevin Avroasiya doktrinası elmi dairelerde az araşdırılır vә öyrәnilir. Lakin demәk
olar ki, az sayıda olan elmi işlәrdә belә Nazarbayevin Avroasiya doktrinasına hәm müsbәt hәm dә mәnfi münasibәtlәr
var.Amma nәticәdә ümumi bir fikir var ki, bu ideya müzakirә edilmәk üçün kifayәt gәdәr dәyәrlidir.
«Проблемы и перспективы развития науки в начале третьего тысячелетия в странах СНГ»
123
İstifadə olunan mənbələr
1.
Nәsib Nәsәbli, Azerbaycan Geosiyasәti ve neft. Xәzәr universiteti nәşriyyatı, Bakı, 2000.sh 60 (azәrbaycan dilindә)
2. www.eco.gov.az-erazi. 24 iyul 2011.
3.
Mәmmәdyarov,
Azәrbaycanın xarici siyasәti:tәsir edәn faktorlar vә prioritetlәr
4.
Prezident İlham Әliyevin bәyanatı, Azәrbaycan vә Qazaxıstan prezidentlәrinin çap üçün
bәyanatla çıxışı,
www.ru.president.az, 20 oktyabr 2011.
5.
“Azәrbaycan vә Qazaxıstan: iki tәrәfli münasibәtlәr vә regional qarşılıqlı bağlar” mövzusunda dairәvi stol,
13 sentyabr
2010, sh1
6.
Fikrәt Sadıxov,
“Azәrbaycan
-
Qazaxıstan:siyasi әmәkdaşlıq.Nәticәlәr vә perspektivlәr”
www.1news.az, 20 sentyabr 2010
7.
“Azәrbaycan
-
Qazaxıstan sәnәdlәrinin imzalanması” /
www.ru.president.az, 20 oktyabr 2011.
8. Nursultan Nazarbayevin b
әyanatı,
, Azәrbaycan vә Qazaxıstan prezidentlәrinin çap üçün
bәyanatla çıxışı.
www.ru.president.az 20 oktyabr 2011
9.
Kamil Hәmzәoğlu
“Qüdrәt Hәsәnquliyev
:Az
әrbaycan Türkiyә vә digәr türk dövlәtlәriylә bir blokda tәmsil olunmalıdır”
Gün.Az www.gun.az,
25 oktyabr 2011 (azәrbaycan dilindә).
10.
K.M.Abdullayev “Azәrbaycanda Avroasiyanizm; inkişafının problem ve perspektivlәri” Şәrq
-
Qәrb elmi
-tedqiqat
mәcmuası “Türk
-
slavyan әlaqәlәri”
, elmi-
tәdqiqat laboratoriyası Bakı slavyan universiteti.Bakı 2004, 12
-13 sh
11. www.bsu-edu.org, 25 oktyabr 2011.
12. F.B.
Әl
iyev Avroasiyanizm
: geosiyasi mühak
i
mә”,
Bakı 2010.
Достарыңызбен бөлісу: |