Xvii-xix ғасырларда Еуропада өнеркәсіп революциясы басталды. Оған негіз болған капиталистік қатынастар осы кезеңдерде Еуропа құрлығынан тыс аймақтарға да таралды
Тақырып 2.3. АҚШ. Латын Америкасы елдері
жүктеу/скачать 244,84 Kb.
|
| Тақырып 2.3. АҚШ. Латын Америкасы елдері.
Трумэн әкімшілігі кезіндегі елдегі әлеуметтік-эконо микалық және саяси жағдай. АҚШ Екінші дүниежүзілік соғыстан капиталистік мемлекеттер арасында эконо- микалық және әскери жағынан ең көп күш жинаған қуатты мемлекет сапында шықты. Оның жері де, халқы да соғыстың зардабын тарта қойған жоқ. Капиталистік елдердің өнеркәсіптік өндірісінің жартысынан көбі осын- да шоғырланды. Соғыс жылдарында өнеркәсіп өнімдерін өндіру 2 есеге дейін өсті. АҚШ қазынасында әлемдегі ал- тын қорының 73%-ы сақталған. АҚШ армиясы Германияда, Жапонияда, Италияда және басқа да мемлекеттерде орналасты. Дүниежүзінің түрлі елдерінде АҚШ-тың 500-ден астам соғыс базалары жайғастырылды. Америка мұхиттар мен теңізді билеп- төстеді. АҚШ атомдық қару шығаруда монополияға ие бол- ды. 1945 жылы 12 сәуірде Ф. Рузвельттің қайтыс болуына байланысты АҚШ президенті орнын басқан Гарри Трумэн АҚШ дүниежүзілік жауапкершілікті мойнына алады деп 138 мәлімдеді. АҚШ дүниежүзілік саясаттың орталығына айналды. Реконверсия деп аталатын бейбіт өмірге көшу ба- ғыты мемлекеттік саясатта және ондаған миллион аме- рикандықтардың өмірінде шұғыл бетбұрыс жасады. Миллиондаған солдаттар өздерінің отбасына оралды. 1947 жылы 12 млн солдаттан армия қатарында 1 млн адам ғана қалды. Оларды орналастыру соғыстан кейінгі қайта құрудың аса маңызды мәселелеріне айналды. Iшкі саясатта Г. Трумэн бағыты өзінің қарама-қай- шылығымен ерекшеленді. 1946 жылы конгресте респуб- ликашылдар бағыты күшейе түсті. 1947 жылы 23 мау- сымда кәсіподақ қызметін шектеу және ереуілдер ұйым- дастыруда кәсіподақтардың құқығын реттеу туралы Тафт-Хартли заңы қабылданды. Кәсіподақ мемлекет бақылауына алынды. Бұл АҚШ-тың саяси өміріндегі оң өзгерістердің жалпы көрінісі болатын. Өндірісті қалпына келтірудің маңызды мәселелерінің бірі соғыс жылдарында салынған мемлекеттік зауыт- тардың жай-күйі болды. Бес жыл соғыс кезінде мемле- кет өнеркәсіп өнімдерін шығарушы зауыт құрылысына 17 млрд доллардан астам қаржы бөлді. 2 800-ден астам өндіріс орны салынды. Олардың көбі біраз уақыттан соң ірі корпорацияларға берілді. Рокфеллерлер, Моргандар, Дюпон, “Бэнк оф Аме- рика” және т. б. ірі корпорациялар мемлекеттің шаруашы- лық өмірін қолдарында ұстады. Алайда соғыстан кейінгі жылдарда өнеркәсіптің ұсақ және орта секторлары да әжептәуір ұлғайды. Жекеменшік фирмалар саны 9 млн- ға жетті. 1948 жылғы президент сайлауына Г. Трумэн әділетті бағыт бағдарламасымен шықты. Оның бірқатар тармақ- тарын сайлауда жеңіске жеткен Трумэн әкімшілігі орын- дады. Сыртқы саяси бағыт. Соғыс бітісімен екі ірі мемле- кет — КСРO мен АҚШ арасындағы ынтымақтастық қаты- настар бұзылып, қарсыласу бағыты өрши түсті. КСРО- ға қарсы тұру, коммунизмді шектеу және ауыздықтау саясаты АҚШ ұстанған сыртқы саяси бағыт болды. Екі елдің озбырлық қимылдары мен текетіреске баруы көпке созылған “қырғиқабақ соғысты” туғызды. 139 АҚШ-тың жаңа бағыты “Трумэн доктринасында” (1947 ж., 12 наурыз), Маршалл жоспарында (1947 ж., 5 маусым) айқындалған. Америка елдерінің конферен- циясы өзара қауіпсіздік шартын қабылдады (Рио-де Жа- нейро пактісі), 1948 жылы көктемде Богота қаласында “Америка мемлекеттерінің ұйымы” құрылды. Латын Америкасы елдеріне техникалық-экономикалық көмек көрсету арқылы да АҚШ оларды өз ықпалында ұстап келді. 1949 жылы Солтүстік Атлантика Одағын (НАТО) құруда АҚШ белсенділік көрсетті. 1950—1960 жылдардағы Америка. 1952 жылғы пре- зидент сайлау науқанында Кореядағы соғыс мәселесіне ерекше көңіл аударылды. Республикалық партия өкілі генерал Д. Эйзенхауэр сайлауда жеңіске жетті. 1950 жылдарда халық бұқарасының жағдайы айтар- лықтай жақсара түсті. 1954 жылғы 17 мамырда АҚШ-тың жоғарғы сотының мектептегі нәсілшілдік конституцияға сәйкес емес деген шешімі афроамерикандықтардың аза- маттық құқықтарын қорғауға көмектесті. 1960 жылғы президент сайлауында демократтар Джон Кеннеди ұсынған жаңа дәуір бағытымен жеңіске жетті. Кеннеди әкімшілігі экономиканы тұрақтандырып, әлеуметтік шараларға көңіл бөлді. Сыртқы саясатта да біраз өзгерістер орын алды. Да- мып келе жатқан елдерге көмек көрсету ұлғайтылды. Латын Америкасы елдеріне жәрдемдесу жоспары — “Даму жолындағы одақ” құрылды. Кеннеди тікелей өзі қатысып, КСРО-ның Куба жеріне құпия жағдайда зымырандар ор- наластыруы себебінен туған қауіпті дағдарысты реттеді (1962 ж., қазан). 1963 жылы Мәскеуде АҚШ, Англия, КСРО мемлекеттері ядролық қаруларды ауада, жерде және суда сынауды тоқтату туралы шартқа отырды. 1963 жылғы 22 қарашада АҚШ президенті Дж. Кен- недиге қастандық жасалып, оның орнына вице-пре- зидент Линдон Джонсон отырды (1963—1968 жж.). Ол өзіне дейінгі қайраткерлердің саясатын жалғастырды. АҚШ-та маңызды әлеуметтік реформалар жүргізілді. Кедейшілікпен күрес бағдарламасы негізінде табысы төмен отбасыларға көмек туралы заң қабылданды, арзан тұрғын үй құрылысы, білім жүйесін дамыту бағдарламасы жүзеге асырылды, қарт адамдар үшін медициналық сақтандыру 140 енгізілді, ал табысы төмен отбасылар дәрігерлік қызметте жеңілдіктер алды. Алайда 1964 жылы басталған Вьетнамдағы соғыс- тың өрши түсуі үкіметтің әлеуметтік бағдарламаларын орындауға бөлінген қаржының қысқаруына алып келді. 1960 жылдардағы наразылық қозғалыстары. 1960жыл- дарда нәсілдік қысымшылыққа қарсы қозғалыстар кең қанат жайды. 1968 жылы бұқараның кедей топтары Вашингтон- ға жорыққа дайындалды. Бұл жорықты ұйымдастыру- шылардың алдыңғы шебінде афроамерикандықтардың көпшілікке танылған жас діни қызметкер қара түсті халықтың өкілі Мартин Лютер Кинг болды. Нәсілшілдер 1968 жылдың 4 сәуірі күні Мемфис қаласында оны атып өлтірді. Кингтің өліміне қарамастан, жоспарланған жорық іске асырылды. Вьетнамдағы соғысқа қарсы қозғалыс кең қанат жайды. Бұл қозғалыстар нәтижесіз болған жоқ. Нәсілдік қы- сымшылықты шектеу туралы заңдар қабылданды. 70-жылдардағы Аме рика. АҚШ барлық капи- талистік әлемдегі елдер се- кілді, экономикалық және әлеуметтік саясат алма- суында, ғылыми-техни- калық революцияның жаңа кезеңінде қанат жайған дүниежүзілік экономика- лық және құрылымдық дағдарыстардан туында- ған ірі өзгерістерді бастан өткізді. 1968 жылғы сайлауда сәл ғана артық дауыспен республикашылдар жеңіс- ке жетіп, Ричард Никсон президент болып сайланды. 1969—1970 жылдар- да елде орын алған эконо- АҚШ президентінің жұмыс орны микалық дағдарысты жою 141 үшін Р. Никсон жаңа экономикалық саясат жариялады. Никсон өкіметі 5 жыл ішінде зейнетақыны, жәрдемақыны бірнеше рет көбейтті, жұмыссыздыққа жәрдемақы ала- тындар саны көбейді. 1970 жылдары жәрдемдесу жүйесі кең дамыды: кедейліктің ресми деңгейінен төмен кірісі бар отбасылардың мемлекеттен арнайы жәрдемақы алуға құқығы болды. Бұл төлемақы әлеуметтік сақтандыру жүйесін толықтырды. Бұдан басқа азық-түлік көмегін беру тәжірибесі орнықты. 1974 жылы ондай көмек алатындар саны 13 млн адамнан көп болды. Вьетнамдағы соғысты (1964—1973 жж.) жеңіске жетпей тоқтатуға мәжбүр болды. 1971—1972 жылда- ры Никсон әкімшілігі Қытай Халық Республикасымен жақындасуға барып, екі ел арасындағы қатынастар жолға қойыла бастады. 70-жылдары Кеңес-Америка қатынастарында ма- ңызды өзгерістер болды. Никсон Мәскеуге сапар жасап, халықаралық шиеленісті біраз бәсеңдетуге үлес қосты. КСРО мен АҚШ арасындағы зымырандық қорғаныс жүйесін шектеу туралы келісімге және стратегиялық шабуыл қаруын (ОСВ-1) шектеу саласындағы кейбір ша- ралар туралы уақытша келісімге қол қойылды. Кейінірек, 1979 жылы стратегиялық қаруларды (ОСВ-2) шектеу ту- ралы келісім жасалды. 1974 жылы АҚШ-та үлкен саяси жанжал бұрқ ете түсті. Одан екі жыл бұрын президенттік сайлау науқаны кезінде демократтар штабы “Уотергейт” (Watergate — Су дарбазасы) қонақүйінде орналасқан. Сол жерге Никсонның сенімді адамдары жасырын түрде тыңдағыш құралдар қойып, қарсыластарының сырларын біліп отырған. Осы әрекет ашылып, Америка сенаты президентті айыптап, сенімсіздік (импичмент) білдіріп, соттауға дейін бармақ болған. Соған орай Ник сон өз еркімен орнынан кетуге мәжбүр болды. Орнын басқан Дж. Форд 1976 жылғы сайлауға қатыс- пады. Президент болып демократиялық партия атынан ұсынған Дж. Картер сайланды. Оның саясатын көпшілік төмен бағалады. Рональд Рейган әкімшілігінің іс-әрекеті (1980— 1988 жж.). “Рейганомика”. Республикашылдар партия- сының жеңісі және президент болып бұрынғы Калифорния 142 штатының губернаторы Р.Рейганның сайлануы ішкі және сыртқы саясатта консерватизмге қарай бұрылыс көрсет- ті. Рейган әкімшілігі бюджеттік шығынды қысқартуда қатал монетаристік саясат жүргізе бастады, сондай-ақ мемлекеттің экономика саласын бақылау құқығын қыс- қартты, кәсіпкерлік істі және бағаны еркін жіберді. Салықтың ең жоғарғы деңгейі бірден төмендеді, ол қаржы жинау мүмкіндігін, қаржы салымын әжептәуір көтерді. 1983 жылдан бастап Америка экономикасы дағдарыстан шықты, сөйтіп ғылыми жетістіктер мен жаңа техноло- гияны енгізу арқылы жеделдете даму кезеңі басталды. Жұмыссыздар саны 10 млн-нан 7 млн-ға дейін азайды. Президент Рейганның сыртқы саясатында екі кезең айқын көрінеді. 1980 жылдардың бірінші жартысында АҚШ-тың сыртқы саясатында текетірестік бағыттар басым болды. Әсіресе 1979 жылы кеңес әскерлері Ауған- станға кіргізілген соң және 1981 жылы Польшаға әске- ри жағдайдың енгізілуімен КСРО — АҚШ қатынасы шиеленісе түсті. Тек 1980 жылдардың екінші жарты- сында келіссөздер арқылы қарама-қайшылық әрекеттері бәсеңдей бастады. 1987 жылы М. С. Горбачевтың АҚШ-қа келуіне орай Вашингтонда екі ел арасында орта және шағын қашықтық- тағы зымырандарды жою туралы келісімшартқа қол қойылды. 1988 жылғы президент сайлауында тағы да рес- публикашылдар жеңіске жетті. Рейган саясатын Дж. Буш жалғастырды, ол Рейганның бұрынғы әкімшілігінде вице- президент қызметінде болатын. 1991 жылы Мәскеуде екі мемлекеттің стратегиялық қару-жарағының үштен бір бөлігін қысқарту туралы келісімшартқа қол қойылды. Бұл стратегиялық бағыттағы қарулардың қысқартыла бастауы екі алып мемлекеттің арасындағы бетбұрысты көрсетті. Кеңес әскерінің Ауғанстаннан әкетілуі социалистік елдердегі демократиялық революциялар, Германияның бірігуі, КСРО-ның ыдырауы жаңа геосаяси жағдайларды тудырып, “қырғиқабақ соғыс” толық аяқталды. Б. Клинтон мен кіші Дж. Буштың саясаты. 1992 жылғы кезекті сайлауда Демократиялық партияның кандидаты Билл Клинтон (1992—2000 жж.) жеңіске жетті. 143 АҚШ-тың бүкіл халқына міндетті дәрігерлік сақтандыру туралы заң жобасын жасауға уәде берілді. Клин- тон екі мәрте президент болып сайла- нып, әскери шығындарды қысқарт- ты. Америка шаруашылығы одан әрі дамып, экспорт ұлғайтылды. Көптен бері кедергі жасап келген саудадағы шығын кәдімгідей азайтылды. 2000 жылғы күздегі президент сайлауында Республикалық партия өкілі — кіші Дж. Буш жеңіп шық- ты. Кейін ол 2004 жылғы сайлауда қайта сайланды. Америка саясаты қалыптасқан жағдайды бұзып-жаруға, басқалармен санаспауға, өз жауластарын әрқашан бақылауда ұстауға ұмтылды. Әсіресе осы бағыт 2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестердің АҚШ-қа қарсы жасаған шабуылынан кейін айқын көрініс тапты. БҰҰ- ның қолдауымен АҚШ өз жақтастарымен Ауғанстандағы талибандар үкіметін құлатты. Буш әкімшілігі Солтүстік Корея, Ливия, Сирия, Иран, Мьянма, Оңтүстік Африка Республикалары сияқты елдерді қысымға алып, ядролық қару жасау жөніндегі жоспарларын тоқтатуын талап етті, оларды лаңкестік әрекетті қолдауда және адам құқығын бұзуда деп айыптап келді. АҚШ әр аймақта, соның ішінде, Орталық Азияда да, өзінің саяси-әскери жасақтарын күшейте түсті. Оның саясаты халықаралық лаңкестікке қарсы бағытталуда. 2003 жылы наурызда Иракқа қарсы соғыс ашып, С. Хусейн режімін жойды. Буш әкімшілігі АҚШ мүддесін қорғауда тайсалмай әскери күштерін жұмсап, дүниежүзінде Америка үстемдігін тұрақтандыру- ға тырысты және ол нәтижесіз болмады. 2008 жылы қарашада өткен президенттік сайлауда демократиялық партияның өкілі, сенатор Барак Хусейн Обама жеңіп шықты. 2012 жылы сайлауда Б. Обама қайта сайланып, президенттік лауазымын сақтап қалды. Әлемдік дағдарыс кең етек жайып, АҚШ экономи- касының өсуіне де өз әсерін тигізді. 2011 жылы қазанда Обама әкімшілігі Ирактан әскерлерін әкете бастады, ал желтоқсан айында АҚШ әскерлерінің әскери іс-әре- Барак Обама кеттерінің ресми тоқтатқандығын жария етті. 2011 жылы мамырда Пәкстанда Усама Бен Ладен ұсталды. Америка мұсылман елдерімен бейбіт қатынас ұстауға уәде берді. Бірақ Иранға қысым көрсетілуде. Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Соғыстан кейінгі АҚШ-тың дүниежүзіндегі саяси және экономикалық жағдайы қалай болды? 2. Г. Трумэннің “әділ саясатының” мазмұнын ашып беріңдер. 3. 1950—1960 жылдардағы афроамерикандықтардың нәсілшілдікке қарсы күресін түсіндіріңдер. 4. Рейган мен Клинтон әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық саясат тағы табыстарына сипаттама жасаңдар. 5. Кіші Дж. Буштың сыртқы саясаттағы әрекеттерін қалай бағалай сыңдар? Б. Обама туралы не білесіңдер? жүктеу/скачать 244,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|