Yessenov forum «ЖАҢа мағыналар»

106 

 

болжауды қамтамасыз етеді. Егер оқушы белгілі бір жағдайда әрекет ету немесе белгілі 

бір жағдайда болу мүмкіндігінен айырылса, онда ол өзінің қиялының күшімен сол жерге 

ауысады және өзінің қиялындағы әрекеттерді орындайды, сол арқылы нақты шындықты 

қиялмен алмастырады. 

Сонымен  қатар,  қиял  -  бұл  басқа  адамдарды  түсіну  мен  тұлғааралық  қарым-

қатынасы үшін маңызды негіз, белгілі бір уақытта басқалар бастан кешірген эмоциялар 

мен  күйлерді  бейнелеуге  ықпал  етеді.  Сонымен,  қиял  баланың  танымдық, 

эмоционалдық,  сенсорлық  және  мінез-құлық  компоненттеріне  ене  отырып,  баланың 

ақыл-ой әрекетінің құрылымында маңызды орын алады. 

Л.С.Выготский  баланың  психикалық  дамуын  периодизациялауды  жетекші  іс-

әрекет концепциясына негіздеді [2]. Психикалық дамудың әрбір кезеңінде жетекші іс-

әрекеттің шешуші маңызы бар. Сонымен қатар басқа да қызмет түрлері жойылмайды – 

олар бар, бірақ олар параллельді түрде өмір сүреді және психикалық даму үшін негізгі 

болып табылмайды. 

З.Фрейд  психоаналитикалық  теорияда  тұлғаның  дамуын  биологиялық 

факторлардың  әрекетімен  және  ерте  отбасылық  қарым-қатынас  тәжірибесімен 

түсіндірді.  Балалар  психикалық  дамудың  5  кезеңінен  өтеді,  әр  кезеңде  баланың 

қызығушылықтары  дененің  белгілі  бір  бөлігінің  айналасында  шоғырланады.  6-12  жас 

жасырын  кезеңге  сәйкес  келеді.  Осылайша,  кіші  мектеп  оқушылары  оның  өмір  бойы 

қолданатын барлық тұлғалық қасиеттері мен жауап беру нұсқаларын қалыптастырды. Ал 

жасырын кезеңде оның көзқарасының, нанымының, дүниетанымының «ұшталуы» және 

күшеюі байқалады. Бұл кезеңде жыныстық инстинкт мыс ұйықтап жатыр. 

Когнитивтік теория бойынша (Жан Пиаже) адам өзінің психикалық дамуында 4 

үлкен кезеңді бастан кешіреді: 

1) сенсорлық-моторлы (сенсоримоторлы) – туғаннан 2 жасқа дейін; 

2) операция алдындағы (2 - 7 жас); 

3) нақты ойлау кезеңі (7 - 11 жас); 

4)  формальды-логикалық,  абстрактілі  ойлау  кезеңі  (11-12  -  18  жас  және  одан 

жоғары) 

7-11  жаста  Ж.  Пиаже  бойынша  психикалық  дамудың  үшінші  кезеңі  –  нақты 

психикалық  операциялар  кезеңі  болады.  Баланың  ойлауы  нақты  нақты  объектілерге 

қатысты мәселелермен шектеледі. 

Мектептегі  оқудың  басталуы  деп  негізгі  психикалық  ісіктер  қалыптасатын 

бастауыш мектеп жасындағы жетекші іс-әрекет ретінде ойыннан оқу әрекетіне көшуді 

білдіреді.  Сондықтан  мектепке  бару  баланың  өміріндегі  ең  маңызды  өзгерістерді 

жасайды.  Оның  бүкіл  өмір  жолы,  ұжымдағы,  отбасындағы  әлеуметтік  жағдайы  күрт 

өзгереді.  Негізгі,  жетекші  әрекет  –  оқу,  ең  басты  парыз  –  оқу,  білім  алу.  Бұл  баладан 

ұйымшылдықты, тәртіпті, ерікті күш-жігерді қажет ететін күрделі жұмыс. 

Ойлау  ерекшеліктері.  Кіші  мектеп  жасы  негізгі  психикалық  әрекеттер  мен 

әдістерді  дамыту  үшін  үлкен  маңызға  ие:  салыстыру,  маңызды  және  елеусіз 

ерекшеліктерін  көрсету,  жалпылау,  тұжырымдаманы  анықтау,  әсерлер  мен  себептерді 

бөліп  көрсету  (С.А.Рубинштейн,  Л.С.Выготский,  В.В.Давыдов).    Толық  ақыл-ой 

әрекетінің  болмауы  бала  меңгерген  білімнің  үзік-үзік,  кейде  жай  ғана  қате  болып 

шығуына  әкеледі.  Бұл  оқу  процесін  айтарлықтай  қиындатады,  оның  тиімділігін 

төмендетеді (М.К. Акимова, В.Т. Козлова, Н.Семаго,  В.С. Мухина) [3,4]. 

В.В.  Давыдов,  Д.В.  Эльконин,  И.В.  Дубровин,  Н.Ф.  Талызина,  П.П.Блонский 

бастауыш  мектепте  оқыту  кезеңінде  ойлау,  әсіресе  сөздік-логикалық  ойлау  барынша 

белсенді дамиды деп жазды. Яғни, бастауыш мектеп жасында ойлау басым функцияға 

айналады [5]. 

107 

 

Қабылдау ерекшеліктері. Жеке психикалық процестердің дамуы бүкіл бастауыш 

мектеп  жасында  жүзеге  асырылады.  Балалар  мектепке  қабылдау  процестері  дамыған 

келеді (қабылдаудың қарапайым түрлері қалыптасады: көлемі, пішіні, түсі). Кіші мектеп 

оқушыларында  қабылдаудың  жақсаруы  тоқтамайды,  ол  басқарылатын  және  мақсатты 

үрдіске айналады. 

Зейіннің  ерекшеліктері.  Бастауыш  мектеп  оқушыларының  зейінінің  жас 

ерекшеліктеріне  ерікті  зейіннің  салыстырмалы  әлсіздігі  және  оның  шамалы 

тұрақтылығы  жатады.  Еріксіз  зейін  кіші  мектеп  оқушыларында  әлдеқайда  жақсы 

дамыған.  Бірте-бірте  бала  назарын  сыртқы  тартымды  заттарға  ғана  емес,  қажетті 

нәрселерге бағыттауды және тұрақты ұстауды үйренеді. Зейіннің дамуы оның көлемінің 

кеңеюімен және зейінді әр түрлі әрекет түрлері арасында бөлу қабілетімен байланысты. 

Сондықтан тәрбиелік міндеттерді бала өз іс-әрекетін орындай отырып, жолдастарының 

жұмысын орындай алатындай және орындайтындай етіп қойған жөн. 

Есте  сақтаудың  ерекшеліктері.  Кіші  мектеп  оқушыларының  есте  сақтауының 

өнімділігі  олардың  тапсырманың  мәнін  түсінуіне  және  есте  сақтау  мен  қайта 

жаңғыртудың  тиісті  тәсілдері  мен  әдістерін  меңгеруіне  байланысты.  Оқу  іс-әрекеті 

аясында  олардың  даму  процесіндегі  еріксіз  және  ерікті  есте  сақтаудың  арақатынасы 

әртүрлі. 1-сыныпта еріксіз есте сақтаудың тиімділігі еріктіге қарағанда жоғары, өйткені 

балаларда  материалды  мәнді  өңдеудің  және  өзін-өзі  бақылаудың  арнайы  әдістері  әлі 

қалыптаспаған. Мағыналы есте сақтау және өзін-өзі бақылау әдістерінің қалыптасуымен 

екінші  және  үшінші  сынып  оқушыларының  ерікті  есте  сақтау  қабілеті  еріксіз  есте 

сақтауға қарағанда көп жағдайда өнімдірек болады. 

Қиялдың  ерекшеліктері.  Жүйелі  оқу  әрекеті  балаларда  қиял  сияқты  маңызды 

ақыл-ой  қабілетін  дамытуға  көмектеседі.  Қиялдың  дамуы  екі  негізгі  кезеңнен  өтеді. 

Бастапқыда  қайта  жасалған  кескіндер  нақты  объектіні  шамамен  сипаттайды,  олардың 

бөлшектері  нашар.  Мұндай  бейнелерді  құрастыру  ауызша  сипаттауды  немесе  суретті 

қажет етеді. 2-сыныптың соңында, одан кейін 3-сыныпта екінші кезең басталады және 

бұған бейнелердегі белгілер мен қасиеттердің айтарлықтай өсуі ықпал етеді. 

Басқа  психикалық  процестер  сияқты  оқу  әрекеті  жағдайында  балалардың 

эмоцияларының жалпы сипаты өзгереді. Оқу әрекеті бірлескен іс-әрекеттерге қойылатын 

қатаң  талаптар  жүйесімен,  саналы  тәртіппен  және  ерікті  зейін  мен  есте  сақтаумен 

байланысты.  Мұның  бәрі  баланың  эмоционалдық  әлеміне  әсер  етеді.  Бүкіл  бастауыш 

мектеп  жасында  эмоциялардың  көріністерінде  ұстамдылық  пен  хабардарлықтың 

жоғарылауы және эмоционалдық күйлердің тұрақтылығының жоғарылауы байқалады. 

Бастауыш  мектеп  жасы  –  білімді  жинақтау,  сіңіру,  білімді  меңгеру  кезеңі.  Бұл 

жаста  көптеген  мәлімдемелер  мен  әрекеттерге  еліктеу,  қиялының  дамының,  

интеллектуалдық жетілудің  маңызды шарты болып табылады. 

Ерекше 

болжамдылық, 

әсерленгіштік, 

бастауыш 

мектеп 

жасындағы  

оқушылардың  ақыл-ой  әрекетін  қайталауға  бағыттау,  іштей  қабылдау,  психиканы 

дамыту мен байыту үшін қолайлы жағдай жасау. Бұл қасиеттер, көп жағдайда, олардың 

оң  жағы  болып  табылады  және  бұл  осы  дәуірдің  ерекше  бірегейлігі.  Демек,  мектеп 

табалдырығын аттағаны тану мен білуге  деген қажеттілікті қалыптастыруға, тұлғалық 

сезімнің дамуына ықпал етеді. 

 

 

108 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

 

1.  Эльконин Д.Б. Таңдамалы психологиялық еңбектер. - М .: Педагогика, 1989 .- 

560 б. 

2.  Выготский Л.С. Адам дамуының психологиясы.- М .: Эксмо баспасы, 2015 .- 

1136 б. 

3.  Семаго Н.,СемагоМ., Баланың психикалық дамуын бағалаудың теориясы мен 

тәжірибесі.  

4.  Мухина В.С.  Даму психологиясы. - 4-бас., - М .: Академия, 2009 .- 456 б. 

5.  Блонский П.П. Бастауыш сынып оқушысының психологиясы. - Воронеж: NPO 

MODEK, 2013. - 575б. 

 

жүктеу/скачать 7,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: