ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ҕмрҕып ЮпЮлыҗ “ҔоЯҕъс аса кісабънда” авсоЯдъң ой-
Ҳожгп-лЮҕый пікіЯін уилороуиьлъҕ сҰЯғъдан сҰжъ- оҲевгрі. Яъмдайсън ғаҕлиь рҲздеЯ, Ҳриес-наҕълдаЯ, ҕанассъ рҲз сіЯкерсеЯі жиі ҰчъЯайдъ. ҔоЯҕъс аса ерімімен байланърсъ мҰндай үлгі-Ҳнеге рҲздеЯ ел атзънда да кҲп раҕсалған. Енді ҔоЯҕъс асанъң Ҳриес-наҕъл рездеЯінен мърал келсіЯейік. “ҔоЯҕъс аса рейлейді: Ажал таҕъсъ жеспейікче, ечкім, де Ҳлмер. ұлген адам сіЯілмер, чъҕҕан жан кеЯі келмер. ЕЯ жігіске ҕаЯа сатдай мал бісре, жиьЯ, кҲбенсеЯ, салап есеЯ, біЯаҕ неріберінен аЯсъғън жемер. ГүЯілдей-чҰбъЯа ртлаЯ саръра, сеңіз солмар. СәкаппаЯлъҕсъ сәңіЯі рүймер. КҲңілі паръҕ еЯде дәтлес болмар. Жас баланъ ҕанча раҕсараң да Ұл болмар. Ол ічіп-жеЯ, киеЯ де кесеЯ, біЯаҕ, кҲЯдім демер. ҔаЯ ҕанчама ҕалъң жатғанмен —жазға баЯмар. Гүлденіп Ҳркен бәйчечек — күзге баЯмар. Созған маҕса без болмар, ежелгі жат ел (дор) болмар. Ас ҕиналмай жол чалмар. Ҕайърпар ҕаЯа балсаръз жат алънбар. МъңғъЯған мал жиғанмен, адам жомаЯс асанбар. Анадан Ҳнеге кҲЯмеген ҕъз жаман, асадан сағлъм алмаған Ұл жаман. Ондай бала ел барън ҕҰЯап, үйінен дәм беЯтге де жаЯамайдъ. Ананъң кҲңілі балада болаЯ. Жаҕръ ана үчін бала — екі кҲздің ръңаЯъ. Ұлъң Ҳріп жесілре, ол ос барънъң меЯейі, бар-кҲзі. Асадан ҕалған малъ болмара, баланън, күні ҕаЯаң. Аҕълръз балаға аса дәтлесінен ҕайЯан жоҕ. Та, фан ием, різді сәңіЯім рондай ірінің рәсі сүрпегендеЯден раҕсарън”. ҔоЯҕъс аса Ҳзінің ел-жҰЯсъна сағъ мънадай Ҳриес айсҕан: “Жол ҕиъндъғън кҲЯмеген, жабъ мінген жігіске Ҕавказ аЯғъмағън мінгізтден келеЯ пайда жоҕ. Ҕолъ- 96 на ҲскіЯ ҕълъч алъп, ронъ жүмрай білмеген ҕоЯҕаҕҕа реЯмеп, күчіңді раЯп еспе. БасъЯ стған жігіссің радағънъх оғъ да ҕълъчсай керіп сүреді. Ҕонағъ жоҕ ҕаЯача үйден ҕҰлазъған сҰз аЯсъҕ. Ас жемейсін ашъ чҲпсің гүлденіп Ҳрпегені жаҕръ. Адам ічпер ашъ ртдъң жълға ҕтъп аҕпағанъ жаҕръ. Асанъң асън бълғаған аҕълръз баланъң әке омъЯсҕарънан жаЯалъп, ана ҕҰЯрағънда чъЯланъп, стмағанъ жаҕръ. Аса даңҕън чъғаЯъп, Ҳзінің сегін ҕтған балаға ечкім жеспейді. ұсіЯік рҲз еЯге барпайдъ. ұсіЯікчі болғаннан жаЯъҕ кҲЯіп, ҲміЯ рүЯмеген кҲп аЯсъҕ. РҲзіне беЯік, чънчъл адамға бҰл дүниеде осъз жълдъ үчке кҲбейсіп, ҲміЯ рүЯген де аз. Фан ием, різге ранръз Ұзаҕ ғҰмъЯ сілеймін. СәңіЯі різді жамандъҕсан раҕсап, баҕ-дәтлесіңіз аЯса беЯрін”. ҔоЯҕъс бҰдан барҕа не айсҕан екен роған келелік: “Фан ием райдъң чҲбін жеген білеЯ, сүздің чҲбін бҲкен білеЯ. Күн мен сүннің келгенін бозсоЯғай білеЯ. Ұлдъң кімнен стғанън ана білеЯ. Иерінің иірін ас білеЯ. Жүксің атъЯ-жеңілін ерек білеЯ. Беліне ҕай жеЯден аЯҕан сүркенін сең білеЯ. Ҕолъна ҕобъз Ұрсаған Ұзан елден елге, бексен бекке баЯадъ. Кімнің басъЯ, кімнің баҕъл екенін жъЯат білеЯ. Ҕобъзън раЯнасҕан жъЯатға дтман кеЯек. Та, фан ием, мънат жаЯъҕ дүниеде сәңіЯім (різ бен бізді) адарсъЯъп, жаЯсъ жолда ҕалдъЯмарън”. “Әйел сҲЯс сүЯлі боладъ,— депсі ҔоЯҕъс.—Онъң біЯі — ниесі ҕтЯаған әйел, екінчірі — ънрапръз әйел. үчінчірі — үйдің ҕҰсъ болған әйел, сҲЯсінчірі — керіЯ әйел. Әйел біскеннің ең жаманъ оръ. Осбарънъң ҕҰсъ_(сіЯегі) болған әйел даладан біЯ ҕонаҕ келре, үйінде еЯі болмара да, оған ртрън беЯіп, баЯ дәмін алдъна ҕоьдъ, ръйлап ассандъЯъп раладъ. БҰлаЯ Айча ман_Уасимадан баса алған әйелдеЯ. Фан ием, мҰндай әйелдеЯ мъңдап Ҳрре де кҲп емер, бәлки аз. Різдің очағъңъзға рондай әйел кез болрън. Одан роңғъръ-ънрапръз, ҕанағасръз әйел. Ондай әйел саңеЯсең сҲрегінен сҰЯъп, бесі- ҕолън жтмарсан соғъз соҕачсъң бәЯін атдаЯърсъЯъп, ең сәтіЯін саңдап жейді, атзън сомпайсадъ, біЯ челек айЯандъ баръна кәсеЯіп, ҕаЯъндъ ҕамписадъ, родан роң маңдайън рабалап, жълана барсайдъ да: “ҔаЯаң ҕалғъЯ, оръ күйге мен ҕайдан дтчаЯ болдъм. БіЯ күн ҕаЯнъм сойъп ар ічпедім, жүзіме күлкі келмеді, аьғъма ілген бачмағъм болмадъ, бесімнен пеЯде сүрпеді. ЕЯім Ҳліп барҕа біЯетге сирем, бағъм ачълаЯ еді, 97 рол үмісім Ҳчперін”,— дейді. Фан ием, ондай әйел мъң болра да Ҳріп-Ҳнберін, різдің очағъңъзға кез бола кҲЯмерін. Одан роңғъръ_ралаҕ әйел дейміз.Ондай әйел сҲрегінен~сҰЯған роң бесі-ҕолън жтадъ, үйдің (часъЯън) ол чесі мен бҰл чесіне ҕаЯайдъ да, күбіні абъл-ҕҰбъл піріп, кҲЯпе- серегін жинайдъ. Родан роң “чүт!”— деп атъл кезіп, сүр ҕайса үйіне оЯаладъ. Келре үйі ҰЯланған, ҕазан-аьғън ис жалаған, бие-бҰзат рүйкеніп, үйдің ҕоЯада байлатлъ ҕалған риъЯъ мҲңіЯей-.ді. Келе рала әйел кҲЯчілеЯіне баЯъп, чапсъға барсайдъ: “Ат, ҕъздаЯ-ат, Зълифам, ЗүбайЯам, Ртғейдам, бикечсеЯім. Та, азамас стған жігіс-желеңдеЯім, Айна- Мәлік, ҔҰссъ-Мәлік ҕайда едіңдеЯ? Ойбай-ат, үйім күлап ҕалъпсъ, сүнде ҕайда жасамъз? Мені еЯігіп жүЯ дедіңдеЯ ме? ЗәЯт жҰмър болған роң кесіп едім ғой. Үйіме неге кҲз ҕъЯън ралмадъңдаЯ? “КҲЯчі аҕъръ — сәңіЯі аҕъръ деген ҕайда?”— деп безек кағадъ. Фан ием, ондай әйел мъң болра да Ҳріп-Ҳнберін, різдің очағъңъзға кез болмарън. Ең роңғъръ — адам сілін алмайсън керіЯ (ҕъЯръҕ) әйел. Үйге сүзден біЯ Ұьссъ ҕонаҕ келіп, еЯі оған: “ОЯнъңнан сҰЯъп, нан әкел, желік, ҕонағъң да жерін”— дере әйелі еЯіне: “Үйде піркен нан жоҕ”,— дейді. “БаЯъңдъ беЯ”,— дере, әйелі: “Не рандалъп осъЯръң, үйіңнің әлдеҕачан ҕт молаға айналғанън білмейрін, бе? Үйде Ұн жоҕ, диіЯменге кескен сүйе ҕайсҕан жоҕ, онъ, не әкелеЯі белгіріз. ДарсаЯҕанъмдъ жемере беЯеЯім жоҕ”,— деп баЯмағън кҲЯреседі, еЯіне ръЯсън беЯіп, дарсаЯҕандъ кірі алдъна лаҕсъЯъп сарсайдъ. Ондай әйелге мъң рҲз айсраң, ронъң бәЯіне де жатап ҕасадъ, біЯаҕ еЯінің айсҕанън ҕҰлаҕка ілмейді. Ондай әйелді НҰф пайғамбаЯдъң кҲз жарънан пайда болғандаЯ дейміз. Фан ием, різді алла оръндай әйелдеЯден раҕсарън, ондай әйел різдің очағъңъзға кез болмарън” 1 . ӘЯине, мҰнда кейбіЯ еркіЯген ҰғъмдаЯ да баЯ. Дегенмен Ҳзінің уилороуиьлъҕ, сәЯбиелік мән-мағънарън ечҕачанда жоймайсън, ҕайса таҕъс Ҳскен райън ҕҰлпъЯъп, ажаЯлана сүресін ериес-наҕъл рҲздеЯ “ҔоЯҕъс аса кісабънда” кҲп. 1 “ҔоЯҕъс аса кісабъ”. “Жазтчъ” барпаръ, 1986, 8—9-бес. 98 ОҒЫЗ-НАМЕ (Оғыз қаған апоры) “Оғъз-наме”—сүЯкі сексер фалъҕсаЯдъң ежелгі чежіЯерін генеалогиьлъҕ аңъздаЯ негізінде кҲЯкем сілмен баьндайсън апорсъҕ чъғаЯма. Ронъң Ҳзінде, чъғаЯманъң рбжессік желірі жеке Ят-сайпалаЯ чежіЯеріне негізделген емер. “Оғъз-наме”— әЯі кҲЯкем, әЯі саЯифи стъндъ детге боладъ. “Оғъз-наме” кҲЯкем ҕаЯа рҲз, ьғни пЯоза сүЯінде жазълған чъғаЯма екені датръз. Әйсре де онъң әдессегі пЯозалъҕ чъғаЯмалаЯдан Ҳзіндік еЯекчелігі баЯ. МҰнда - ҕаЯа рҲздің Ҳзі белгілі біЯ ъЯғаҕҕа, рҲздің ічкі Ұйҕаръна бағънасън риьҕсъ. МҰнъ кезінде чежіЯечілеЯ әтезді жүйеге ралъп, сүЯлі-сүЯлі маҕаммен жъЯ риьҕсъ есіп оҕисън болған. Рол ребепсі Оғъз басъЯ жайъндағъ фикаь-аңъздъ кейде “Оғъз-жъЯъ” немере “Оғъз басъЯ дарсанъ” деп се асай беЯеді. Фалъҕ аЯарънда оръ асатлаЯъ жиіЯек айсъладъ. “Оғъз-намеде” негізінен Оғъз ҕағаннъң әркеЯи жоЯъҕсаЯъ, басъЯдъң ҕан майдан роғърсағъ еЯлік ірсеЯі мадаҕсаладъ. ЦъғаЯманъң негізгі идеьръ — елді атъз біЯлікке, еЯлікке, адамгеЯчілікке үндет, фалъҕсъ ръЯсҕъ жатға ҕаЯръ күЯерке чаҕъЯт. Эпорсъҕ раЯънда жазълған “Оғъз-наме” фикаьрънъң саЯифи негіздеЯін дҰЯър аңғаЯт үчін оғъз сайпалаЯъ біЯлерсігі жайънда біЯеЯ рҲз айса кесейік. ОғъздаЯ — еЯседегі сүЯкі сайпалаЯънъң біЯі. ОлаЯ кҲбінере деЯлік РъЯдаЯиьнъң сҲменгі ағъръ мен ҔаЯасат бҲксеЯін мекендеген. Ұзаҕ жълдаЯ бойъ кҲЯчілер сайпалаЯмен роғъръп, АЯал сеңізінің басъръ мен Карпий сеңізінің ролсүрсік жағалатън ҲздеЯіне ҕаЯасъп аладъ. КенгаЯ- пеценек біЯлерсіксеЯіне ҕаЯръ IX—X ғаръЯлаЯда жүЯгізілген оръ роғърсаЯдъң оҕиғалаЯъ “Оғъз-наменің” рбжессік желіріне негіз болған. Ронъмен, X ғаръЯда оғъздаЯдъң раьри біЯлерсігі — оғъз мемлекесі ҕҰЯълғанда арсанаръ РъЯдъң сҲменгі ағъръндағъ Жаңакенс немере Жаңа Гтзиь деп асаласън ҕала болған. Оғъз сайпалаЯъ біЯлерсігі 965 жълъ Киев Ртръмен одаҕсаръп аладъ да, екі жаҕҕа біЯдей ҕасеЯ сҲндіЯіп сүЯған ҕтассъ ФазаЯ кағандъғъна ҕаЯръ роғър ачадъ. АҕъЯъ фазаЯлаЯдъ жеңіп, Карпий сеңізінің ролсүрсік-чъғър жағалатън да жатлап аладъ. АЯадан жиъЯма 99 жъл Ҳскен роң оғъздаЯ оЯър кньзыдаЯъмен біЯіге осъЯъп, Еділ мен Кама ҲзендеЯі бойъндағъ бҰлғаЯлаЯдъ да сар-салҕан есіп жеңіп чъғадъ. Міне, бҰл зоЯ жеңірсеЯдің бәЯі Оғъз мемлекесінің күч-ҕтасън, раьри беделін бҰЯънғъдан да аЯссъЯа сүреді. ОғъздаЯдъң жатжүЯек еЯлігі стЯалъ алтан сүЯлі аңъздаЯ саЯайдъ. “Оғъз-наме”— оғъздаЯ жайъндағъ оръндай аңъз-еЯсегілеЯ желіріне ҕҰЯълған кҲЯкем чъ-ғаЯма. ҔъпчаҕсаЯдъң ҕассъ сегетіЯініне сҲсеп беЯе алмаған оғъздаЯ XI ғаръЯдъң оЯса чеңінде Депсі Ҕъпчаҕсан басърҕа ҕаЯай ъғъръп кеседі. БіЯаҕ олаЯдъң бәЯі біЯдей ҕонър атдаЯған жоҕ еді. Ҕазаҕрсан жеЯінде ҕалъп ҕойған оғъздаЯ біЯсе-біЯсе ҕъпчаҕ, ҕаЯлүҕ, каңлъ, сағъ барҕа сүЯкі сілдер сайпалаЯъмен аЯаларъп, ролаЯдъң асникалъҕ ҕҰЯамъна біЯжола ріңіріп кескені мәлім. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|