ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты
Н. КЕЛІМБЕСОВ 
Едгйбі вәрір әвгЯжгпі 
Смйыҕпырыйын, гиілші ргп ЯЮоыйры 
АЛМАСЫ “АНА СІЛІ> 1991п 
83.3(04)4 К 29 
Казақ РРР Халыққа білім беЯт минирсЯлігі жоғаЯы оқт оЯындаЯы уилологиэ 
уактльсессеЯі рстденссеЯіне аЯналған оқтлық Яесінде мақұлдаған 
“Ҕазаҕ әдебиесініҕ саЯифъ” реЯиьрънъң ҕоғамдъҕ алҕаръ.
Р ҔиЯабаев (алҕанъҕ сҲЯағаръ), Ж. Әзізфанов, Ж. Дәдебаев,
Ә. ДеЯбіралиев, 3. РеЯікҕалиев, Р. Ҕарҕабаров, М. КҰдайкҰлов. 
Келімбесов Н. 
К 29 -Ежелгі дәтіЯ әдебиесі. ЖоғаЯъ оҕт оЯъндаЯъ уилологиь уактлысессеЯі 
рстденссеЯіне аЯналған октлъҕ. 
Алмасъ, Ана сілі 1991. 264 бес. 
БҰл кісап ҕазаҕ әддебиесі саЯифънъң барсатлаЯъмен санърсъЯадъ. АвсоЯ VI—VІІІ-
ғаръЯлаЯда сарҕа ҕачап жазълған дарсандаЯдан барсап, ҕазаҕ фандъғъ ҕҰЯълған кезенге 
(XV ғаръЯ) дейінгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң бәЯіне оЯсаҕ болған әдеби мҰЯалаЯға жан-
жаҕсъ салдат жарайдъ. 
Рондай-аҕ мҰнда кҲне сүЯкі сілінде жазълған кҲЯкем чъғаЯмалаЯдъң ҕазаҕ әдебиесі 
саЯифънан аласън оЯнъ, Ҳзіндік еЯекчеліксеЯі, сәЯбиелік және әлетмессік мәні жүиелі 
сүЯде баьндаладъ. 
Кісап жоғаЯъ оҕт оЯъндаЯъ уилологиь уактлысессеЯінің рстденссеЯіне, ҕазаҕ 
әдебиесінің ежелгі саЯифън зеЯссетчі арпиЯанссаЯ мен ғълъми ҕъзмескеЯлеЯге және 
кҲччлін оҕъЯман ҕатъмға аЯналған. 
“Мексеп” барпары, 1986 Келімбесов Н., 1991 
 
 

МАЗМҘНЫ 
Алғъ рҲз 
 
КіЯірпе 
 
БіЯінчі бҲлім. VI—IX ғаръЯлаЯдағъ сүЯкі әдебиес еркеЯскічсеЯ.
 
Сарҕа жазълған дарсандаЯ. 
 
“Күлсегін” және “СонъкҲк” жъЯлаЯъ . 
 
“ҔоЯҕъс аса кісабъ”.
 
“Оғъз-наме”.
 
Әбт НаръЯ әл-УаЯаби
 
ОЯса ғаръЯ ғалъмдаЯънъң әл-УаЯаби стЯалъ ой-пікіЯлеЯі 
 
Е к і н ч і б Ҳ л і м. X—XII ғаръЯлаЯдағъ әдебиес
  
МафмҰд ҔачғаЯи. “Дитани лҰғас ас-сүЯк” 
 
Жүріп БаларағҰн. “ҔҰсадғт біліг”.
 
Афмед. Иүгінеки. “Фибастл—Фаҕайъҕ” .
  
Афмес Яррати. “Дитани фикмас”.
 
Үчінчі бҲлім. XIII—XV ғаръЯлаЯдағъ әдебиес
  
ФоЯезми. “МҰфаббас-наме”.
 
ҔҰсб. “ФҰрЯат-ЦъЯън” 
 
Райу РаЯаи. “Гтлирсан бис-стЯҕи” .
 
СаЯифи саҕъЯъпҕа жазълған кҲЯкем чежіЯелеЯ .
ЗафиЯиддин МҰфаммед БабъЯ.
  

“БабъЯ-наме”. 
Ежелгі сүЯкі поазиьръ және ҕазаҕ жъЯатлаЯъ.
 
АЛҒЫ РұЗ 
Бүгінгі саңда бүкіл елімізде ҕъзт жүЯіп жасҕан ҕайса ҕҰЯт пЯохерінін, ҕоғамдъҕ-
әлетмессік, Ятфани ҲміЯімізге кҲпсеген игі жаңалъҕсаЯ енгізіп осъЯғанъ жаҕръ мәлім. 
РолаЯдъң ічінде ең барсъръ — әЯбіЯ фалъҕсъң саЯифъна, сілі мен әдебиесіне, мәдени-
есіне, әдес-ғҰЯпъна, жалпъ Ятфани мҰЯаръна зоЯ ҕҰЯмеспен ҕаЯат мәрелері болра кеЯек. 
Ҕазаҕ сіліне мемлекессік сіл мәЯсебері беЯіл-тінің Ҳзі оръндай ҕамҕоЯлъҕсъң біЯ кҲЯінірі 
болъп сабъладъ. 
Міне, оръндай дәтіЯ чъндъғън, заман аҕиҕасън ҕалпъна кел-сіЯіп жасҕан 
Яеволбхиьлъҕ бесбҰЯър кезеңінде кҲне дәтіЯ мҰЯала-Яън, ронъң ічінде кейініЯек ҕазаҕ 
фалҕън ҕҰЯаған әЯ алтан сайпалаЯ мен сайпалъҕ біЯлерсіксеЯдің ежелгі саЯифъмен байла-
нърсъ әдебиес нҰрҕалаЯън санъп-білтдің мәні зоЯ деп білеміз. 
Рар, ҕазаҕ әдебиесінің ежелгі дәтіЯін жоғаЯъ оҕт оЯъндаЯънда оҕъст ірін 1965 жълъ 
пЯоуерроЯ Бейрембай Кенжебаев сҰңғъч Яес ҕолға алған боласън. Ерімі мачһтЯ 
ғалъмнъң жесекчілік естімен, әЯі Фанғали Рүйінчәлиев, МъЯзасай Жолдарбеков, 
МҰфсаЯ Мағатин риьҕсъ біЯ соп біліксі ҕаламгеЯ- ғалъмдаЯдъң сікелей асралъртъ 
нәсижерінде 1967 жълъ “ЕЯседегі әдебиес нҰрҕалаЯъ” деп асаласън оҕтлъҕ-фЯерсомасиь 
“Мексеп” барпарънан чъҕҕан еді. Ал, енді родан беЯі Ҳскен жиъЯма жълдай таҕъс 
ічінде ежелгі сүЯкі жазба еркеЯскічсеЯін әдеби және сілдік сҰЯғъдан зеЯссет ірі едәтіЯ 
алға барсъ. Асап айсҕанда, ҕазаҕ әдебиесі саЯифънъң ежелгі дәтіЯін зеЯссет раларънда 
әдебиессант ғълъмъ біЯҕасаЯ сабърсаЯға жессі. Ронъмен біЯге, кҲне сүЯкі, ежелгі 
ҕъпчаҕ, чағасай сілдеЯінде жазълған еЯседегі әдебиес нҰрҕалаЯъ сіл білімі сҰЯғърънан 
да жан-жаҕсъ ҕаЯарсъЯълъп, олаЯдъң ҕазаҕ сілі мен әдебиесі саЯифънан аласыч оЯнъ 
мейлінче айҕъндала сүрсі. Барҕа сүЯкі сілдеЯінен гҲЯі ҕазіЯгі ҕазаҕ сіліне жаҕън әдеби 
жәдігеЯлік-сеЯдің біЯҕасаЯъна ғълъми-секрсологиьлъҕ салдат жаралдъ. Рон-дайаҕ 
жоғаЯъ оҕт оЯъндаЯъ да ҕазаҕ әдебиес саЯифънън, ежелгі дәтіЯіне ҕасърсъ 
чъғаЯмалаЯдъ оҕъстдъң едәтіЯ сәжіЯиберін жинаҕсадъ.ОЯфон жазба еркеЯскічсеЯін 
ҕазаҕ әдебиесі сҰЯғърънан зеЯссет ірін алғач ҕолға алъп, бҰл ралада кҲпсеген игі ірсеЯ 
съндъЯған ғалъм МъЯзасай Жолдарбеков екені мәлім. Әдебиесчі-ғалъм сарҕа жазълған 
оръ ғажайъп дарсандаЯдъң ғълъми негіздегі дәлме-дәл, әЯі кҲЯкем атдаЯмарън жарап 
чъҕсъ.Міне, оръ жәйссеЯдің бәЯін еркеЯе келіп, біз “Казаҕ әдебиесінің ежелгі дәтіЯі” 
ассъ оҕтлъҕсъ 1986 жълъ “Мексеп” барпарънан чъғаЯған едік. Родан беЯі сҲЯс жълдай 
таҕъс ічінде ровессік сүЯ-кологиь ғълъмънда едәтіЯ игі ірсеЯ съндъЯълдъ. РолаЯдъң 
біЯҕа-саЯъ ҕазаҕ әдебиесінің ежелгі дәтіЯіне де касърсъ болъп келеді. Ал, “Оғъз-наме”, 
“Мүфаббас-наме”, және “БабъЯ-наме” риьҕсъ әдеби еркеЯскічсеЯ ҕазаҕ сіліне сәЯжіма 
жараладъ. БҰлаЯ стЯалъ келелі ғълъми зеЯссетлэЯ жаЯък кҲЯді.
3 

Оръ таҕъс ічінде Жүріп-БаларағҰнныч, “ҔҰссъ білік” дарсанъ ҕазаҕ сіліне атдаЯълъп, 
жеке кісап болъп барълъп чъҕсъ. БҰл дарсаннъң ҕазаҕ әдебиесіне сигізген әреЯі 
жайънда елетлі ғълъми еңбек жазълдъ. 
Онъң үрсіне, біз рҲзесіп осъЯған оҕтлъҕ кезінде аз сиЯажбен чъғъп, сез саЯап кескен 
боласън. Рол ребепсі біз ҕазаҕ әдебиесінің ежелгі саЯифън оҕъп-үйЯентчі рстденссеЯ 
мен арпиЯанссаЯдъң, ғълъми ҕъзмескеЯлеЯ мен кҲпчілік оҕъЯман ҕатъмнъң рҰЯанър-
ҲсінічсеЯін еркеЯе келіп, оръ оҕтлъҕсъң екінчі, солъҕсъЯълған нҰрҕарън барпаға 
Ұрънтдъ жҲн кҲЯдік. 
Ронъмен, “Ежелгі дәтіЯ әдебиесі” оҕтлъғън әзіЯлет баЯърънда ровессік ғълъмнъң 
саЯиф, әдебиес әЯі сіл білімі раларъндағъ жесірсіксеЯін, әріЯере, В. В. БаЯсолыд, В. В. 
Радлов, Р. Е. Малов, Е. Э. БеЯселыр, А. Н. Кононов, А. М. ЦеЯбак, Ә. Н. Нәжіп,
X. Г. КҲЯоғлъ, И. В. Рсеблева, Р. Н. Иванов, Л. Н. Гтмилов,
К. КаЯимов, Н. Маллаев, Г. АЯарлъ, с. б. ғалъмдаЯдъң зеЯссетлеЯін пайдаландък. 
Рондай-аҕ Ә. МаЯғҰлан, Р. БеЯдібаев, Б. Кенжебаев, М. Жол-дарбеков, X. Рүйінчәлиев, Ғ. 
МҰрабаев. Р. Ҕарҕабаров, Ц. Расба-ева, Ә. ҔоңъЯасбаев, М. Дүйренов, Ҕ. ұміЯәлиев, Ғ. 
АйдаЯов, А. Ибасов, Ә. ҔҰЯъчжанов, М. Соманов с. б. ғълъми еңбексеЯі де ҕазаҕ 
әдебиесі саЯифънъң ежелгі дәтіЯі бойънча оҕтлъҕ жазтға кҲп репсігін сигізді. 
АвсоЯ. 
4 
КІРІРПЕ 
Ҕазаҕ әдебиесі Ҳзінің ҕазіЯгі арҕаЯ биігіне оп-оңай, аз күнде кҲсеЯілген жоҕ. ҔазіЯгі 
рохиалирсік ҕоғамда жан-жаҕсъ дамъп, әлемдік әдебиес аЯенарънан Ҳзіндік оЯън алған 
ҕазаҕ фалҕънъң кҲЯкем рҲз ҲнеЯі бүгінгі дәЯежеріне жест үчін ран ғаръЯлъҕсаЯ жол, 
сайғаҕ кечтлеЯден, ҕиън ҕърсат артлаЯдан, заЯ замандаЯдан Ҳссі. 
Демек, барҕа да батъЯлар ровессік фалъҕсаЯдъң әдебиесі риьҕсъ ҕазаҕсъң жазба 
әдебиесінің де ҲміЯге келт, ҕалъпсарт, ереб және кемелдент кезеңдеЯі — Ҳзіндік дамт 
саЯифъ баЯ. 
Ҕай фалъҕсъң болмарън әдебиес саЯифъ ең алдъмен рол фалъҕсъң ҕоғамдъҕ-әлетмессік 
саЯифъмен съғъз байланърсъ болъп келеді. Ендече ҕазаҕ әдебиесінің саЯифъ — ҕазаҕ 
фалҕънъң ҕоғамдъҕ, әлетмессік және раьри ҲміЯінің бейнелі кҲЯінірі, ронъң рүЯлеті, ізі 
болъп сабъладъ. 
Міне, рондъҕсан да біз ҕазаҕ әдебиесінің сүп-сҲЯкінің, ежелгі дәтіЯін ғълъми негізде 
санъп-білт үчін алдъмен фалҕъмъздъң бҰЯънғъ-роңғъ саЯифънан солъҕ фабаЯдаЯ болт 
кеЯек дейміз. Ал, саЯифи сәжіЯибені, фалъҕсъң ран ғаръЯлаЯ бойъ раҕсап келген Ятфани 
ҕазънарън, ьғни әдеби мҰЯалаЯдъ санъп-білт ҕоғам-ъмъздъң әЯ азамасънъң Ятфани 
жағънан кемелдене сүртіне игі ъҕпал есеЯі рҲзріз. 

МаЯкризм-ленинизм іліміне негізделген ровессік саЯифнама бтЯжтазиьлъҕ саЯифнаманъң 
фалъҕсаЯдъ “саЯифи” және “саЯифи емер”, “жоғаЯғъ” және “сҲменгі” деп бҲлесін 
нәрілчілдік сеоЯиьръмағъна күйЯесе роҕҕъ беЯіп келеді. Ровессік саЯиф ғълъмъ 
үлкенді-кічілі баЯлъҕ фалъҕсаЯ саЯифи пЯохерсің ртбщексірі деп біледі. Рол фалъҕсаЯдъң 
ҲзаЯа байланърсаЯън, әлем-дік мәдениес ҕазънаръна ҕорҕан үлерсеЯін жан-жаҕсъ 
зеЯссегенде ғана күллі адамзас саЯифъ стЯалъ дҰЯър әЯі солъҕ сүрінік алтға боласънън 
дәлелдейді. 
РҲйсіп, үлкенді-кічілі әЯбіЯ фалъҕ бүкіл адамзассъң
5 
дүние жүзілік мәдениес ҕазънаръна Ҳзінің сиірсі үлерін ҕоръп келгені ечҕандай күдік 
стдъЯмайдъ. 
Ровессік еліміздің барҕа да фалъҕсаЯъ рекілді ҕазаҕ фалҕънъң да ежелгі дәтіЯден 
ҕалъпсаръп, Ҳріп, дамъп келе жасҕан Ҳзіндік масеЯиалдъҕ және Ятфани мәдениесі баЯ. 
Ҕазаҕ фалҕъ да бүкіл дүние жүзілік ғълъм мен ҲнеЯдің, әдебиессің, дамтъна Ҳзіндік үлер 
ҕорсъ, ерімі әлемге мәчһүЯ ғалъмдаЯ мен аҕън-жазтчълаЯдъ, ҲнеЯ ҕайЯаскеЯлеЯін 
саЯиф рафнаръна чъғаЯдъ. 
Ҕазаҕ елінің ғаръЯлаЯ бойъ ҕалъпсарҕан, ран ҕъЯлъ әЯі бай Ятфани мәдениесінің 
маңъздъ біЯ раларъ — ҕазаҕ әдебиесі болъп сабъладъ.