ДЮопЮллыҗ Афмед Иүгінеки — әЯбіЯ рҲзді ажаЯлап са, иҲригквіи

Аҕън Ҳзі фикаьлап осъЯған ҕҰбълърсъң еЯекче белгілеЯін ажаЯлап, оған үрсеме мағъна 
беЯіп, кҲЯкіне кҲЯік ҕоръп ртЯессет үчін сеңет әдірін кеңінен ҕолданадъ. Мәрелен, авсоЯ 
дарсанда ЫрпаһралаЯдъ — секізге, ал Ҳзін жатън самчъръна сеңейді. Ал, мҰндай 
самчълаЯ сеңізге ҕҰйълъп, ҕъмбас бағалъ маЯжанға айналаладъ дейді. Білімді адам — 
саза алсънға, надан кірі — 
185 
ҕҰнъ жоҕ, жалған аҕчаға, білімді әйел — еЯ жігіске, ал білімріз еЯкек — әйелге, чън рҲз 
— балға, жалған раз — пиьзға сеңеледі. 
Афмед Иүгінеки ҲміЯ жҲнінде солғай келіп, “бҰл дүние кеЯтен раЯай, оған біЯетлеЯ енді 
ғана келіп жасра, екінчі біЯетлеЯ рол рәссе мәңгілікке ассанъп кесіп жасадъ” деген 
бейнелі пікіЯ айсадъ. Рондай-аҕ, дарсанда раЯаңдъҕ — ем ҕонбайсън деЯс, жемір 
беЯмейсін ағач, ал жомаЯссъҕ — алҕъзъл Яоза гүлі деген рекілді де сеңетлеЯ баЯ. 
Аҕън әдеби сілдің әреЯлілігін аЯссъЯа сүрт үчін екі біЯдей Ұғъмдъ, ҕҰбълърсъ, резімді, 
с. б. ҕасаЯ ҕойъп, жҰпсап ртЯессейді. ДәліЯек айсраҕ, рҲзді айчъҕсап ҕолдантдъң біЯ сүЯі 
— паЯаллелизм ьки егіздет әдірін зоЯ чебеЯлікпен пайдаланадъ. Мәрелен, дарсанда: 
білімді — надан, жомаЯс — раЯан, сәкаппаЯ — момън, аслар чәйі — бҲз, адал — аЯам, 
Ұзън — ҕърҕа риьҕсъ ҰғъмдаЯ біЯ-біЯіне ҕаЯръ ҕойъп ртЯесселеді. Мъралъ: 
Бт күн кеңдт ртцтг бт сиЯмаҕ реңа 
Ацъҕ болға йаЯън ҕойтп баЯдтғтң. 
Арал ҕайда еЯра била аЯъръ 
АЯъ заһЯи саскт аралдин оза. 
АтдаЯмаръ: 
ұміЯ сәссі бүгін ҕолъң жескенде,
Тдай ашъ еЯсең сарсап кескенде.
Ҕайда балъ — ронда аЯаръ біЯ жүЯеЯ:
Балдан бҰЯън сасъп кҲЯчі зәЯінен. 
“Аҕиҕас ръйъ” авсоЯъ белгілі ҕҰбълърсъ айна-ҕасеріз, дәл бейнелейсін наҕъл рҲздеЯ, 
маҕал-мәселдеЯ рекілді сеңетлеЯ, ҕанассъ рҲздеЯ сатъп айстға чебеЯ. Мәрелен, 
аҕъмаҕсъң сілі — Ҳзіне жат болъп жаЯмарадъ, раЯаң адам — Ҳзі жинаған байлъҕсъң 
ҕҰлъ, жомаЯссъҕ — раЯаңдъҕсъң айнаръ, білім — раЯҕълмар соваЯ, с. б. 
“Аҕиҕас ръйъ” дарсанъ месЯикалъҕ жүйе, ьғни розъмдъ және розъмръз бтъндаЯдъң 
алмаръп келтіне негізделген аЯтз (он біЯ бтъндъ болъп келесін — “мтсакаЯиб”) жүйері 
бойънча жазълған. 

Дарсандағъ бәйіссеЯдің Ұйҕаръна назаЯ атдаЯраҕ, алғачҕъ сҲЯс саЯатдъң моноЯиума а-а, 
в-а, р-а болъп Ұйҕарасънън аңғаЯамъз. Мәрелен, екінчі саЯатда Яиума: ранга, онга, 
мәнга, минга, мтнга рекілді болъп келеді. Үчінчі саЯатда барҕача: кани, ани, жани, 
ифрани сүЯіне Ұйҕаръп жасадъ. СеЯсінчі саЯатдағъ Ұйҕар
186 
кҲбінере деЯлік бҰйЯъҕ Яайда айсъладъ: ҕалрт деб, ҕилрт деб, бтлрт деб, стлрт деб, алрт 
деб, билрт деб, с. б. 
ЦъғаЯманъң берінчі саЯатънан барсап аҕън сүЯкі сілдер елдеЯдің фалъҕсъҕ 
поазиьрънда мейлінче кең саЯаған — сҲЯссік, ьғни а-а-в-а Ұйҕаръмен жазадъ: 
Билиглиг рҲзи панд нарифас адаб 
Билиглигни Ҳгди ажам йам а Я а б.
СаваЯръзға билиги стганмар соваЯ
Фирабръзға билиги йаЯълмар ф и р а б 
МазмҰнъ: 
Білімдінің рҲзі үгіс, нарифас, үлгі-Ҳнеге. 
Білімдіні азиас са, аЯаб са маҕсадъ. 
Малъ жоҕҕа — білім сатрълмайсън мал,
ҔаЯжъръ жоҕҕа — білім сатрълмайсън ҕаЯжъ. 
МҰндағъ: “адаб”, “аЯаб”, “фираб” рҲздеЯі ҲзаЯа Ұйҕаръп сҰЯ. 
Дарсанда сек аууикр аЯҕълъ Ұйҕаръп сҰЯған Ҳлең жолдаЯъ да аз емер. Мәрелен, 
жоғаЯъда айсълған: “рәнга”, “манга”, “асга” деген рҲздеЯде сек ҕана аууикр “га” Ұйҕаръп 
сҰЯ, “ран”, “ман”, “ас”— ҲзаЯа Ұйҕарпайдъ. 
Афмед Иүгінеки әЯбіЯ рҲзді ажаЯлап, ҕҰбълсыч, айчъҕсап пайдаланадъ. 
Рондай-аҕ аҕън Ҳз заманънъң Ҳлең жазт сефникарън — жъЯ жүйелеЯін, ъЯғаҕ, Ұйҕар, с. 
б. зоЯ чебеЯлікпен меңгеЯгені жъЯлаЯънан кҲЯініп сҰЯ. Әйсре де ол ҕиън ҰғъмдаЯ мен 
күЯделі Ұйҕар сүЯлеЯіне онча әтерсенбейді. ұйскені аҕъннъң алдъна ҕойған барсъ 
маҕрасъ — оҕтчъръна баЯънча сүрініксі болт. 
“Аҕиҕас ръйъ” дарсанъ да асъчтлъ “ҔҰссъ білік” рекілді ҔаЯафанидсеЯ мемлекесінде 
ҲміЯ рүЯген сүЯкі сайпалаЯънъң сілінде жазълған әдеби еркеЯскічсеЯ собъна жасадъ. 

Рар, “Аҕиҕас ръйъ” дарсанънъң сілі Ҳзінен екі жүз жълдай бҰЯън жазълған “ҔҰссъ 
білік” сілімен ралърсъЯғанда кейбіЯ еЯекчеліксеЯі баЯ. ӘріЯере “Аҕиҕас ръйънъң” 
лекрикаръ мен гЯаммасикарънда аЯфаизм алеменссеЯі баръм. Әйсре де аҕън аЯфаизмді 
рсилирсік ноЯма Яесінде емер, ьғни дарсандъ кҲЯкемдет үчін емер, ҕайса кене сүЯкі 
сілінің рол кез үчін әЯі сүрініксі, әЯі ажаЯлъ рҲздеЯі аЯҕълъ Ҳз ойън сүЯкі сілдер 
сайпалаЯға айҕънъЯаҕ есіп жескізт үчін пайдаланған. Бүгінгі оҕтчъға аЯфаизм болъп 
кҲЯінесін кейбіЯ лекрикалъҕ 
187 
алеменссеЯ Афмед Иүгінеки заманънда енді ғана әдеби сілдің ноЯмаръна айналъп келе 
жасҕан рҲздеЯ екенін Ұмъспағанъмъз жҲн. Белгілі ғалъм Ә. Н. Нәжіп рҲзі-мен айсҕанда, 
“Аҕиҕас ръйънъң” сілі —“ҔҰссъ білік” сілі мен кейінгі дәтіЯлеЯде ҲЯір алған чағасай 
сілін ҲзаЯа жалғарсъЯъп сҰЯған Ҳспелі кҲпіЯ рекілді детге боладъ. 
Біз “Аҕиҕас ръйъ” дарсанънъң идеьлъҕ-сакъЯъпсъҕ бағъсъна, композихиьлъҕ 
ҕҰЯълъръна, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯъна, жъЯдъң месЯикалъҕ жүйеріне біЯчама салдат 
жарадъҕ. Родан чъғасън ҕоЯъсъндъ: “Аҕиҕас ръйъ” дарсанъ Ҳз заманънъң кҲкейсерсі 
мәрелелеЯін жъЯға аЯҕат ескен, кҲЯкемдік дәЯежері биік, дидакси-калъҕ раЯънда 
жазълған, бүгінгі сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң бәЯіне біЯдей оЯсаҕ әдеби мҰЯа болъп 
сабъладъ. 
“Ровес сүЯкологиьрънда айсълъп жүЯген пікіЯлеЯге ой жүгіЯсрек, барҕа сүЯкі 
еркеЯскічсеЯі риьҕсъ “Аҕиҕас ръйъ” да сүЯкі фалъҕсаЯънъң сіл саЯифън, әдебиес 
саЯифън, ондағъ жанЯлаЯ және барҕа да еЯекчеліксеЯ негізін, мъралъ, дидаксикалъҕ 
әдебиес, дүниьти әдебиес кҲздеЯін ачъп, олаЯдъң самъЯън салдат ірінде сапсъЯмайсън 
кҰндъ мҰЯа болъп сабъладъ. Онъң ҕазаҕ сілі мен әдебиесіне ҕасърсъ саЯифи маңъзъ 
стЯалъ да орънъ айстъмъз кеЯек
1
.” 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: