Ютап жогары оку орындарынын студенттерше, магистрлерше, докторанттарына, эдебиеттанушы галымдарга, сондай-ак эдебиет суйер кепшшк кауымга арналган

430
Дандай ЫСКМ¥ЛЫ
дейд1 ньщ сешммен. Жусшбектен Жумабайга дейш п казак прозасыньщ кадау-кадау жепс- 
TiicrepiH сыншыл кезбен шолып еткен галым «Осы тещректе эл1 де болса кептеген шыгар- 
малардьщ туары анык жэне олар бугш п сананыц еркендеу1 не сай жаца формамен, жаца 
мазмунмен, жаца шнпнмен дуниеге келерше кумэн жок» деген тужырымга келген.
Э.Мендеке «Казак эдебиеп» газетшде соцгы айларда жарияланган Э.Кекшбаевтыц «Mi- 
не, керемет!», К-Туменбайдыц «Момын», А.Алтайдыц «АКШ консулыныц тас лакаты», 
Э.Сальщбайдыц «Тун тунепндеп екеу» эцпмелерш оки отырып, «каз1р жазушы болу киын» 
деген ой тушпп. Шагын шолуда непзшен Эбпп эцпмесшщ с э ттш п сез болады да калган- 
дары жайлы кыскасынан кайырган.
Д.Рамазан 6ip макаласын «Егер менен 6ipey: - Ci3 96iin Кекшбаевты не ушш багалай- 
сыз? - деп сураса, ойланбастан:
- Каламыныц куаттылыгы ymiH дер ед
1
м.
- Аскар Сулейменовп ше?
- Аз жазса да саз жазган талгампаздыгы ушш.
- Дукенбай Досжановты ше?
- Жазудан жалыкпайтын жанкештшп ушш» («Казак эдебиеп», 09.09.1997) - деген жол- 
дармен бастапты. Сыншы кыска да нуска аз сезбен б1рнеше каламгердщ езшдщ болмысын, 
езгешелшн деп баскан. Думан Казакстан Республикасыньщ Мемлекетпк сыйлыгьша лайьщ- 
тыларды усыну туралы ез ойларын ортага салыпты.
«Казак эдебиеп» газетшде Мемлекетпк сыйлык алгандарга арналган «Лауреат леб1зЬ>, 
«Лауреат туралы леб1з» айдарлары жумыс icTefli. Казактыц аса 6ip дарынды жазушысы 
Аскар Сулейменовтщ Мемлекеттщ сыйлык алуына орай, сыншы З.Серпскалиев эрштеЫ ту­
ралы лебгз бшд1ршп. Автордыц угымынша, бул окига - «когамдьщ-рухани ойымыздагы жа- 
царудыц жемга, барша руханият элем1м1зд1ц жещзд» («Казак эдебиет!», 07.01.1997). Шагын 
макалада Аскардыц шыгармашьшыгын талдау жок; ол б1зге неам ен кунды деген сауалдар­
га кыска гана тужырымдама бар.
Сыншы З.Серккалиевтыц алпыска толуына орай «Жалын» журналы оныц «Жаныц шыр- 
кырар шындык» (1998, № 1-2) макаласын жариялапты. Мунда Зейнолла А.Сулейменовтщ 
драмальщ шыгармаларына терещрек уцш п, толымды ойлар айта б ш п п .
1997 жьшы окырман кауым М.Эуезовпц жуз жылдыгын салтанатпен атап етп . Осы 6ip 
айтулы датага орай Д.Досжановтыц «Алыптыц азабы» атты ютабы жарьщ кердь ¥л ы жа­
зушыныц басынан еткен ауыр кундерд1 суреттеген кггап басылып шыгысымен-ак eKi удай 
niKip тугызды. «Казак эдебиет)» газеп «Таразы» айдарымен осындай eKi Typni nkipfli катар 
6epinTi. Оныц 6ipiH жазган М.Элпн: «Дукенбай Досжан ез ютабын «Алыптыц азабы» деп 
атауын атаган. Ал ещц роман алыптыц, яки Мухтар Эуезовтщ азабын керсете алган ба? 
Менщше, керсете алган» («Казак эдебиеп», 20.03.1998) - дейдь
Жазушы ¥закбай Доспанбетидщ nkipi бутан карама-кайшы. Ол «Хош, Д.Досжан М.Эуезов 
жайында бурын да жазган. Тагы да оралган шыгар. Оныц еш айыбы жок. BipaK осы ютапты 
оки отырып, элдене кеудем1зге кадактай тигенш жасыра алмаймыз. Колга калам алдырган да 
сол» (сонда) - деп, оныц В.Г. Белинский мен Н.Гогольдщ ара катынастары, acipece, улы сын­
шы жайлы жазгандарына келюпейпщцгш ашык айтады.
Осы пшрд1 Эм^рхан Мецдеке де терендете тусш п. Ол «Гогольдщ eniMi мен оныц «0ni 
жандарды» ертеп ж1беру1не Белинскгаад ю нат деп табу жэне буны осылайша туЫщнру - ете 
уят нэрсе» («Казак эдебиеп», 24.09.1999) - деп бшедь Эм1рхан Д.Досжанныц М.Эуезовп 
Кожахмет Иасауидщ рухымен тшдеспруш де секет коредь Э.Мендекенщ «Гоголь, Эуезов, 
Иасауи жэне Д.Досжан» атгы макаласы «Б1здщ жогарыда сез еткешм1з - «Алыптыц азабы» 
романынын кемшшктерг Ал ещц осы романда жепспк бар ма? Жок. Ойткеш, автор жепстшке 
апаратын жолды ез колымен 6tien тастаган. ¥цшетш жерге (яки М.Эуезовтщ дуниетанымына, 
дуниежуйелеуше, жан-жуйесше, жаратылысына, 
iniKi 
элемше, азабына) уцше алмаган. Тек 
улы суреткердщ сырткы гамалын гана «кызьщтаган» - деген жолдармен тужырымдалган.
Эр шыгармасы шыккан сайын турлш е пш рлер бой керсепп жататын жазушы Д.Досжа- 
новка «Жауларыцыз неге кеп? Эр мтабыцызга шыгып жататын пшрталастарга калай ка- 
райсыз?» - деген сауал койылганда, ол: «Жау» деп кеудеге нукып айту кате болар, олар 
шекараныц аргы бетшен enin шыккан, елюпей берюпейпн адамдар емес. Кеп болганда, 6ip

Эдеби сын тарихы
431
кезде кеткен карымтасын кайтаруды ойлаган эдеби оппоненттер, упай жинап, журт кезше 
тусуге кулшынган сыншылар, бакталас, бэсекелестер... Сыншыларым ез1мд1 камшылауды 
урдк етсе, ез басым пденуд1 удетпм. Нэтижеде унем1 айнага карагандай, калтылдаган кыл 
кешрден еткендей, эдеби курал-жабдыгьщ жетш п, такырып аяц кеци туспек» («Казак эде­
биетЬ), 15.10.1999) - деп, жауап бердЬ
Бул сездерд1 Дукенбай «Казак эдебиетЬ) газетше берген сухбатында айткан. «Каламгер 
жэне нарык» айдарымен бершген сухбатка «Жазбаса отыра алмайтын адам» деген такырып 
койылуынын, e3i жазушы Досжановтыц шыгармашылык болмысын барынша аша тускен. 
Нарык заманындагы эдебиет жайлы толганган жазушы ойлы пш рлер айта алган: «Рынок 
жагдайында журтты жкерге, курескерлкке ундейтш flifii таза эдебиет eMipni. Мундай эде- 
бистп жазбаса отыра алмайтын, жазганына соншалык кадалып акы-пул сурамайтын рухы 
мыктылар гана жасайды. Бул - 6ip. EKiHmi, окырманныц ой-киялына, наным-сешмше кыз­
мет кылатын калткысыз эдебиет кажет, ягни автор пшш окырманын ез11здеп тауып, шушр- 
келесетш, шендесетш заман туды... ¥лттьщ кез
1
ашылмай кемул1 жаткан кэусар куштерш 
ояту, алгы кундерге ум1т жалгау, рухты 1здеу - каламгер мойнына тускен асьш мурат осы» 
(«Казак эдебиетЬ), 15.10.1999).
Б.Майтановтыц «Заман жэне роман» («Казак эдебиетЬ), 26.03.1993), З.Бисенгалиевтщ 
«Роман тарихы» («Жалын», 1998, № 5-6), «Тарихи такырыпты игерудеп кейб1р мэселелер» 
(децгелек стол, 1998, №11-12), Г.Бельгердщ «Дукенбай Досжанньщ ш еберлк 
1
здешстерЬ) 
(«Жалын», 1998, №7-8), АЛсмакованьщ «Терт эцпме хакында» («Казак эдебиетЬ), 05.11.1999), 
Э.Мендекешц «Адаскак» («Казак эдебиет!», 26.11.1999), К-Тулкиевтщ «Тэкен прозасын- 
дагы енер адамдарыныц тулгасы» («Жалын», 1999, № 3-4), Д.Исабековтщ «Казак прозасы 
«Соцгы парызбен» жаца кезецге аяк басты» («Казак эдебиетЬ), 28.04.2000), т.б. макалаларда 
казак прозасыныц турл1 муктаждыктары сез болды.
«Казак эдебиетЬ) газет! эдеби сынды ерютете тусуге багышталган б1рсыпыра шыгарма­
шылык шараларды жузеге асырды. Сыни материалдарды бергенде, оныц жанрлык жэне 
формалык жагынан эралуан болып келу жагын ойластыра бастады. Казак эдебиетшщ зэру 
мэселелерше арналган п ш р алысулар, сауалнамалар, айтыс макалалар газет 
бепнде
жуйел1 
турде жарияланып турды. Жанрлык 1здешстер байкалды.
«Бул - XX гасырдыц керкем тарихын корлаган, корлауга арналган роман» «Пародия 
орнына» айдарымен бершген. Онда алдымен С.Досановтыц «Жиырмасыншы гасыр» (1998) 
атты романына жазылган аннотация келэтршген: «Кезшде окырмандардан жогары бага алган 
«Тау жолы», «Еюшш ем1р» романдары, «Ардана», «Кьфан калгымайды», «Алыстагы аяулым» 
хикаялары жэне баска да кептеген керкем шыгармалар аркылы кещнен таныс керкемсез 
nie6epi Сэбит Досанов езшщ жаца романында XX гасырдыц басты окигалары: казан тецкерга, 
колхоздастыру, кугын-сургш (репрессия), геноцид, аштык... сиякты ем!рдщ ащы шындыктарын 
баяндайды. Роман окигалары мен кешпкерлер тагдырына жымдаса, шебер ершген ацыз- 
эцпмелер мен кунарлы кестел
1
тш, кешпкерлердщ кесек 
1
с-эрекеттер
1
мен кесюнделген ipi 
тулгалар, жазушынын халык тарихын жете бшетшдт, сез енерше деген жогары жауапкершшп 
шыгарманыц керкемдк децгейш кетерш, тартымдылыгьш артгыра тускен. Бул - XX гасырдыц 
керкем тарихын жасауга жасалган алгашкы кадам». Ещц осыган автор «Bi s де романды бастан- 
аяк асыкпай, ыкгиятгап окьш шыктык. Егер эдшет бар болатьш болса, онда СДосановтыц атал- 
мыш романьша аннотация темендегше жазылуга тшс едЬ> - деп, ез мэтшш усьшады. Ол мынадай:
«Кезшде окьфмандардан ете темен бага алган «Тау жолы», «Екшпп eMip» романдары, 
«Аруана», «Кьфан калгымайды», «Алыстагы аяулым» хикаялары жэне баска да кептеген кер­
кемдк талапка жауап бере алмайтын шыгармалары аркылы кещнен таныс компимессездщ 
шебер! Сэбит Досанов езшщ жаца романында XX гасырдыц басты окигалары: казан тецке- 
pici, 
колхоздастыру, кугын-сурпн (репрессия), геноцид, аштык... сиякты ем1рдщ ащы шын­
дыктарын ашып бере алмайды. Роман окигалары мен кешпкерлер тагдырына мулде жым- 
даспайтын, жанаспайтын ацыз энпмелер мен кунарсыз, жылтырак тш, кешпкерлердщ 
жасанды 

жүктеу/скачать 31,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: