Ўзбекистон республикаси
Олим бўлиш осон , одам
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| Олим
бўлиш осон , одам бўлиш қийин. Тур маъноси лексеманинг маъновий табиатига боғлиқ равишда юзага чиқади. Лексема аниқловчи олса, бу маъно бироз тораяди. 1. Етук олим бўлинг. 2. Жамият тараққиётини маънавий жиҳатдан етук одамлар ҳал қилади. Демак, лексик омил мазкур маънони воқелантирса, синтаксис уни муайянлаштирувчи омил сифатида намоён бўлади. Шунингдек, атоқли да ҳам бирлик сон шакли «тур», «ажратиш» маъносини воқелантиради. Бу, албатта, атоқли нинг ўзига хос семантик табиатдан келиб чиқади. Демак, атоқли нинг маъновий хоссаси шаклнинг ўзига хос тур маъносини янада муайянлаштирувчи восита. Бунга ҳодисани атоқли нинг кўплик сон шаклида қўлланган ҳолатига қиёслаш билан амин бўлиш мумкин. Кўринадики, бирлик сон шаклининг «тур-ажратиш» оралиқ грамматик маъносини воқелантиришда луғавий омил етакчилик қилади ва синтактик омил унга кўмаклашади. Бирлик сон шакли умумий грамматик маъносини аниқлашда аниқловчининг характери муҳим аҳамият касб этади. Хусусан, бирор сўз бирлик сон шаклидаги отга аниқловчи бўлиб келар экан, унинг умумий грамматик маъносига хос бирлик миқдорий хоссани ноаниқлик сифатий хоссаси билан бир бутун ҳолда намоён қилади. 1. Сизни мактаб ҳовлисида бир киши кутяпти. Демак, (бир) сўзи каби аниқ миқдор аниқловчиси билан нутққа кирган от аниқ ёки ноаниқ бўлиши мумкин: 3 та ўқувчи – 3 та аълочи ўқувчи каби. Бирлик сон шаклининг маъновий муайянлаштирилмаган даги маъноси 2 хил бўлади: ноаниқ нарсанинг ноаниқ миқдори ( китоб ўқиш ) ва 234 ноаниқ шаклнинг аниқ миқдори ( бир китоб). Бу маънонинг воқеланишида аниқ миқдор аниқловчиси билан бир қаторда ноаниқ миқдор аниқловчиси ҳам муҳим ўрин тутади: (кўп/ анча/ бир қанча китоб) . Демак, миқдорий аниқ маъноли сўз бирлик сон шаклининг миқдор жиҳатини муайянлаштиради ва сифат жиҳатини мавҳумлигича қолдиради. Сифат аниқловчиси эса унинг миқдор хоссасига аниқлик кирита олмайди. Бу, ушбу, шу кўрсатиш олмоши аниқловчи мавқеида келганда ҳам шакл бирлик оралиқ грамматик маъносини воқелантиради: Ушбу ёдгорликка мурожат қилар эканман, менинг мақсадим битта ( О.Матжон). Луғавий муайян сифат аниқловчиси билан келганда бирлик сон шакли чекланган кўплик маъносини ифодалаши мумкин. Тадқиқотчи Ш.Шаҳобиддинова таъкидлашича, «кўплик «аниқ» ёки «ноаниқ» сифат билан нутққа киради. Бунга аниқ миқдор ёки ноаниқ миқдор ифодаловчи сўз муҳим аҳамият касб этади: 1 . Пахта тозалаш машинаси тинмай ишлар, тўрт киши доим у билан овора эди. 2. Совиб қолган чойдан бир- икки пиёла ичди. Бунда кўплик бирлик сон шаклига хосми ёки ундаги синтактик восита тажаллисими деган савол туғилади. Аниқроги, гапдаги аниқ ( қўплик тўрт ), иккинчи гапдаги ноаниқ кўплик ( бир-икки ) сўзи тажаллиси эмасми? Демак, шундай экан, бирлик сон шаклидан кўпликни қидириш маъқул эмас. Кўплик бўлиб туюлаётган ҳодиса ҳам бирлик сон шаклии қўлланишида кўзга ташланади: Гадонинг душмани гадо бўлади. Бунда “жамлик” оралиқ грамматик маъноси ҳам лексеманинг маъновий табиати ва матнга боғлиқ равишда намоён бўлади ва луғавий ҳамда синтактик омилнинг тенг қийматли ҳамкорлиги кузатилади. Демак, бирлик сон шаклида ноаниқ ва аниқ миқдор умумий грамматик маъноси турлича воқеланар ва бунда ҳамкор воситанинг роли турлича экан, бу, аввало, нинг атоқли ва турдош, аниқ ва мавҳум каби турланишидан, қолаверса, бирикувчи сўзнинг маъновий табиати ва синтактик ўрнидан келиб чиқади. жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|