Ўзбекистон республикаси
Лексик асосли ёндош маъно
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| Лексик асосли ёндош маъно.
Лексик асосли ёндош маъно лексик сатҳ бирлиги айрим лексема ёки лексема гуруҳига хос умумий категориал (нокатегориал) маънонинг морфологик шакл умумий грамматик маъносидаги тажаллиси. Масалан, нисбат категорияси шаклидаги ўтимли- ўтимсизлик ёндош маъноси шундай ҳодисадан бири. Ўтимли- ўтимсизликнинг зотий табиати ҳақида илмий манбадан қуйидагини билиш мумкин. Маълумки, феълда ўтимли–ўтимсизлик нисбат категорияси билан зич боғланганлиги, нисбат категориясининг ўтимли-ўтимсизликка таъсири, бу ҳодисанинг диалектик бирликда мавжудлиги деярли барча тилшунос томонидан таъкидланади. Лекин уни айримлар феъл категорияси, баъзилар категория эмаслиги ҳақида гапиради. “Ўтимли/ўтимсизлик ҳақида фикр билдирилган ишнинг барчасида ҳам феълнинг ўтимли/ўтимсизлик кўрсаткичга эга эмаслиги ҳақида гапирилади. Морфологик кўрсаткич йўқ экан, грамматик маъно ҳақида ҳам гапириш мумкин эмас.” 1 Ҳақиқатан ҳам, “ўтимли/ўтимсизлик тилда мустақил категория сифатида мавжуд бўлса, унинг, А.Ҳожиев таъкидлаганидек , ўз расмий кўрсаткичи бўлиши лозим эди.” 2 Маълумки, лисоний тизимда феъл лексема ўтимли ёки ўтимсиз ҳолда мавжуд бўлади: борди, ўқиди каби. Лекин ўтимсиз феъл айрим маъносида ўтимли ( заводда ишламоқ – масалани ишламоқ ) бўлиши мумкин. Ўтимли-ўтимсизлик феъл лексема семантик табиатида мавжуд бўлиб, нисбат ана шунга таъсир қилади, холос. Шунингдек, “нисбат кўрсаткичининг вазифаси фақат ўтимли феълни ўтимсиз феълга, ўтимсиз феълни ўтимли феълга айлантиради, дейиш масалага бир ёқлама ёндашув бўлади.” 3 “Ўтимли- ўтимсизлик, дарҳақиқат, луғавий ҳодиса бўлиб, унинг морфологик категория эмаслигининг икки асоси бор: а) ўтимли-ўтимсизликни ифодаловчи, мунтазам зиддият тизимига эга шакл йўқ; б) айни бир сўз мунтазам равишда фақат ўтимли-ўтимсизлигига кўра фарқланувчи ҳосила шаклга эга бўлолмайди.” 4 Хуллас, ўтимли- 1 Ҳожиев А.П. Феъл. Мас. муҳ. Шоабдураҳмонов Ш.Ш. –Т.: Фан,1973. –Б. 82. 2 Аъламова М. Ўзбек тилидаги феълда нисбат категорияси. –Т.: Фан, 1992. –Б. 16. 3 Аъламова М. Ўзбек тилидаги феълда нисбат категорияси. –Т.: Фан, 1992. –Б.17. 4 Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Т.: Янги аср авлоди. 2001. -Б. 127. 202 ўтимсизлик луғавий ҳодиса экан, унинг морфологиядаги тажаллисини нисбат категорияси умумий грамматик маъносидаги лексик асосли ёндош маъно сифатида баҳолаш мақсадга мувофиқ . 1 Эгалик категориясидаги партитив–қарашлилик, сон категориясидаги бўлинувчанлик/бўлинмаслик, ўзгаловчи категориясидаги равишлик, сифатлик каби ёндош маъно ҳам лексик илдизга эга. жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|