ІІІ. ЭПИКАЛЫҚ ЖЫРЛАРДАҒЫ ТҮС ЖӘНЕ

372

ТҮС ЖОРУ ЖӘНЕ ЫРЫМДАР

Жинаушының айтуы бойынша жырдың аяғын толық жазып 

ала алмаған.

Жырдың үзіндісінде Алпамыстың дүниеге келер алдында 

әкесінің көрген түсі баяндалады. Бұл аян түс мотиві «Алпамыс» 

батыр жырының барлық нұсқаларында бар.

Жырдың түспнұсқасы ӘӨИ-дің Қолжазба қорында (Ш.50) 

сақтаулы тұр.

2. «Едіге жырын» 1905 жылы Шоқан Уәлихановтың нұс-

қасы негізінде П.М.Мелиоранский («Сказание об Едигее и Тоқ-

тамыше» киргизский текст по рукописи, принадлежавщей 

Ч.Ч.Валиханову. Издал П.М.Мелиоранский. СПб.) жарияла  ды. 

Ш.Уәлиханов жырды алғаш рет 1841 жылы Жұмағұл ақын нан 

естиді.

Бұл үзіндіде Едіге батыр Тоқтамыс ханға қарсы аттанарда 

көрген түсі баяндалады. Едігенің түсін көп жасаған қарт жо-

рып, айтқаны келіп, Тоқтамыс хан Едігеден жеңіліс табады.

3. «Қобыланды батыр» жырының мәтінін Сүйіншәлі 

Жаңбыршыұлынан 1958 жылы Тіл және әдебиет институты 

ұйымдастырған Орынбор экспедициясының мүшесі, сол кез-

дегі Орал педагогтік институтының аға оқытушысы Мәтжан 

Тілеужанов жазып алған. Қолжазбаны ӘӨИ қорына тапсыр-

ған—фольклортанушы ғалым Тұрлыбек Сыдықов. Мәтін ӘӨИ-

дің Қолжазба қорында сақтаулы (Ш. 76, 1-3-дәп.) тұр.

«Қобыланды батыр» жырының бұл нұсқасында қал 

мақ-

тардың батырды ұйықтап жерінде ұстап алып, темір үйге қа-

мағанын жары Құртқа мен анасы Ақзарбап түстерінде көрген 

үзіндісі берілген.

4. «Қобыланды». Бұл нұсқаны 1940 жылы Ақтөбе қаласын да 

оқытушы Ахмет Ескендіров Нұрпейіс Байғаниннің өз айтуы нан 

жазып алған. Ұлы Отан соғысында қаза болған А.Ескендіров-

тың өз қолымен жазған түпнұсқасы сақталмаған. Жырдың ла-

тын әрпінде машинкаға басылған нұсқасы Орталық Ғылы ми 

кітапхананың қолжазба қорында (Ш.62 Д) сақтаулы тұр.

Қобыланды батыр қалмақтың ханы Барсаның елін шабуға 

кеткенінде Алшағыр хан Қарақыпшақ елін басып алып, әкесі 

372

373

ҒЫЛЫМИ ҚОСЫМШАЛАР

Тоқтарбайды қой соңына, анасы Аналықты тезекке, жүн тү-

туге, қарындасы Хансұлуды отыз төре, қырық бегінің тартқан 

шылымын сөндіруге қойып, Құртқаны өзі алмақ болады. Бұл 

үзіндіде батырдың сол кезде көрген түсі берілген.

5.  «Қобыланды» жырының бұл нұсқасын Қызылордалық 

жыр шы Ешімов Ержанның айтуынан жазып алған—Боран баев 

Қожабай мен Тойбазаров Жұмамұрат. Жырдың қолжаз ба сын 

1954 жылы Қызылорда экспедициясының мүшесі, сол кездегі 

Тіл және әдебиет институтының қызметкері Т.Есенгел дин ин-

ститут қорына (ӘӨИ: Ш.9) тапсырды. Қобыландының әкесі 

Тоқтарбай балаға зар болып жүргенде бәйбішесі Қаламқас өліп, 

тағы да екі әйел алады. Перзент сүйе алмай жүрген Тоқтарбай 

бір күні түс көреді. Түсінде бір қария: «Алыс елдегі түрікмен 

ханының қызын алсаң, бір ұл, бір қыз көресің»,—деп аян бере-

ді. Сонда Тоқтарбай қызды іздеп шыққанын түрікмен ханы-

ның қызы түсінде көріп, жеңгесіне жорытқан тұсы баяндала-

ды. Жеңгесінің жорығаны дәл келіп, қыз бен Тоқтарбай көңіл 

қосып, үйленеді. Екінші—Қобыланды қалыңдығы Құртқаны 

іздеп шыққандағы қыздың көрген түсі.

6.  «Қобыланды батыр»

жүктеу/скачать 1,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: