Зеленая и Бежевая Абстрактные Узоры Уход за домом Советы Листинговая Презентация

Архисема—

сөздерді 

өзара

байланастырып

тұратын, олардың

белгілі  бір  топқа

бірігуіне 

негіз

болатын 

тектік

мағынадағы сема;

 

Айырым

(дифференциалды)

семасы—

сөздердің

лексикалық

мағынасына  негіз

болып,  бір  сөзді

екінші  бір  сөзден

ажырататын түрлік

мағынадағы сема;

Потенциалды  сема

— 

белгілі 

бір

жағдайларға 

ғана

байланысты

актуалданып,  сөздің

потенциалдық

ерекшеліктерін

көрсететін сема.

Сөздің ішкі мағыналық (семантикалық)

құрылымдағы семалар иерархиясы:

«Туынды  сөздер  —  тілден  көлемді

орын алатын, сөз байлығымыздың

өзінше  бір  қалың  қабаты.  Қазақ

тіліндегі туынды сөздердің түрлері

де өте көп, олар мыналар: туынды

түбір, біріккен сөз, қос сөз, күрделі

сөз, қысқарған түбір....» [4; 35–37].

Н.ОРАЛБАЙ

Туынды  түбірлер  тіліміздің  сөз  байлығын  арттыратын  бір  кең

арна.  Біріккен  сөздер  екі  я  онан  да  қөп  сөздердің  бірігіп,  бір

лексикалық мағынаны беретін единицаға көшуінен қалыптасқан.

Мысалы: жаздыгүні, күздігүні, қыстыгүні.... 

Қос  сөздер  де  тіліміздегі  туынды  сөздердің  бір  түрі.  Сөздерді

қосақтау  арқылы  жаңа  мағынаны  білдіру  тілде  ертеден  келе

жатыр.  Мысалы:  аяқ-табақ,  ине-жіп...  т.б.»  [4;  35–37],  —  түрінде

талданған. 

Сөзжасамдағы  туынды  мағына  мен  оған  негіз  болған  уəждеме

сөздің  мағынасы  арасындағы  теңсіздік  болуы  мүмкін.  Туынды

сөздің мағынасы негіз сөздің мағынасынан кең болуы мүмкін, яғни

сөзжасамдық  мағынада  мағынаның  кеңеюі  орын  алуы  мүмкін.

Мысалы: кеш лексемасының «қас қарайған», «кешкі уақыт» деген

мағыналары бар, ал одан жасалған кештік туынды сөзінің бірнеше

мағынасы бар: 1) кешкі сын есім; 2) кештік тамақ мəнінде зат есім;

3) мезгіл мəнді зат есім; 4) зат есім кеш қалғандық [9; 341].

 «Туынды  сөздің  сөзжасамдық  мағынасы  мен

лексикалық  мағынасы  жалпы  мен  жеке

мағынаның  қарым-қатынасы  деп  қаралуы

керек,  өйткені  əр  туынды  сөздің  лексикалық

мағынасы  сөзжасамдық  мағынаға  кіреді»  [5;

194]. 

Қазақ грамматикасы. — Астана: Елорда, 2002. — 784 б.

 

«Сөзжасамдық 

мағына-сөзжасам

процесінде  пайда  болатын  туынды

мағына»[2,56]. 

«Сөзжасамдык  мағына  ен  алдымен  ,

туынды  мағына  .  Ол  екі  себепші  негіздің

бірігуі  не  қосарлануы  немесе  негізге  сөз

тудырушы  жұрнактың  жалғануы  арқылы

пайда  болатын  ,  әрі  осы  себепші  негіз

мағыналары 

аркылы 

уәжделетін

екіншілік мағына» [6,57].

А.Салқынбай 

 

«Сөзжасамдық  мағына  жасалу  үшін  ,  ең  алдымен  ,

сөзжасамдык тұлғалардың қосылуы , бірігуі , тіркесуі негізінде

сөзжасамдык  процесс  журуі  сөзжасамдык  процесс  негізінде

туынды  сөз  жасалады  .  Осы  туынды  сөз  магынасы

сөзжасамдық  магына  ретінде  саналады  .  Ал  грамматикалық

мағына  мен  сөзжасамдық  мағына  арасындағы  айырмашылық

өзінен өзі көрініп тұрады» [6,57]. 

Көпмағыналылық  пен  сөзжасамдық  процесті  бір-  бірімен

тығыз  қарым-қатынасты  болатын  құбылыстар  жəне

көпмағыналық  сөз  мағынасының  бірте-  бірте  жіктеліп

саралануына  ықпал  жасап,  жаңа  сөз  тууының  алғашқы

баспалдағы болып табылады [6; 8]. Мысалы, түркі тілдерінде:

үй — зат есім «баспана», үй — естістік «жинау, топтау».

 

Балқия Қасым  

Б.  Қасым  əрбір  сөз  мағынасының

өзгеруі 

нəтижесінде 

болған

көпмағыналылық, метафора,

метонимиялық 

қолданыстар,

уəждемелік қатынас, сөз мағынасының

кеңеюі,  тарылуы,  сөз  мағынасының

жаңа 

ұғымға 

телінуі 

сияқты

үдерістердің 

табиғатын 

түсінуге

мүмкіндік беретіндігін айтады [7; 188].

Сөзжасамдық  мағынаның  қалыптасуында

сөз  тудырушы  жұрнақтардың  да  өзіндік

семантикалық функциясы бар. Бұл туралы

көне  түркі  тіліндегі  зат  есімнен  етістік

тудырушы 

жұрнақтарды

танымтұрғысынан  зерттеген  ғалым  А.К.

Лим 

көне 

түркілік 

жұрнақтардың

грамматикалық 

функциясымен 

бірге

мағына  арқалаушылық  қызметі  барын

айтады [8; 3]. 

 

А.К.ЛИМ

Мəселен  -шы,  -ші  (-чы,  -чі)  агент  зат  есім  тудырушы

жұрнағының  көне  түркі  тілінде  жəне  қазіргі  түркі  тілдерінде

белгілі  бір  мағына  арқалаушылық  қызметі  бар.  Көне

ескерткіштер тілінде: 

1. Адамның бір нəрсеге қабілетін, бейімділігін білдіреді: aiγu +čï

(ақылшы); 

2.  Кəсіп  иесін  білдіреді:  bitig  +či  (тасқа  таңба  қашаушы)  т.б.[8;

115, 116].

1) адамның дағдысын: шор тіл. uruš+ča ‘ұрысқақ’;

2)адамның белгілі бір саяси ағымға жататындығын: өзбек

тіл. 

respublika+či 

‘республикашыл’,monarhiya+či

‘монархияшыл’; т.б.[8; 115, 116].

Ал 

қазіргі 

түркі 

тілдерінде 

бұл

жұрнақтардың  семантикалық  аясының

кеңейгендігін көрсетеді:

3)адамның  туған  жерін,  тұрғылықты  жерін  білдіреді:  қарашай-

балқар тіл., тува Nalčik+ či

‘Нальчик  қаласының  тұрғыны’,  Kïzïl+  čï  ‘Қызыл  қаласының

тұрғыны’;

4)адамның қызметін: el+ čï(ši) ‘дипломатиялық қызметкер’, ören+ ži

‘оқушы’ т.б. Ал якут тілінде кəсіп иесі –sït, -sut,- čït, - čut, žït,- žut

жұрнақтары арқылы беріледі: balïq+ sït

‘балықшы’, suol+ žut ‘жолшы’ т.б. [8; 115, 116].

Ал 

қазіргі 

түркі 

тілдерінде 

бұл

жұрнақтардың  семантикалық  аясының

кеңейгендігін көрсетеді:

1.Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі,1992. 448 б.

 

2.Тихонов А.Н. О семантической соотносительности производящих

и производных основ // Вопросы языкознания. — 1967. — No 1. — С.

112 –120.

3.Гак  В.Г.  О  диалекте  семантических  отношений  в  языке  //

Принципы и методы семантических исследований. — М.:

Наука, 1976. — 379 с.

4.Қазіргі  қазақ  тілінің  сөзжасам  жүйесі.–  Алматы:  Ғылым,  1989.  —

368 б.

Пайдаланылған әдебиеттер:

5.Қазақ грамматикасы. — Астана: Елорда, 2002. — 784 б.

6.Салқынбай  А.Б  Қазақ  тілі  сөзжасамы:  оқу-  әдістемелік  кешен  Алматы:

Қазақ университеті, 2007. - 189 б.

7.Қасым Б. Сөзжасам уəждемесі мен сөзжасамдық мағына // Қазақ тілі жəне

қазақ  тілінің  өміршеңдігі:  Р.Сыздықтың  85  жылдығына  орай  өтізілген

ғылыми-теор. конф. материалдары. — Алматы, 2009. — 188–190 б.

8.Lim  A.K.  The  meaning  structure  of  the  Old  Turkic  denominal  verb  formatives.

Part I// Turkic Languages.—15,2011.— Р.3-50.

9.  Оралбаева  Н.,  Құрманəлиев  К.  Сөзжасамның  жалпы  теориялық

мəселелері. — Павлодар: Типография Сытина, 2011. — 348 б.

Пайдаланылған әдебиеттер:

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАҚМЕТ!