1-тақырып. 60 жылдардағы қазақ романы. Жоспары : 1

 

 

1-тақырып. 60 жылдардағы қазақ романы.  

 

Жоспары

: 

1.

 

М

.Əуезовтің  «Өскен  өркен»  (1962),   

2.

 

Т

.Ахтановтың  «Боран»  (1963),   

3.

 

Т

.Əлімқұловтың  «Ақ  боз  ат»  (1962) 

 

60-жылдар  тарих, қоғам, адам шындығын ашуда жаңа поэтикалық түрлер 

мен  бейнелеу  құралдарын  əкелді.Жазушылар  гуманизмді    көркем  характер 

жасаудың  негізгі  өлшеміне  айналдырды.  Сыңаржақты  авторлық  баяндаудан 

бас  тартып,    кейіпкердің  «өзін-өзі  тануына»,  «өзін-өзі  əшкерелеуіне»,  өзінің 

рухани болмысына бойлап,  ақ-қарасын ажыратуына жол ашты. Осыған орай  

көркем  характерге    рухани-эстетикалық  категория  ретінде  ерекше  мəн 

беріліп,  ұлттық  характер  концепциясын  қалыптастыруға  басты  назар 

аударылды.     

 

60-жылдардағы роман  жанрындағы   көркемдік ізденістер қазақ  əдебиеті 

дамуының    негізгі  тенденцияларын  айқындайды.  Бұл  ретте    М.Əуезовтің  

«Өскен  өркен»  (1962),  Т.Ахтановтың  «Боран»  (1963),  Т.Əлімқұловтың  

«Ақ    боз    ат»    (1962)    романдарынан    өзгеше    ізденіс,    өзгеше    көркемдік  

сипат  танылады.   

 Т.  Ахтановтың  «Қаһарлы  күндер»,  «Боран»    романдары.  Тақырыбы, 

проблематикасы,  көркемдігі.  Повестері:  «Махаббат  мұңы»,  «Дала  сыры» 

көркемдігі, лиризмі. «Сəуле», «Боран», «Ант», «Махаббат мұңы» драмалары. 

Тартыс табиғаты. 

Алғашқы    шығармашылығын    өлең    жазудан    бастаған    Т.Ахтанов  

кейіннен  əдеби-сын  жанрында  да  қалам  тербейді.  1942 жылы  майданға  

өзі  сұранып  аттанады.  1948 жылы  майданнан  елге  оралып,  «Күй  аңызы»  

атты    тырнақалды  əңгімесімен    елге    танылған.    Осыдан    соң    1956  жылы  

«Қаһарлы  күндер»  романның,  бұдан  сəл  кейінірек  «Дала  сыры»  повесін  

жазады.    1962  жылы    бұл    повесін    қайтадан    өңдеп    «Боран»    романына  

айналдырған.    Авторға    осы    романы    үшін    1966  жылы    Қазақ    ССР-ның  

Абай    атындағы    Мемлекеттік    сыйлығы    берілген.    1980  жылы    «Шырағың  

сөнбесін»    романы    дүниеге    келді.    Кейін    драматургия    саласында    да  

жемісті    еңбек    етіп,    «Сəуле»,    «Ант»    т.б.    драмаларын    жазған.    Соңғы  

жылдары    А.Толстойдың,    М.Горкийдің    шығармаларын    қазақ    тіліне  

аударып,  таныстыруымен  де  өнімді  еңбек  етіп  келеді. 

«Боран»    романында    еңбек    адамы  –  шопан    Қоспанның    бейнесі  

психологиялық    талдау    арқылы    астарласа    ашылады.    Қоспанның    ішкі  

дүниесіндегі  алай  түлей  сезім  мен  табиғат  құбылысы  параллельді  түрде  

суреттеле    келе,    тұтастықта    танылады.    Романның    өе    бойында    адамдар  

өмірі  мен  осы  құбылыс  қатар  өріліп  отырады.  Жетімдіктің  тауқыметін  

тартқан    жас    қыз    Жаңылдың    трагедияға    толы    өмірі    оның    еске    түсіруі  

арқылы    көрінеді.    Өң    мен    түстің    арасында    өз    ойымен    өзі    арпалысқа  

түскен  Жаңылдың  күйін  бейнелеуде  автор  «айқайлаған  еміс-еміс  дауыс»,  

«түнде  шырылдаған  бозторғайдың  ащы  үні»  сияқты  көркем  детальдарды  

пайдаланады.  Оның  бойын  билеген  суық  қорқыныш  аласапыран  боранда  

отар    қойымен    адасқан    Қоспанның    (Жаңылдың    күйеуі)    жай-күйін  

сездіргендей.    Осы    қорқыныш    сезім    оның    көз    алдына    өткен    өмір  

жолдарын    əкеледі.    Əке-шешесінен    ерте    айырылып,    ағайынның    үйінде  

жүргенде  Ұштап  пен  оның  қызы  Ибаштан  көрген  тепкісі,  «буыны  бекіп,  

бұғанасы  қатпаған»  сəби  сезімін  жаралаған  жетімдіктің  тауқыметі,  күйеуі  

Қоспан    соғысқа    кеткенде    еркегі    жоқ    үйге    басына    келген,    ауылдың  

шолақ    белсендісі    Жаппасбайдың    арам    пиғылынан    тартқан    жан    азабы,  

жалғыз    ұлы    Мараттың    өлімі,    одан    кейін    бала    көтермеуі  –  Жаңыл  

тағдырының  тəлкекті  тұстары». 

Автор  Қоспан  бейнесін  жасауда  көбінесе,  оның  ішкі  жан  дүниесін,  

күш-қайратын  үнемі  жанама  мінездеу  арқылы  беруге  тырысады. 

Романда    Қоспан    алғаш    көрінгеннен-ақ,    адам    жүрегіне    жылылық  

ұялататын,    зор    адамгершілігімен,    ақкөңілдігімен    айқындалып    отырады.  

Автор,    соғыс    жылдарында    Қоспанға    командир    болған    «Қосболаттың»  

оны    өзімсініп    «Үлкен    қара»    деп    атайтындығын,    əйелі    Жаңылдың  

соғыста    жүрген    Қоспанның    үйдегі    əрекетін    еске    түсіріп,    оның   жүрген  

жүрісін,  қолы  тиген  мүлкін  ыстық  сағынышпен  еске  алатындығы – бəрі-

бəрі  Қоспанның  адами  жақсы  қасиеттерін  таныту  үшін  пайдаланған. 

Роман    соғыстан    соңғы    жылдардағы    Қоспанның    үш-төрт    күннің  

ішінде  тап  болған  опатына  қарсы  тұруын,  үлкен  төзім,  зор  қайрат  иесі  

екендігін    танытуға    негізделгендіктен,    тікелей    боранды    оқиғадан  

басталады   да,    Қоспанның   бүкіл   өмірін   дүлей   табиғаттың   арпалысымен  

қатар    алып,    сюжеттік    шегініс    арқылы    баяндап    отырады.    Автор    дүлей  

табиғаттың  тосаң  мінезіне  сырмінез  Қоспанның  талай  жылдан  бері  қой  

соңында    жүріп,    ауданда    бетке    ұстар    шопан    атанғандығын,    өмірден  

жинақтаған  мол  тəжірибесі  бар  екендігін  де  алдын  ала  хабардар  етеді. 

«Осы  өңірде  шарламаған  ой  мен  қыры  қалған  жоқ,  қай  жердің  аты  

қандай,  суы  қандай,  бəрін  жатқа  біледі.  Қыс  баласының  да  мінезі  мен  

дағдысын    көңіліне    мықтап    түйген.   Қазақы   қой    желге    төзімсіз.    Қоспан  

жел-құздың    аңысын    бағып,    ылғи    ықтасын    беткейді    сағалайды.    Азғана  

пішенін    сары    майдай    сақтап,    қойдың    басын    жайылымнан    алмайды.  

Қысқы    жайылымның    өзі    жаздағыдай    көңілмен    мөлшерлеп    өлшеп-пішіп  

қойған.    Жақын    жердің    тебіндігін  қорасындағы    шөбіндей    қориды.    Бірақ  

сонда   да   əр   бір   қыс    Қоспанға   төтенше   қиындық    əкеледі.   Міне,   биыл  

бір    күн    ашылып,    бір    күн    жауып,    алысқа    аттатпай    қора    маңын  

тақырлатып    кетті.    Содан    ақыры    тəуекелге    бел    буып    Қоспан    өріске  

шықты». 

Осылайша    Қоспанның    қолға    алған    қай    іске    болмасын    асқан  

ыждағаттылықпен    кірісетін,    өз    шаруасын    игеруге    келгенде,    дөңгелетіп  

əкететін    шеберлігін    танытады.    Сонымен    қатар,    Қоспан    бейнесінің  

шынайлығын  аша  түсу  үшін  сəтті  деталь  да  қолданады. 

Қоспанның    да    өмірдегі    жүріп    өткен    жолы,    қанқұйлы    соғысқа  

қатысуы,  тұтқында  болуы,  еліне  оралғаннан  кейінгі  көрген  теперіштері,  

тұтқында  болғаны  үшін  өрген  қудалауы – бір  адамның  тағдыры  үшін  аз  

нəрселер    емес.    Бұл    оқиғалар    алғашқыда    Боранның    бойына  

жасқаншақтықты,    жігерсіздікті    ұялатады.    Жаңылдың    да,    Қоспанның    да  

ішкі  əлемінде  ұқсастық  бар.  Ол – біреудің  ала  жібін  аттамас  адалдығы,  

төзімділігі,  өмір  сүйгіштігі. 

Романда  танымы  мен  табиғаты  жағынан  Қоспанның  адамдық  əлеміне  

мүлде    кереғар    Жаппасбайдың    характері    іс-əрекет    үстінде    ашылады.  

Қоспан    мен    Жаппасбайдың    ішкі    дүниесі    ешқашан    бітіспейді.    Өйткені,  

Жаппасбайдың  ұғымына  ар  алдындағы  жауапкершілік  сезімі  жат. 

«Біреудің    тұнығын    лайлап,    содан    ляззат    алуды    өзінің    өмір    сүру  

машығына    айналдырған    Жаппасбайда    жазықсыз    адамның    обалынан,  

киесінен    қорқу    деген    жоқ.    Автор    бұл    жерде    кейіпкердің    іс-əрекетін  

оның    психологиясынан    туындатумен    бірге    жақсыларын    жасытып,  

жаппасбайларды  тайраңдатып  қойған  қоғамның  да  көлеңкелі  тұстарына  

бойлатады.    Жаппасбай    характерінің    астында    ұлт    трагедиясының  

шындығы  жатыр.   

Қоспанның  ішкі  жан  иірімдерін,  терең  толғаныстарын  аралауда  автор  

пейзажды    ұтымды    қолданған.    Суреткердің    поэтикалық    сөз    өрнектері  

даланың    ақ    түтек    боранын    суреттеуде    əйгіленеді.    Табиғат    көрінісі  

боранды  «Ақ  дүлей» (Қоспан  берген  атау) – тылсым  күштің  бейнесінде  

береді.    «Ақ    дүлейдің»    жанды    бейнесін    танытатын    детальдар    бар.  

«Шарбы  бұлттың  арасынан  нұры  қашып,  жүдеу  тартқан  ай  сығалайды.  

Төрт  күн  соққан  боран  оның  да  ажарын  алып  кеткен  сияқты»,- дей  келе,  

бұл    құбылысты    «кең    атырапты    жүндей    түткен»,    адамға    тізе    бүктірген  

жойқын  күш  түрінде  бедерлейді». 

Осы    тұста    жазушы    шеберлігі    ретінде    мына    бір    мəселені    айта  

кеткеннің    артықтығы    жоқ.    Ол  –  кез-келген    оқиғаның    үнемі    майдан  

суретімен  қоса  қабат  ашылып  отыратындығы.  Бұл  соғыс  көрген  Қоспан  

психологиясын    танытудағы    ұтымды    тəсіл.    Мəселен,    қасқыр    салған  

қырғыннан  соңғы  мына  бір  суретке  назар  аударып  көрейікші. 

«Аспандағы  шарбы  бұлт  əр  жерге  бір  шудасын  үзіп  тастап  жоғалып  

кеткен.  Ай  сүттей  жарық.  Құм  арасындағы  табақ  шұқырға  бұлдыраған  

көбік  сəулесін  толтырған.  Əр  жерде  сұлап-сұлап  жатқан  қойлар.  Анау  ат  

жалдың  ернеуінде  де  бір  екеуінің  денесі  қарауытады.  Аяғының  астында  

бір    нəрсе    былқ    етті,    сүрініп    кете    жаздады.    Қасқырдың    өлігі    екен.  

Əрегіректе  қылаң  беріп  бозарып  жатқан  Майлыаяқтың  денесі.  Онымен  

қабаттаса    тағы    бір    қасқыр    құлаған.  Бас-аяғы    үш    қасқыр    соғылыпты.  

Өзгесінің  қанша  екенін,  қайда  кеткенін  Қоспан  білмейді.  Бірақ  қойдың  

шығыны  көп.  Аттаған  сайын  өлік.  Бейне  қанды  қырғын  соғыстан  кейінгі  

ұрыс    даласы    сияқты.    Тірі    қалған    жалғыз    солдат    тəлтіректеп    аралап  

жүр». 

Сөз    жоқ    майдан    суреті.    Демек,    бейбіт    өмірдің    өзі  –  күнде    күрес,  

күнде  майдан.  Адам  оған  өзі  ізденіп  бармайды,  оны  соған  итермелейтін,  

мəжбүр    ететін    факторлар    болады.    Ендеше,    Қоспанның    да    мұндай  

жағдайға    душар    болғандығына    кінəлі    жандар    бар.    Ол  –  совхоз  

басшылары,   мүмкін   өзінің   досы    аудан    əкімшілігіндегі   Қасболаттың    өзі  

де  болуы. 

Шаруаға  немқұрайдылық  қай  қоғамда,  қай  заманда  болмасын  өзінің  

залал,  зардабын  тигізбей  қоймайды.  Қоспан  тағдыры соны  дəлелдеді.  

Роман    соңында    Қоспан    өзінің    өткен    жолына    сын    кезбен    қарап,  

бойындағы    кемшіліктерін    ой    елегінен    өткізеді.    Бұл    ойға    итермелеген  - 

өмірі    үшін    күрес,    боранды    күнгі    арпалыстан    кейін    бойында    пайда  

болған  рухани  күш,  серпіліс.   

«Шырағың  сөнбесін»  романы  Ұлы  Отан  соғысы  тақырыбына  арналған. 

Оқиға –  Украина жерінде  өтеді.  Негізгі  кейіпкер –  Нəзира.  Романдағы бүкіл 

сюжеттік оқиға Нəзираның атынан суреттелген. Романда Отан соғысының от 

жалынын бастан кешірген Нəзираның тағдырында екі желі бар. Біреуі – оның 

өз  ауылындағы  өмірі  де,  екіншісі  –  Қасымбекке  күйеуге  шыққан  соң 

басталған жат жер – Украинадағы əскери өмірі мен соғыс кезі. Романда осы 

екі желі  қатар өріліп  отырады.  Автордың негізгі  идеясы  –  соғыс  тауқыметін 

тартқан  совет  адамының  өршіл  рухын  таныту.  Соғыс  зардабын  нақтылы 

тұлға  өмірі  арқылы  ашуды  мақсат  еткен.  Автордың  идеялық  –  эстетикалық 

концепциясы - осы. 

Нəзираның  соғыс  басталған  соң  Украина  орманының  ішінде  бастан 

кешкен  қиыншылығы,  адам  өлімі,  фашистердің  жауыздығы,  сонымен  бірге 

аяғы ауыр кезінде Дуня апайдың үйінде тығылып жатуы, Қасымбекпен соғыс 

кезінде  қайта  табысуы,  Дулаттың    дүниеге  келуі  –  бəрі  де  шығарманың 

сюжеттік-композициялық  арқауын  құраған.  Нəзираның  бала  кезінде 

ашаршылықты бастан өткізуі, шешесінің өліп, əжесі Қамқаның қолында өсуі 

– негізгі оқиға – соғыс кезімен  параллельді суреттелген.  

Автор өз идеясына лайықты оқиғаларды іріктей білген. Кейіпкердің жан-

сыры,  психологиялық  тебіреністері  арқылы  қазақ  қызының  соғыс 

жылдарындағы көрген азабын танытады. Жазушы өзінің осы идеясын жүзеге 

асыру  үшін  партизандар  əрекетіне,  достық,  өзара  көмек  тəрізді  маңызды 

мəселелерге  көңіл  бөлген.  Николай  мен  Света  тағдыры,  ұрысқақ  Мусяның 

өлімі – бəрі де нанымды суреттелген. Жау қоршауында қалған, өмір мен өлім 

ортасында  қалған  жаумен  табан  тіресе  айқасқан  нағыз  патриоттардың 

қажырлы  келбеті,  қилы  тағдыры  өтіп  жатады.  Мəселен,  Нəзираның  өмір 

жолы арқылы, сол кездегі кез-келген адамның трагедиясына ортақтастырады. 

Соғыста адамның моральдық-психологиялық, рухани-этикалық қадір-қасиеті 

үлкен  сынға  түседі.  Света  образы  арқылы  əйел  тағдырының  ауыр  сəтін 

берген.  Қиянатпен  зорлық  еткен  неміс  фашисінен  аяғы  ауыр  болып,  бала 

тууы,  күйеуі  Николайдың  оны  естіген  соң  Светаны  жек  көріп  кетуі  – 

соғыстың  адам  тағдырын  трагедияға  əкелгенінінің  бір  көрінісі.Романның 

тақырыптық-идеялық желісін көтеріп тұрған образ – Нəзира образы. 

 «Боран»    романында    еңбек    адамы  –  шопан    Қоспанның    бейнесі  

психологиялық    талдау    арқылы    жасалған.    Кезең    келбеті,    адам    тағдыры  

Қоспанның    ішкі    сыры    ретінде    табиғаттың    стихиялық    күші  –  боранмен  

психологиялық  параллелизм арқылы  астарласа  ашылады.  Қоспанның  ішкі  

дүниесіндегі  алай-түлей  сезім  мен  табиғат  құбылысы  параллельді  түрде  

суреттеле    келе,    тұтастықта    танылады.  Романның    өн    бойында    адамдар 

өмірі    мен    осы  құбылыс    қатар    өріліп    отырады.  Жетімдіктің    тауқыметін  

тартқан    жас    қыз    Жаңылдың    трагедияға    толы    өмірі    оның    еске    түсіруі  

арқылы    көрінеді.  Өң    мен    түстің    арасында    өз    ойымен  өзі    арпалысқа  

түскен  Жаңылдың    күйін    бейнелеуде    автор  «айқайлаған  еміс-еміс  дауыс», 

«түнде  шырылдаған  бозторғайдың  ащы үні»  сияқты  көркем детальдарды  

пайдаланады.  Оның  бойын  билеген суық  қорқыныш аласапыран  боранда  

отар    қойымен    адасқан    Қоспанның  (Жаңылдың    күйеуі)    жай-күйін  

сездіргендей.  Осы    қорқыныш    сезім  оның    көз    алдына    өткен    өмір  

жолдарын    əкеледі.  Əке-шешесінен    ерте    айырылып,    ағайынының    үйінде  

жүргенде  Ұштап  пен  оның  қызы  Ибаштан  көрген  тепкісі, «буыны бекіп, 

бұғанасы  қатпаған»  сəби  сезімін  жаралаған  жетімдіктің  тауқыметі,  күйеуі  

Қоспан    соғысқа    кеткенде      еркегі    жоқ    үйге    басына    келген,    ауылдың   

шолақ    белсендісі  Жаппасбайдың    арам    пиғылынан  тартқан    жан    азабы,  

жалғыз    ұлы    Мұраттың    өлімі,  одан    кейін    бала    көтермеуі  -    Жаңыл  

тағдырының  тəлкекті  тұстары. 

      Қоспанның да өмірдегі  жүріп  өткен  жолы,  қанқұйлы  соғысқа  қатысуы,  

тұтқында  болуы,  еліне  оралғаннан  кейінгі  көрген  теперіштері,  тұтқында  

болғаны  үшін  көрген  қудалауы – бір  адамның  тағдыры  үшін  аз  нəрселер  

емес.    Бұл    оқиғалар    алғашқыда    Боранның    бойына    жасқаншақтықты,  

жігерсіздікті    ұялатады.  Жаңылдың    да,    Қоспанның    да    ішкі    əлемінде  

ұқсастық  бар. Ол – біреудің  ала  жібін аттамас  адалдығы, төзімділігі,  өмір  

сүйгіштігі.  

     Романда  танымы  мен табиғаты  жағынан  Қоспанның  адамдық  əлеміне   

мүлде    кереғар      Жаппасбайдың    характері    іс-əрекет    үстінде    ашылады. 

Қоспан    мен    Жаппасбайдың    ішкі    дүниесі    ешқашан    бітіспейді.  Өйткені, 

Жаппасбайдың ұғымына ар алдындағы  жауапкершілік  сезімі  жат. 

     Осы  ретте  Ф.Оңғарсынованың  өлеңіндегі    ақын  жанының  бітімге  

келмейтін жауы  еске түседі: 

                        Ол – адамдар шындыққа  жүгінбейтін, 

                                                    көлгірсіп күлімдейтін, 

                        Өзі істеген  жауыздық, зұлымдықтан, 

                        Қайғы шегіп  ішінен түңілмейтін. 

     Жаппасбайдың  табиғаты    осыған    ұқсас.  Біреудің  тұнығын  лайлап,  содан 

лəззат  алуды  өзінің  өмір  сүру  машығына    айналдырған    Жаппасбайда 

жазықсыз    адамның    обалынан,    киесінен    қорқу  деген      жоқ.  Автор    бұл  

жерде    кейіпкердің    іс-əрекетін  оның    психологиясынан  туындатумен    бірге  

жақсыларын  жасытып,  жаппасбайларды  тайраңдатып  қойған  қоғамның да  

көлеңкелі  тұстарына  бойлатады.  Жаппасбай    характерінің    астында  ұлт 

трагедиясының  шындығы жатыр.              

     Қоспанның  ішкі  жан иірімдерін,  терең  толғаныстарын  саралауда  автор  

пейзажды    ұтымды    қолданған.  Суреткердің    поэтикалық      сөз    өрнектері  

даланың    ақ    түтек    боранын    суреттеуде    əйгіленеді.Табиғат    көрінісі  

боранды    «Ақ  дүлей»  (Қоспан    берген  атау)  -  тылсым    күштің    бейнесінде  

береді. «Ақ дүлейдің»  жанды  бейнесін  танытатын детальдар  бар. «Шарбы 

бұлттың  арасынан  нұры  қашып,  жүдеу  тартқан  ай  сығалайды.Төрт  күн  

соққан    боран    оның    да    ажарын    алып  кеткен    сияқты»,-  дей    келе,    бұл 

құбылысты    «кең  атырапты    жүндей    түткен»,    адамға    тізе    бүктірген  

жойқын  күш  түрінде  бедерлейді. 

     Роман    соңында  Қоспан    өзінің  өткен    жолына    сын    көзбен    қарап,  

бойындағы    кемшіліктерін    ой  елегінен    өткізеді.  Бұл  ойға    итермелеген  - 

өмірі үшін күрес, боранды күнгі  арпалыстан  кейін бойында  пайда  болған 

рухани күш,  серпіліс.Романды талдау барысында  психологиялық талдаудың 

компоненттеріне,  олардың  Қоспан,  Жаппасбай,  Жаңылдың  характерлерін 

даралаудағы  көркем  мəніне  назар  аудару  қажет.  Қаһарманның  рухани 

болмысында  болып  жатқан  өзгерістердің,  жаңарулардың  себеп-салдарын 

автордың қаншалықты көркем жинақтай алғанын қадағалау орынды. 

     60-жылдардағы  əдебиет  қоғамдық-əлеуметтік  өмірдегі  сан  қырлы 

өзгерістерді    көркем  зерттеп,  жаңа  заман  адамының  сана-сезімін, 

психологиясын,  рухани  болмысын  жан-жақты  саралауға  ден  қойды. 

Ауылшаруашылық,  өндіріс  салаларында  жұмыс  істейтін  адамдардың 

қоғамдық  санасын  зерделеп,  олардың  бойындағы  адамгершілік,  моральдық 

принциптерді,  өз  мүддесінен  ұжым  мүддесін  жоғары  қою  секілді  сапаларды 

аша көрсету  күн тəртібінен түспеген мəселелер болды. Адамның ішкі əлемін 

меңгеруде    көркемдік  принциптер  мен  психологиялық  стильді  оның 

бойындағы    қайталанбайтын  өзгешелікті  таңбалаудан  гөрі,  ұжымдық 

санасының  қырларын танытуға бағындырды.          

     Ауылшаруашылық  проблемаларын көтеретін туындылардың бірі – Тəкен 

Əлімқұловтың

    «Ақбоз  ат»  романы.  Романда  Біркімбайдың  отбасындағы 

жағдайлар,  оның  қызы  Гүлнаш,  немересі  Шырынның  бастарынан  өткен 

күйлер  əңгіме    болады.  Негізгі  оқиғалар  осылардың  тағдырларынан 

туындайды.Əр  қаһарман  өмір  жолында  рухани  жағынан  өзгеріп,  олардың 

мінез-құлқы, сана-сезімі əлеуметтік шындық нəтижесі ретінде көрінеді. 

     Біркімбай  -  өмірдің  талай  талқысына  түскен,  қиыншылықты  көре  жүріп, 

түйгені  мол,  көпті  көрген  адам.  Оның  кəсібі-  сəйгүлік  атты  баптау.  Шонай 

байдың  жүйрік  Ақбоз  атына  қатысты  тұста  Біркімбай  мен  оның  қызы 

Гүлнаштың  мінездері  дара  сипатқа  ие    болады.  Шонайдың  адам  тағдырын 

(Гүлнаштың)  саудаға  салуы,  ата-анаға  тəуелді,  салт-дəстүрдің  шырмауынан 

аса  алмаған  Гүлнаштың  мұң-наласы,  іштей  күйзелсе  де,  Біркімбайдың  да 

дəуір  салтынан  аса  алмауы,    жаңа  сананың  адамы    Шырынның  іс-

əрекетіндегі, ой-санасындағы еркіндік – бəрі де өзіндік өмірі бар адамдардың 

тағдыры.  Осы  кейіпкерлердің  жан-дүниесінен,  санасынан,  мінезінен 

халқымыздың  ұлттық    қасиеттері  аңғарылып  отырады.  Шырынның  қандай 

еркін өссе де, ата салтын ұмытпай,  Елеусізге қатысты жағдайда əдеп сақтауы 

– ұлттық сананың, ұлттық психологияның  көрінісі. 

     Біркімбай  қарт    ата  дəстүрімен  сəйгүлік  аттардың  тұқымын  өсірумен 

айналысады.  Бұрын  жүйрік  атқа  жеке  басының  қамы  үшін,  өз  мерейінің 

үстемдігі үшін ғана қызықса, енді болашақ үшін бар күшін салады. Романда 

қаһармандардың  өзгерген,  түлеген  ішкі  рухани  болмыстарына  үңіле  келе, 

автор қоғамдағы адам дамуының диалектикасына өзінше үңіле алған. 

     Ауылдың еңбек адамдарының  өміріне  арналған туындыларда  көркемдік 

тереңдікпен    қатар  ауыл  мəселесін  жалаң  суреттеп    кететін  жағдайлар  да  аз 

емес.     

     Жазушылардың 

шығармашылық 

нысанында 

болған 

мəселелердің  

қатарында  тың  игеру      тақырыбы  да  бар.  С.Жүнісовтің  «Жапандағы 

жалғыз

 үй» (1966), З.Шашкиннің «Сенім»(1966) романдарындағы  инженер 

Райхан,  агроном  Нұрлан  образдары  өз    халқының    жанашырлары,  адал  

азамат,  іскер    маман  деңгейінде  шыққан.  Тың    игерудің    көлеңкелі  

тұстарына,  əсіресе,    қазақтың    мал    өрісін  тарылтқанына,  қамқорлықпен  

қарамаса,    жердің  де    тозатынына  мəн    беріп,  ой    тастау  түрінде  болса  да 

жеткізе алған. 

     ХХ  ғасырдың    басында    өткен    тарихи      оқиғалар  –  1916    жылғы    ұлт-

азаттық    қозғалыс,  Қазан    төңкерісі,    азамат    соғысы    көркем    əдебиетімізде 

қызыл  империяның  таптаурын  танымымен  зерттеліп  келгендігі  белгілі. 

Жазушыларымыз  ертелі  –  кеш  тарихымыздың  осы  тұсына  айналып  соғып 

отырды  да,  адамтану  мəселесінен    гөрі  кеңес  дəуірінің    құдіретін  паш  ету, 

асыра  мадақтау  үрдісі  белең  алды.  Өйткені    көркем  туындының 

маңыздылығын осы белгісіне қарап өлшеді.  

    Бүгінгі  күні  қазақ  тарихының  осы  оқиғалары  жайында  сан-қилы  пікірлер 

айтылып  жүр.  Тіпті  қара  күйе  жағу  нышандары  да  байқалады.  Бірақ 

халықтың,  қоғамның    өткеніне    тым    үстірт,    сыңаржақты    қарау,    бəрін 

теріске  шығару  ұлтымыздың  көсегесін  көгертпесі  айқын.  Сондықтан  бұл 

тақырыпта  жазылған  көркем    туындыларды  талдау  кезінде  жаңаша 

пайымдауды  сол  дəуірдің  қоғамдық  –  саяси,  əлеуметтік-мəдени  дамуының 

ерекшеліктерін  зерделеумен  сабақтастырған  абзал.  Өйткені  өткенге  дұрыс 

баға бермей, болашаққа қадам баспақ жоқ. 

     Бұл тақырыптың көркем əдебиетте игерілуінің өзіндік тарихы бар. 

С.Сейфулиннің «Тар жол тайғақ кешу» ғұмырнамалық романы, 

І.Жансүгіровтің «Жолдастар», С.Мұқановтың «Ботагөз»,      «Теміртас», 

«Өмір мектебі», З.Шашкиннің «Тоқаш Бокин», Ғ.Мұстафиннің  «Көз көрген» 

ғұмырнамалық романы, «Дауылдан кейін», Ғ.Мүсіреповтің «Оянған өлке», 

«Жат қолында» т.б. романдары тарихи оқиғаны тап тартысы аясында 

қарастырғанмен, өткен ғасырдың басындағы аласапыран дəуірдің 

панорамасын жасап , тарихтан шежіре шертеді.