18. Егістік дақылдар бөлімін ұйымдастыру,олардың сипаттамасы
жүктеу/скачать 35,29 Kb.
|
18. Егістік даылдар блімін йымдастыру,оларды сипаттамасы (копия)
|
18.Егістік дақылдар бөлімін ұйымдастыру,олардың сипаттамасы Егістік дақылдар бөлімі коллекциялық және тәжірибелік болып екіге бөлінеді. Колекциялық бөлімді соқпақтармен тікбұрышты созылыңқы ені 2-4 м ( жер мен тұқымның мөлшеріне қарай) танаптарға бөледі. Бұл танаптардың әрбіреуі мөлшері 1,2 немесе 4м квадрат шаршы немесе тікбұрыштар. Танаптың әр бөлімдеріне белгілібір тәртіппен мәдени өсімдіктердің түрлері мен іріктемелерін себеді. Танаптың бірінші бөліміне екпе пар орналастырады (бөрі бұршақ, сиыр бұршақ пен сұлы қоспасы және т.б.); екіншісіне- астық дақылдар (қара бидай, бидай, арпа, сұлы, тары, жүгері, құмай); үшіншісіне- бұршақ тұқымдастар ( асбұршақ, қой бұршақ, май бұршақ, жасымық, үрме бұршақ және т.б.) және мал азықтық шөптер (беде, атқонақ, түлкі құйрық, қоңырбас, жоңышқа, еркек шөп және т.б.); төртіншісіне- талшықтылар ( зығыр, кендір, қалақай және т.б.) және майлы дақылдар (күнбағыс, майкене, қыша, арахис және т.б.); бесінші –оталмалы дақылдар (картоп, турнепс, қант және мал азықтық қызылша және т.б.); алтыншысына- эфир майлы және дәрілік (анис,тмин, жалбыз, сәлбен, кориандр, пеларгония, шүйін шөп, оймақ гүл және басқалар) коллекциялық бөлімнің жалғасы тәжірибелікбөлім. Мысалы, астық дақылдарға қойылатын тәжірибелерге қарсы оның жалғасы ретінде астық дақылдарының коллекциясы отырғызылады. Осыған орай, егістік дақылдар бөлімінде алты танапты ауыспалы егістік қолданылады. Ол топырақтың құнарлығын қалпында сақтауда қосымша, таза агротехникалық роль атқарады. Егістік дақылдар бөлімінде ауыспалы егісті зерттеу үшін өлшемі 2 немесе 4 квадрат метрге тең жергілікті жерге тән ауыспалы егіс моделі ұсынылады. Оқу мақсатындағы алынған тек осындай өлшемдегі ауыспалы егіс танабы зерттеу үшін көрнекілік бола алады: оқушылар сабақ кезінде барлық танаптарды бірден көре отырып, өткен жылы не себіліп және биылғы жылы не себілетіні туралы анықтама алады. Егістік дақылдар бөлімінде 6-7 сынып оқу материалдарына байланысты мынадай тәжірибелер қойылуы мүмкін: 1-ші танапқа: қара парда пайда болған арамшөптер және олармен күресу; жасыл тыңайтқыштар ( бөрі бұршақпен тыңайтылған және тыңайтылмаған болашақта астық тұқымдастарды егуге арналған топырақ). 2-ші танапқа: бидайды себудің тиімді тәсілін анықтау; жеделдетіп мол өнім алу; жаздық бидайдың даму фазалары; топырақтың құнарлығын анықтау; бидай мен жүгеріден жоғары өнім алу. 3-ші танапқа: беде, атқонақтың таза және олардың қоспа егісінен шөп өнімін алу, топырақ құрылымын жақсарту. Бұл тәжірибе «Дарвинизм» тарауында да қолданылады. 4-ші танапта: картоптың жер үсті түйнектерін алу; түптеудің әсері; картопты көбейту тәсілдері; картоптан жоғары өнім алу, 5-ші танапта: ұзын және жіңішке талшықты (тығыз себілген) зығыр; жоғарғы өнім алу. 6-шы танапта: жабайы дәрілік өсімдіктерді мәденилендіру; эфир майлы өсімдіктерді вегетативті жолмен көбейту; эфир майлы өсімдіктің бір түрінен жоғары өнім алу т.б. 19.Биологияны оқытуда егістік дақылдар бөлімінің маңызы Мектептегі оқу-тәжірибелік тәжірибенің үлесі биологияны сапалы оқытудың маңызды материалдық базасының құрамдас бөлігі болып табылады. Биологияны оқыту тәжірибесінде мектептің алатын орны зор. Эксперимент аясында студенттер биологиядан алған теориялық білімдерін тереңдетіп, практикалық жұмыстарды өз қолдарымен орындайды. Сондықтан олар өсімдіктерді өсіру және баптау бойынша практикалық дағдыларды меңгереді. Жануарларды күту және бақылау дағдыларын дамытады. Көктемде және күзде тәжірибе жүргізе отырып, өсімдіктердің өсуінің биологиялық заңдылықтарын анықтауды үйренеді. Тәжірибелер мен бақылаулар барысында ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мүмкіндігін анықтайды Студенттердің оқу-тәжірибе саласындағы практикалық және практикалық жұмыстарының биологияны терең меңгеруінде, өсімдіктерді өсіру мен жануарларды күту дағдыларын меңгеруде, ауылшаруашылық мамандықтарына қызығушылықтарын арттыруда маңызы зор. Тәжірибе саласындағы жұмыс балалардың бойында еңбек мәдениетін, әсемдік сезімін, ұжымдық дағдыларды қалыптастырады Оқушылармен мектеп алаңында, биология сабағында және шөл далада жүргізілетін жұмыстар өсімдіктер мен жануарларға тәжірибе жасауға бағытталу керек. Тәжірибелер оқушыларға өсімдіктер мен жануарлардың морфологиялық құрылымын түсінуге көмектеседі. Әрбір мүшенің физиологиялық маңызы, қоршаған орта жағдайларының өсімдіктер мен жануарлардың жағдайына әсері, жоғары өнімді өсімдіктерді өсіру, азот шаруашылығы технологиясының дамуы. Әсіресе, студенттерге өсімдіктер мен жануарларға тәжірибе жасау әдістерімен танысуға мүмкіндік беретін практикалық жұмыстар оқушылардың өсімдіктер мен жануарларды зерттеуге деген терең қызығушылығын арттырады Мектептің оқу-тәжірибелік бөлімінде практикалық сабақтар, биология бағдарламасы бойынша эксперименттер салынып, осы пәндердің теориялық материалдарына қажетті табиғи көрнекіліктер дайындалған. Бастауыш мектептің оқу-тәжірибелік бөлігіне көкөніс, егістік, жеміс-жидек дақылдарының ауыспалы егістіктері, сәндік өсімдіктерді көбейтуге арналған екіжылдық өсімдіктердің тұқымдық жүйелері, оқушылармен ашық ауада сабақ өткізуге арналған алаң болуы керек. Жануарлардың (қояндар, үйректер, тауықтар) торларында метеорологиялық өріс болуы керек Үлескісіндегі орта мектеп тәжірибесі кіші бөлім, ауыспалы егіс бөлімі, жеміс ағаштарының бауырын өсіру, питомнигі, үлесімен жинауға тапсырыс беру бөлімі, биология бағдарламасы бойынша тәжірибе бөлімі, тәжірибелер, сабақтар және жапырақты дақылдар қалемшелерімен бөлісу, гүл сұлулығы бөлімі, дендропарк, үй қоян тұқымдары зоологиялық бөлімі , құстар, аралар, питомнигі және жылыжайы бар қорғаныш топырақтағы жылыжайлар, метеорологиялық алаңмен, көңді, құрал-саймандарды, тыңайтқыштарды сақтауға арналған сараймен жабдықталған. Мектептердегі практиканың үлесі келесі бөлімдерге бөлінеді: 1. Бастауыш мектеп бөлімі. 2. Айналмалы себу бөлімі. 3. Бақ. 4. Жеміс және сәндік өсімдіктерге арналған питомник. 5. Өсімдіктерді жүйелеу бөлімі. 6. Эксперимент бөлімі. 7. Гүлзарлар мен сәндік өсімдіктер. 8. Дендропарк. 9. Зоология бөлімі. 10. Қорғалатын жер (жылыжайлар, жылыжайлар, тұрғын үй-жайлар). 11. Метеорологиялық учаске. 12. «Генетика және селекция», «Өсімдіктер және қоршаған орта» және т.б. Жалпы биология кафедрасы. Мектептердегі оқу-тәжірибелік үлесінің бөлімдеріне келетін болсақ: Бастауыш мектеп бөлімшесі - Кіші жастағы оқушылар үшін тәжірибе үлесін бөлек анықтау керек. Үлес мөлшері бастауыш сынып оқушыларының санына байланысты оқу-тәжірибелік үлесі болуы тиіс :. Ауыспалы егіс, гүлзарлар, жидек алқаптары, учаскелерді жинау, мүмкіндігінше қорғаныш топырақтар (жылыжайлар, питомниктер), студенттермен сабақ өткізетін орын. Ауыспалы егіс бөлімі – 6-сыныптың биология бағдарламасы бойынша оқуға болатын дақылдардың барлығы дерлік өсіріледі. Студенттер аймақта қолданылатын ең жақсы ауыл шаруашылығы технологиясымен танысады. Сондай-ақ, топырақ құрылымын жақсарту, егін өнімділігін арттыру, аурулар мен зиянкестермен күресудегі ауыспалы егістің маңызы туралы біледі. Бақ – мектеп үлесінің үштен бірін бақшалар алып жатыр. Бақшада күнбағыс, тас жемістер, жидек және аймақтық жүзім сорттарын өсіру қажет. Балабақша жеміс-жидек және сәндік өсімдіктер - Оқушылар питомникте алма, қарақат, қарлыған, таңқурай, жүзім және ағаш көшеттерін өсірумен танысу керек. Әр оқушы көшеттерді отырғызуға дайындауды, бау-бақша отырғызуды, шұңқыр қазуды, дұрыс отырғызуды және отырғызылған өсімдіктерді күтіп-баптауды білуі керек. Өсімдіктерді жүйелеу бөлімі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі топтарының жиынтығы бар: дәнді дақылдар, өндірістік, мал азықтық, көкөністер және т.б.. Екінші бөлімде өсімдік жүйелерінің жиынтығы өседі. Оған студенттер биологиядан оқитын өсімдіктер тұқымдасын қосыңыз: дәнді, бұршақ, шаршы, ромашка, лалагүл, лалагүл, раушангүл т.б. Тәжірибелер Кафедра ботаника және жалпы биология бойынша бірқатар тәжірибелік жұмыстар жүргізеді. Гүлзарлар мен сәндік өсімдіктер – бұл алқаптар қала мектептеріне де, ауыл мектептеріне де қажет. Оқушылар безендіру үшін сәндік өсімдіктерді отырғызады 20.Егістік дақылдар бөлімінің құрылымы Егіншілік жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі – ауыспалы егісте егістікті ұтымды пайдалану. Бұл егіншілік дақылына, шаруашылықтардың бағытына, өндірілетін өнімді өткізу нарығына байланысты. ⠀ Егіс алқаптарының құрылымын қалыптастыру кезінде ауыспалы егісте бір биологиялық топтың дақылдарын орналастыруға болады. Мысалы, егер ауыспалы схема бойынша ауыспалы егісте бұршақ болуы тиіс болса, онда қажет болған жағдайда оны нутпен ауыстыруға болады. Ауыспалы егісте дақылдардың кезектесуін анықтау кезінде ерекше талап – ауыл шаруашылығы дақылдарының негізгі тобы үшін ең жақсы алғы егісті таңдау, оларды қайта егудің оңтайлы кезеңін анықтау. Ауыспалы егістердегі дақылдардың ауысуы уақыт пен кеңістікте қатаң сақталуы тиіс, сондай-ақ вегетациялық кезең ішінде талап етілетін технологиялық операцияларға да қатысты. ⠀ Ақмола облысының жағдайы үшін егіс алқаптарының құрылымында дәнді дақылдар маңызды орынға ие. Себу құрылымында 50-60%-ға дейін дәнді дақылдардың болуы неғұрлым тиімді. Оның ішінде жаздық дәнді-жемдік дақылдар, арпа және сұлы, егістіктің 10-15%-на орналастыру орынды. Майлы дақылдар: майлы зығыр, рапс, ақ қыша және күнбағыс егістіктің гектарынан астықтың жалпы шығуын көтермейді, бірақ жоғары табысты дақылдар екенін ескерген жөн. Бұл дақылдарды егіс айналымы құрылымында орналастыру кезінде аурулардың, зиянкестердің және ерекше арамшөптердің дамуына бақылау жасау қажет. ⠀ Жаздық рапс пен қыша егісін Сандықтау, Зеренді және Бурабай, Бұланды аудандарының шаруашылықтарында және Ақкөл ауданының жеке шаруашылықтарында кеңейту және орналастыру қажет. Май тұқымдарына зығыр және күнбағыс егістігі Жарқайың, Ерейментау және Қорғалжын аудандарынан басқа облыстың барлық аудандарында орналастырылуы мүмкін. Сандықтау, Зеренді, Бұланды, Бурабай, Ақкөл және Шортанды аудандарында дәнді – бұршақты дақылдар егістерін кеңейтуді бұршақ пен жасымық егістері есебінен Астрахан, Аршалы, Біржан, Есіл, Целиноград, жақсы және Атбасар-бұршақ, жасымық және ноқат, Егіндікөл, Қорғалжын және Жарқайың аудандарында жүргізу керек. Егістік құрылымында қарақұмық дақылдарын Сандықтау, Зеренді және Бурабай аудандарының шаруашылықтарында, Бұланды, Ақкөл, Шортанды, Атбасар, Жақсы, Егіндікөл, Астрахан және Біржан-сал аудандарының шаруашылықтарының орташа көмірлі ылғалмен қамтамасыз етілген топырақтарында кеңейту қажет. Мал шаруашылығы бағыты бар шаруашылықтардың мамандануына байланысты топырақ құнарлылығын арттыру үшін егіс алқаптарының құрылымында көпжылдық шөптердің: еркекшөп, арамшөп, тозаң, жоңышқа, донник, эспарцет, сондай-ақ азыққа күнбағыс, судан шөбі, азықтық тары егістерін ұлғайту ұсынылады. Ауыспалы егіске көпжылдық дәнді-бұршақты шөптерді енгізу біртіндеп топырақ құнарлылығын қалпына келтіреді. Егіс алқаптарының құрылымында азықтық дақылдарға қажеттілікті қанағаттандыру үшін бу алқабының орнына бір жылдық шөптер мен сұлы бар бұршақ жемдік қоспаларын өсіруге болады, олар егудің әр кезеңінде тек қана жасыл массаның өнімін алуға ғана емес, сонымен қатар шөп немесе пішендеме дайындауға мүмкіндік береді. Мұндай ауыспалы егістер топырақ құрылымын жақсартуға мүмкіндік береді және қажетті құнарлы азықтармен қамтамасыз етеді. 21.Биологиялық білім беруде мектеп-оқу тәжірибе телімдерінің маңызы Мектептің оқу-тәжірибе телімдеріндерінде атқарылатын негізгі жҧмыстар кӛктемгі және кҥзгі кезеңдерде атқарылады. Мектеп оқу-тәжірибе телімдерінде жҥргізілетін тәжірибелер оқушылардың негізгі еңбек тҥрі болып саналады. Тәжірибелерді жҥргізу оқушылардың танымдық және шығармашылық деңгейлерін арттырып, тіршілік процестерді, биологиялық тҥсініктерінің қалыптасуын, ғылыми- зерттеу жҧмыстарына бейімделушілікті нығайтып, биология ғылымына қызығушылықтарын арттырып, ауылға керекті мамандық алуға бағдарлап, ауылшаруашылығы еңбектерін бағалауды, қҧрметтеуді ҥйретеді. Тәжірибелік жҧмыстар әдістемелік жағынан дҧрыс қойылса және далалық тәжірибеге қойылатын талаптарға толығымен сәйкес келсе ғана одан оқушылардың ҥйренуіне пайда келеді. Тәжірибені қойып, қорытынды жасайтын бҧл барлық сынып топтары – бригада мҥшелері болып табылады. Бҧл жағдайда барлық агротехникалық шаралар мен әдіс тәсілдер белгілі- бір мезгілде толығымен орындалуы қажет. Әр тәжірибелерде жҥргізілген ӛлшеу нәтижелері арнайы дәптерге-кҥнделікке жазылып, онда нақты ӛсімдіктің барлық кезеңдегі тҥрлері (фазалары) кӛрсетіледі. Әр тҥрлі дақылдардың ылғал мен қоректік элементтерді топырақтан сіңірулері мен арамшӛптермен ластанулары әртҥрлі болатындықтан, оқушылар оқу – тәжірибе жҧмыстарында ауыспалы егісті пайдаланудың маңыздарын білулері қажет. Ауыспалы егіс оқу-тәжірибе телімінің егіс кӛлемінің нәтижесінде жасалады. Ауыспалы егістіктің арқасында топырақтың қҧнарлығын арттыру, дақылдардың ӛнімін кӛтеру, оның сапасын жақсарту, мӛлдектердегі арамшӛптердің санын азайту, ӛсімдіктерді аурулар мен зиянкестерден қорғау, топырақты су және жел эрозиясынан сақтау мәселелері шешіледі. Оқушылар мектеп оқу-тәжірибе телімдерінде қойылатын тәжірибелер арқылы ӛсімдіктердің ӛмір сҥру кезеңдерін бақылап, оларға әсер ететін факторларды, бақылау нәтижелерін белгілеп, алынған тәжірибелік мәндер бойынша сараптау жҥргізіп, дҧрыс қорытынды жасай білуге ҥйренеді. Мектепте жҥргізілген кӛпжылдық тәжірибе нәтижелері кӛрсеткендей ең маңыздысы бҧл тәжірибелердің агротехникалық тақырыптары. Ӛйткені ҧсынылатын бір ғана әдіс бір жағдайда оң, ал екінші жағдайда басқаша теріс нәтиже беруі мҥмкін. Оқушылар мҧғалімнің кӛмегімен дақылдарды қай кезде, қай мезгілде себу керек екенін білулері қажет. Ӛйткені бҧл сҧрақтың ішінде топырақты, тҧқымды себуге дайындау, себілетін дақыл сорттарын сынау, агротехникалық ауыспалы егістікті қолдану, бір дақылды сол жерге қанша уақыттан кейін қайталап себуге болады, қандай қоректік элеметтерді, тыңайтқыштарды беру қажет, ӛсімдіктің ӛсіп-даму фазаларын, олардың биологиялық ерекшеліктерін т.б оқушылар алдынала оқып-зерттеп, тәжірибе жҥргізуге дайын болулары керек. Сонымен қатар әр тҥрлі ӛсімдіктер ӛздеріне тән аурулармен зиянкестермен зақымданады, олармен кҥрес шараларды игеріп-жҥргізулері керек. Сондықтан оқушылар мектеп оқу-тәжірибе телімдерінде бӛлінген жерлерді тиімді пайдаланып, зиянкестерден, аурулардан қорғану ҥшін ауыспалы егістікте ӛсімдіктерді ауыстырып егу жолдарын жақсы игерулері керек. Тәжірибелік жҧмыстар әдістемелік жағынан дҧрыс қойылса және далалық тәжірибеге қойылатын талаптарға толығымен сәйкес келсе ғана одан оқушылардың ҥйренуіне пайда келеді. Жоғары мектеп оқушыларына дәстҥлі жҥргізетін тәжірибелерге қосымша мелиорацияланған жерлерді рационалды пайдалануды, бағдарлы ӛнім алуды, аралас тәжірибелік егістік арқылы жерді тиімді пайдалану тақырыптарын ҧсынуға болады. Бҧл тәжірибелерді қою мектеп оқу-тәжірибе телімдерінде қиын, кҥрделі бірақ практикалық маңызы ӛте зор. Оқушылардың практикалық қызметтері тірі табиғат заңдарын терең оқып-зерттеуге және табиғатты қорғауға арналып, жергілікті табиғат климат жағдайларын ескере отырып ауылшаруашылық дақылдарынан әртҥрлі тәжірибелер жҥргізіп,олардан мол ӛнім алуға арналуы керек. Мектеп телімдерінде жҥргізілген тәжірибелер – оқушыларды еңбекке ғана ҥйретіп қоймай, олардың интеллектуальдық, зерттеушілік, байқампаздық қасиеттерін жақсартып, алынған нәтижелерді бақылау вариантындағы ӛсімдіктермен салыстыра отырып материал жинап, тәжірибе нәтижелері бойынша ғылыми қорытынды, ҧсыныс жасауға және ғылыми жобаларда баяндама жасауға ҥйретеді. Ботаника мен еңбекке ҥйрету сабақтарындағы оқу бағдарламаларына сәйкес дақылдардың биологиялық ерекшеліктерімен танысып егу мен тәжірибе жҧмыстарын жҥргізумен негізінен 5-8 сынып оқушылары айналысады. 9-11 сынып оқушылары – егістік тәжірибелерінде әр мӛлдекке таңдалып алынған дақыл сорттарын егіп, жалпы биологиялық заңдылықтарды, тҥрдің дивергенциясын, тҥрдің пайда болуын, тҧқымқуалаушылақтың гомологиялық қатар заңдылықтарын Н.И. Вавилов бойынша, мәдени ӛсімдіктерді зерттеуді ҥйренеді. Мектеп оқу-тәжірибе телімдерінде істелінетін жҧмыстар оқушылардың еңбек, физикалық, экологиялық және эстетикалық тәрбиелердің бірлігін кӛрсетеді. Эстетикалық тәрбие оқушылардың қоршаған ортаның табиғаттың әдемілігін ӛз тҥсінігінше қабылдап, табиғат, еңбек, адамдар арасындағы қатынастарды тҥсіне білуге ҥйретеді. Экологиялық тәрбие – табиғаттағы қҧбылыстардың бір-бірімен терең байланыста екендігін тҥсінуге ҥйретеді. Еңбек тәрбиесі – оқушылардың жан-жақты гармониялық дамуына себебін тигізіп, оларды қоғамда активті творчествалық еңбек етуге дайындайды. Жерге деген кӛзқарас пен сҥйіспеншілікті ауыл шаруашылығына қатысты мектеп телімдерінде жҥргізілген тҥрлі тәжірибелер мен сыныптан тыс жҧмыстары арқылы қалыптастыруға болады. Жерге деген қатынас тек қана мидың ғана жҧмысы емес оны жҥрекпен де тҥсінуді қажет етеді және тәжірибелік жҧмыстар – еңбек тәрбиесі мен оқытудың нәтижелерінің индикаторы ретінде қызмет етеді. Тәжірибелік жҧмыстарды ҧйымдастырғанда ең негізгі 2 жағдайды есте ҧстау қажет. 1. Оқушылардың еңбектері бірсыдырғы емес әртҥрлі болуы керек. 2. Ол жҧмыстар оқушыларға қызықты және олардың шамалары келетіндей болулары қажет. Мектеп оқу тәжірибие телімдері бҧл аспан астындағы « Жасыл сынып» - ол мҧғалімнің басшылығымен қҧрылып, іске асып, онда биологиядан кӛптеген теориялық және практикалық сабақтар мен басқада сыныптан тыс жҧмыстар жҥргізіледі. Оқушылардың практикалық қызметтері тірі табиғат заңдарын терең оқып-зерттеуге және табиғатты қорғауға арналып, жергілікті табиғат климат жағдайларын ескере отырып ауылшаруашылық дақылдарымен әртҥрлі тәжірибелер жҥргізіп, олардан мол ӛнім алуға арналуы керек. Тәжірибелік жҧмыстар – кӛптеген пәндердің оқу бағдарламаларының жалғасы болып табылады. Атап айтқанда еңбек сабақтары, табиғаттану, дҥние тану, география, биология, экология, химия т.б. Оқушылардың осы пәндерден жинақталған теориялық білімдері лабораториялық және далалық тәжірибелерді жҥргізуге кӛмектеседі. Бірақ кейбір жағдайда оқущыларға ӛз білімдерін қосымша жетілдіру мен жаңа ақпараттармен танысуға тура келеді. Мысалы: ӛсімдіктерді ӛсіру барысында–Топырақтану, Агрономия, Агрохимия, Микробиология және Математикалық стстистикалық ӛңдеу тәсілдерін білу мен танысуды қажет етеді. Тәжірибе жҧ Егер бірінші алған жоспарда тәжірибелік жҧмыстардың ғылыми қҧндылығы ескерілетін болса, онда ол тәжірибелер белгілі қабылданған әдістемелер арқылы жҥргізілуі қажет және олардың нәтижелері мен қорытындылары қатесіз, сенімді болуы қажет. Егер алынған нәтижелер сенімді болса, онда солардың негізінде ауылшаруашылық ӛндірісіне қажетті практикалық ҧсыныстар дайындап ҧсынуға болады. Тәжірибелік жҧмыстарда агрономиялық нәтижелер ескерусіз қалмауы қажет, себебі негізгі мақсат алынған ауылшаруашылық ӛнімдерінің сапасы мен олардан жоғарғы ӛнім алуға пайдаланылған оптималды әдістер мен тәсілдерді қолдана білуге ҥйрену. Тәжірибе – бҧл сыныптан және мектептен тыс теориялық, практикалық және ӛндірістік жҧмыстардың жиынтық-комплексі болып табылады. Бҧл жҧмыстарда ҥзіліс болмайды – ол жыл бойы ҥздіксіз жҥргізіліп отырылады. Сондықтан бҧл жҧмыстардың негізгі кӛлемдері сабақтан тыс уақытта орындалады яғни оқутәжірибелік практика кезінде немесе факультативтік сабақтарға бӛлінген сыныптан тыс сағаттар есебінен орындалады. Мысалы: Кӛктемде мектептің оқу тәжірибие телімдерінде де тәжірибелер қойылады. Жаздаегілген ӛсімдіктерді бақылап, қарап-әр тҥрлі тәжірибелер мен бақылаулар жҥргізеді. Кҥзде- егінді жинап ӛнімді есептейді. Сыныпта немесе лабораторияда оқушылар тҧқымның сапасын тексеруге тәжірибелер жҥргізеді, топырақ қҧрамын анықтап, қорытынды есеп дайындайды. Қыста- кӛктемде жҥргізілетін жҧмыстарға дайындық жҧмыстарын жҥргізеді, зерттейді. Далалық тәжірибелердің әдістемелерін, жоспарын дайындап, зерттелетін тақырып бойынша жҥргізілетін тәжірибе схемаларын дайындайды. Мектептегі оқу-тәжірибе участогы оқушыларға агробиологиялық білім берудің орталығы. Оқу-тәжірибе участогын жасаудағы мақсат – ауылшаруашылығы дақылдарын ӛсіруді ҥйрену, кӛкӛністердің ӛзіндік ерекшеліктерін білу және кӛкӛністерден мол ӛніп алып, әсем гҥлдер ӛсіру ҥшін оларға қандай жағдайлар жасау қажеттілігін нақтылау. Мектеп бағдарламасына сәйкес Биология пәні мен ауылшаруашылық еңбегінен әр мектепте оқу тәжірибие телімдері бойынша мынандай бӛлімдер болулары керек. Оқу – тәжірибе участогында мынадай бӛлімдер болады: 1. Бастауыш кластар бӛлімі. 2. Далалық дақылдар бӛлімі. 3. Кӛкӛніс дақылдары бӛлімі. 4. Коллекция бӛлімі 5. Ӛндірістік бӛлім. 6. Сәндік және гҥлді ӛсімдіктер бӛлімі. 7. Дендрологиялық бӛлім. 8. Зоологиялық және ҥй жануарлар бӛлімі 9. Экологиялық бӛлім Бҧл бӛлімдерде оқушылар әр тҥрлі ауылшаруашылық дақылдарын ӛсіруді және олармен тҥрлі варианттарда тәжірибелер қоюға ҥйренеді. Табиғат жағдайына ҧқсас тіршілік ортасында ӛсетін әртҥрлі ӛсімдіктер бірлестігіне жататын ӛсімдіктер коллекциясынан тҧрады. Бҧл бӛлімге әртҥрлі жануарлар және ӛсімдіктер бірлестігіндегі организмдердің тіршілігін зерттейтін және биоценоздың қалыптасу барысын бақылауға арналған Дарвин алаңы да кіреді. Мектептің оқу-тәрбиесі участогында бала бақшалар тәрбиеленушілері мен бастауыш класс оқушылары экскурсия ҧйымдастыруға болады. Сондай-ақ, тӛменгі класс оқушылары еңбек сабағында алуан тҥрлі дақылдар егудің әдістерін ҥйренетін болады. Тәжірибелік жҧмыстарды бастар алдында оқу тәжірибие жҧмысының жетекшісі (биология пәнінің мҧғалімі) оқушылармен бірлесе отырып, оның барлық этап-кезеңдерінде істелетін жҧмыстарды ойластырып жоспарлайды. Мысалы: Тәжірибе жҧмыстарының ӛз кезегімен атқарылатын схемасы мынандай болуы мҥмкін. 1.Тәжірибе қойылатын обьектіні, оның биологиясын, агротехникасын анықтау 2.Тәжірибе қойылатын телімді анықтап оны дайындау 3. Қойылатын тәжірибенің рационалды схемасын қҧрастыру. 4.Тәжірибе мақсатына сәйкес бақыланатын параметрлерді жҥйелерді алдын-ала анықтау. 5. Егілетін дақыл тҧқымын, кӛшеттерін дайындау 6. Дайындалған схема бойынша тәжірибелерді қою 7. Егілген ӛсімдіктер мен дақылдарды бақылау 8. Оларды жинау, ӛнімді есептеу, қорытынды мен сараптау жҥргізу. Әрбір тәжірибе 2-мӛлдек-танапта жҥргізіледі, Тәжірибелік және Бақылау Бҧл мӛлдектерде топырақ тҥрлері, бетінің тегістігі, ӛлшемдері мен формалары бірдей болуы қажет. Мысалы: Тәжірибелік алаңда ӛсімдіктерді сиретіп, тыңайтқыш берсе, ол бақылау варианттарында мҧндай жҧмыстарды жҥргізбейді. Екі мӛлдектерде топырақты ӛңдеу, суару, кҥту, ӛнімді жинау жҧмыстары бір мезгілде ӛз уақытында бірдей жҥргізілуі тиіс. Тәжірибелік телімдерде – қандай дақыл егілгені- аты, сорты-тәжірибе немесе бақылау варианттары екендігі жазылып- тақтайшада кӛрсетіледі. Тәжірибе тақырыптарын таңдау. Тәжірибелік жҧмыстардың тақырыптары сол мектеп пен базалық шаруашылықтың мҥмкіндігіне қарай анықталады. Тақырыптар мынандай бӛлімдерден тҧрулары мҥмкін 1.Ӛсімдік ӛсірілетін аймақтың топырақ-климаттық жағдайы. 2.Мәдени ӛсімдіктерді ӛсірудің агротехникалық әдістері. 3.Ӛсірілетін дақылдаң сорттарын зерттеу және олардың ботаникалық, биологиялық және ӛсіп-даму ерекшеліктерін біліп, танысу. 4.Алынатын ӛнімнің сапасы мен нәтижесіне органикалық, минералдық, микротыңайтқыштардың әсерін зерттеу 5.Фитонцид бӛлетін ӛсімдіктерді зиянкестермен ӛсімдікті қорғауда пайдалану. Мысалы: -Картоптың сорттарын сынап-жергілікті жердегі халыққа оның нәтижелері бойынша практикалық ҧсыныс беру -Сәбіз бен қызылшаның сорттарын сынақтан ӛткізу -Ашық жерде ӛсірілетін томат-қызанақтың ӛнімдерін бақылау -Крестгҥлділер тҧқымдастарын (шалғам, шалқан, шомыр), зонт тҧқымдастары (ақжелкен) ӛсімдіктерінің ӛсіп-дамуын бақылау -Экологиялық тәжірибелер қою (газон). Сапалы тҧқым егілгенде ғана дақылдан жақсы ӛнім алуға болады. Сондықтан тҧқымның сапасына мынандай талаптар қойылады: ол таза яғни басқа дақылдар мен арамшӛптердің тҧқымдары болмауы керек, ӛнгіштігі жақсы болуы, дәнінің толықтығы, ҥлкендігі мен кӛлемі жағынан біркелкі болуы тиіс. Тәжірибелерді кӛкӛністік, сәндік, бау-бақшалық және далалық ӛсімдіктермен жҥргізіледі. Оқушылар ӛсімдіктерді ӛсірудің агротехникасымен таныса отырып, олардың қоректік элементтер мен суға деген қажетсінуін, әр тҥрлі факторлардың әсеріне (ылғал, жарық, аяз, қуаңшылық т.б) икемділігін және ӛнім беруінің қалыптасуын ӛз кӛздерімен кӛріп тҥсінеді. Мектепте тӛмендегідей агротәсілдерді сынап зерттеуге болады: Топырақты қопсыту (тамыржемістілер,картоп,қияр,пияз,кӛк шӛптер) -Шырпу ( томат,астра гҥлі,бҧрыш) -Тҥптеу (картоп, томат, қияр, капуста, жҥгері) Борозда, жал, қатарларға ӛсімдіктерді ӛсіру Ӛсімдіктерді тіреу мен шпалерге байлау арқылы ӛсіру Гҥлдену фазасы мен ӛнім салуын қалыптастыру мен реттеу (томат, қияр, бҧрыш, сәндік дақылдар мен ӛсімдіктер) Биологиялық активті заттарды пайдалану арқылы отырғызылатын кӛшеттердің топырақта бекуін қадағалау Ӛсімдіктерді тозаңдату (қияр, томат, жҥгері, қара бидай, бҧрыш) Барлық дақылдарды ҥстеп қоректендіру Ӛсімдіктерді зиянкестер мен аурулардан қорғау тәсілдері. Топырақты қопсыту- бҧл барлық ӛсімдіктерге керекті маңызды агротехникалық тәсіл, әсіресе бҧл тәсіл тамыр жҥйелері әлсіз топырақ бетінде жақын орналасқан дақылдар немесе жер асты тамыр жемістілер, тҥйнек, пиязшық, жидек беретін дақылдар ҥшін маңызды. Қопсыту арқылы тамырлардың тыныс алуы, топырақтың органикалық қосылыстарының немесе тыңайтқыштардың минерализациялануы жақсарып, топырақ микроорганизмдерінің ӛмір сҥру жағдайлары жақсарады. Қопсытуды әдетте суарудан немесе жауыннан кейін, топырақ қатты тығыздалып, аэрациясы жоғарылаған кезде жҥзеге асырылады. Кепкен топырақты қопсытуға болмайды. Қопсытуды әртҥрлі тереңдікке жҥргізеді. Ҧзын тамыр ӛнімдерін беретін тамыржемісті ӛсімдіктер (сәбіз, шомыр, шалқан, пастернак) ҥшін топырақты 10-см-ге дейінгі тереңдікте қопсытады. Бҧл тәсіл питомниктер мен бақта ӛсетін жемісті дақылдарға тиімді әсер етеді. Қарақат, бҥлдірген, шекілдеуікті дақылдар мен аласа бойлы телінуші ағаштар мен қаламшерден кӛбейетін ӛсімдіктер ҥшін қопсытуды аз тереңдікке жҥргізеді. Тамыр жҥйелері тереңге кететін ӛсімдіктерді кҥтіп-баптауда қопсытуды терең жҥргізеді. Осы нәтижелерді сынау барысында тәжірибе схемасында бақылау варианты топырақты қопсытусыз, ал тәжірибе вариантында қопсытумен жҥргізеді. Қопсыту сандары ӛсімдіктің ӛсіп-даму фазаларына сәйкес алдын-ала жоспарланады. Бҧл тәжірибе нәтижелері бірден анық кӛрінеді.Тәжірибелерді қоюды орта сынып оқушыларына (8-9 сынып) тапсыруға болады 22.Егістік дақылдарымен тәжірибе жасауда телімдерді бөлу Тәжірибелерді кӛкӛністік, сәндік, бау-бақшалық және далалық ӛсімдіктермен жҥргізіледі. Оқушылар ӛсімдіктерді ӛсірудің агротехникасымен таныса отырып олардың қоректік элементтер мен суға деген қажетсінуін, әр тҥрлі факторлардың әсеріне (ылғал, жарық, аяз, қуаңшылық т.б) икемділігін және ӛнім беруінің қалыптасуын ӛз кӛздерімен кӛріп тҥсінеді. Мектепте тӛмендегідей агротәсілдерді сынап зерттеуге болады: - Топырақты қопсыту (тамыржемістілер, картоп, қияр, пияз, кӛк шӛптер) - Шырпу (томат, астра гҥлі, бҧрыш) - Тҥптеу (картоп, томат, қияр, капуста, жҥгері) - Борозда, жал, қатарларға ӛсімдіктерді ӛсіру - Ӛсімдіктерді тіреу мен шпалерге байлау арқылы ӛсіру - Гҥлдену фазасы мен ӛнім салуын қалыптастыру мен реттеу (томат, қияр, бҧрыш, сәндік дақылдар мен ӛсімдіктер) - Биологиялық активті заттарды пайдалану арқылы отырғызылатын кӛшеттердің топырақта бекуін қадағалау - Ӛсімдіктерді тозаңдату (қияр, томат, жҥгері, қара бидай, бҧрыш) - Ҥстеп қоректендіру-барлық дақылдарды - Ӛсімдіктерді зиянкестер мен аурулардан қорғау тәсілдері. Топырақты қопсыту – бҧл барлық ӛсімдіктерге керекті маңызды агротехникалық тәсіл, әсіресе бҧл тәсіл тамыр жҥйелері әлсіз топырақ бетінде жақын орналасқан дақылдар немесе жер асты тамыр жемістілер, тҥйнек, пиязшық, жидек беретін дақылдар ҥшін маңызды. Қопсыту арқылы тамырлардың тыныс алуы, топырақтың органикалық қосылыстарының немесе тыңайтқыштардың минерализациялануы жақсарып, топырақ микроорганизмдерінің ӛмір сҥру жағдайлары жақсарады. Қопсытуды әдетте суарудан немесе жауыннан кейін, топырақ қатты тығыздалып, аэрациясы жоғарылаған кезде жҥзеге асырылады. Кепкен топырақты қопсытуға болмайды. Қопсытуды әртҥрлі тереңдікке жҥргізеді. Ҧзын тамыр ӛнімдерін беретін тамыржемісті ӛсімдіктер (сәбіз, шомыр, шалқан, пастернак) ҥшін топырақты 10 см-ге дейінгі тереңдікте қопсытады. Бҧл тәсіл питомниктер мен бақта ӛсетін жемісті дақылдарға тиімді әсер етеді. Қарақат, бҥлдірген, шекілдеуікті дақылдар мен аласа бойлы телінуші ағаштар мен қаламшерден кӛбейетін ӛсімдіктер ҥшін қопсытуды аз тереңдікке жҥргізеді. Тамыр жҥйелері тереңге кететін ӛсімдіктерді кҥтіп-баптауда қопсытуды терең жҥргізеді. Осы нәтижелерді сынау барысында тәжірибе схемасында бақылау варианты топырақты қопсытусыз, ал тәжірибе вариантында қопсытумен жҥргізеді. Қопсыту сандары ӛсімдіктің ӛсіп-даму фазаларына сәйкес алдын-ала жоспарланады. Бҧл тәжірибе нәтижелері бірден анық кӛрінеді. Тәжірибелерді қоюды орта сынып оқушыларына (8-9 сынып) тапсыруға болады. Егіс тәжірибесі – арнаулы егіс жағдайында орындалатын зерттеу жҧмысы. Егіс тәжірибесенің негізгі мақсаты зерттеудегі варианттардың айырмашылығын анықтау, ӛсімдіктің ӛніміне және сапасына немесе ӛсіп-ӛну тәсілдеріне факторлардың әсерін бағалауға кӛмектеседі. Егіс тәжірибесі агрономиялық ғылыми-зерттеудегі ең бір басты экспиримент болып саналады. Ол ауылшаруашылық дақылдардың ӛнімділігін, жаңа агротехникалық тәсілдерді және олардың компоненттерін ғылыми-зерттеп анықтауда кеңінен қолданылады. Егіс тәжірибесінің ерекшелігі – ол мәдени ӛсімдіктерді топырағы мен ауа райы және агротехникалық жағдайлары ауыл шаруашылығының ӛндірісіне жақын немесе шаруашылықтың ӛзінде тікелей зерттелететіндігі. Егіншіліктің тҥрлі мәселелерін зерттеуде негізгі қолданылатын – егіс тәжірибесі. Мысалы, ауыспалы егістер, топырақты ӛңдеу тәсілдері, тыңайтқыштарды қолдану, агротехникалық тәсілдерді, сорттарды, ауыл шаруашылық машиналарды сыннан ӛткізу осы әдіске жҥктеледі. Мӛлдектің қайталануын ҥлкен кӛлемді мӛлдекті бірнеше бӛлікке бӛліп, әр жерге орналастырғандай деп қарауға болады. Салыстырмалы егістік тәжірибелеріндегі варианттарды қайталауынсыз зерттеу жҥргізуге болмайды. Мӛлдектің кӛлемін ӛсіргеннен де варианттың қайталану санын кӛбейткенде егістік тәжірибе нәтижесінің дәлдігі артады. Егістік тәжірибенің барлық қайталану мӛлдектерін бір зерттеу учаскесінде жҥргізеді, яғни бір қабатқа, екінші қабатқа, ҥшінші қабатқа немесе кӛптеген қабаттарға (ярустарға) орналастыру (1.2 сурет). Сурет-1.2 Тӛрт қайталауларға бес мӛлдекті орналастыру тәсілі: а, б, в – жаппай; гшашып орналастыру. Мӛлдек кӛлемі – Егістік тәжірибе учаскесінің формасы мен кӛлемі бірдей тік бҧрыш учаскеге бөлу мөлдек деп аталады. Мӛлдектің кӛлемі негізінен егістік тәжірибе ӛзгешелігі мен қойылған мақсатына, топырақ қҧнарлығының ала-қҧлалығына, қолданылатын агротехникасына және зерттейтін мәселеге байланысты болады. Мӛлдекке егістік тәжірибе схемасы бойынша қабылданған мӛлшер бойынша орналастырылады. Оның кӛлемін екіге бӛледі: 1. Тәжірибелі 2. Есепті 1. Мӛлдектің тәжірибелі кӛлемінде зерттелетін вариант орналасады. 2. Есептік кӛлемнен – дақылдың нақты ӛнімін есептейді. Мӛлдектің тәжірибе варианттары мен стандарт (бақылау) варианттарын орналастыруға пайдаланады. Егістік тәжірибе учаскесіндегі мӛлдектің кӛлемі зерттелетін ӛсімдіктің санына байланысты. Сондықтан да жаппай егісте (масақты дақылдар) бір шаршы метрде ӛсімдік саны кӛп болғандықтан оның жалпы кӛлемі шағын болса, отамалы егістердің тамыр-тҥйнек жемістері, кҥнбағыс, жҥгері және т.б. бір шаршы метрінде ӛсімдік саны бірен-саран болғандықтан мӛлдек кӛлемі ҥлкен болады. Егіншілік тәжірибе және селекция станцияларының питомник мӛлдектерінің кӛлемі 0,5-2 шаршы метрден аспайды. Еліміздегі ғылыми мекемелерде кеңінен қолданатын мӛлдектің кӛлемі 50-200 шаршы метр, сонымен қатар 10-50 м2 қолданылады. Егістік тәжірибе мӛлдектердің кӛлемін анықтарда тәжірибедегі ӛсімдіктердің агротехникалық ерекшеліктері де есепке алынады. Егіншілік теория мен практикасының ҧсынылған мәліметтері бойынша мӛлдектің есепке алынатын кӛлемінде ең аз дегенде 80-100 ӛсімдіктен, картоптан 40-50, жҥгеріден 60 дана жеткілікті болады. Жалпы заңдылық бойынша – 1шаршы метрде ӛсімдік саны кӛп болса, соғырлым мӛлдектің кӛлемі де кіші болып, тәжірибе дәлдігінің кӛрсеткіші жоғары болады. Мысалы; Зығыр- есепке алынатын мӛлдектің кӛлемі 20-25м2 , дәнді дақылдарға 40-60, ал отамалы дақылдарға 50-10 шаршы метрден болады. Тәжірибе жҧмысының негізіне сҥйене отырып, егіс дала тәжірибесінің мӛлдектерінің есепке алынатын кӛлемі 50 ден 100 шаршы метрге дейін кӛлемді ҧсынады. Топырақты ӛңдеу тәсілдерін немесе басқа егіншілік машиналарды, ӛңдегіш қҧралжабдықтарды қолдану тәсілдерін зерттегенде мӛлдектердің кӛлемін 300-ден 1000 шаршы метрге дейін ӛсіреді. Жеміс пен көкөніс дақылдарының мӛлдектер кӛлемдерінің ерекшеліктері бар. Мысалы, бір мӛлдекте 6-10 жеміс ағашы отырғызылады, ал бҧта тектес жидектерді бір мӛлдекке 10 немесе 20 тҥптен ӛсіреді. Мҧндай орналастыруда 100 шаршы метрлі мӛлдек кӛлемінен ауытқиды. Егіншілікте жҥргізілетін тәжірибелер мӛлдектерінің кӛлемі 100-ден 3000 шаршы метрге дейін болады. Сонымен тәжірибе мӛлдектерінің кӛлемі зерттеудегі агротехникалық тәсілдер, топырақ қҧрамының біртектес болмауы, отырғызу тәсілдері, кҥту-баптау, егінді жинау т.б. арқылы анықталады. Егістік тәжірибені жҥргізуге ең қолайлысы қайталауларды бір қайтара орналастырған жӛн. Қайталанудың ішінде егістік тәжірибе схемасындағы варианттарын орналастыруға әр тҥрлі әдістер қолданылады: -стандартты, - жҥйелі, - кездейсоқты рендомизм 23Оқу тәжірибе телімдер жұмысын атқаруда биолог мұғалімдердің ролі Биология пәнінің мұғалімі – ерекше мамандық. Көшедегі адамға көрінетін қарапайымдылық білім мен дағдылардың үлкен қоймасына толы және мұнда әлі де нақты және түсінікті жауап жоқ сұрақтар көбейеді. Қазіргі биология ғылымы - бұл әртүрлілігі тіршілік көріністерінің сан алуандығына байланысты арнайы салалардың күрделі кешені. Осы ғасырдың ортасынан бастап биология теориялық даму кезеңіне өтті. Биология ғылымының жетістіктері оның қазіргі уақытта негізгі орындарды иеленіп, жаратылыстану ғылымында көшбасшыға айналғанын көрсетеді. Мектеп оқу тәжірибие телімдері бұл аспан астындағы « Жасыл сынып»- ол мұғалімнің басшылығымен құрылып, іске асып, онда биологиядан көптеген теориялық және практикалық сабақтар мен басқада сыныптан тыс жұмыстар жүргізіледі. Оқушылардың практикалық қызметтері тірі табиғат заңдарын терең оқып-зерттеуге және табиғатты қорғауға арналып, жергілікті табиғат климат жағдайларын ескере отырып ауылшаруашылық дақылдарымен әртүрлі тәжірибелер жүргізіп, олардан мол өнім алуға арналуы керек. Мектепте жүргізілген көпжылдық тәжірибе нәтижелері көрсеткендей ең маңыздысы бұл тәжірибелердің агротехникалық тақырыптары. Өйткені ұсынылатын бір ғана әдіс бір жағдайда оң, ал екінші жағдайда басқаша теріс нәтиже беруі мүмкін. Оқушылар мұғалімнің көмегімен дақылдарды қай кезде, қай мезгілде себу керек екенін білулері қажет. Өйткені бұл сұрақтың ішінде топырақты, тұқымды себуге дайындау, себілетін дақыл сорттарын сынау, агротехникалық ауыспалы егістікті қолдану, бір дақылды сол жерге қанша уақыттан кейін қайталап себуге болады, қандай қоректік элеметтерді, тыңайтқыштарды беру қажет, өсімдіктің өсіпдаму фазаларын, олардың биологиялық ерекшеліктерін т.б оқушылар алдын-ала оқып-зерттеп, тәжірибе жүргізуге дайын болулары керек. Сонымен қатар әр түрлі өсімдіктер өздеріне тән аурулармен зиянкестермен зақымданады, олармен күрес шараларды игеріп-жүргізулері керек. Сондықтан оқушылар мектеп оқу-тәжірибе телімдерінде бөлінген жерлерді тиімді пайдаланып, зиянкестерден, аурулардан қорғану үшін ауыспалы егістікте өсімдіктерді ауыстырып егу жолдарын жақсы игерулері керек. Оқу тәжірибе телімдер жұмысын атқаруда биолог мұғалімдердің ролі бағыт бағдар беріп оқушылардың егістік телімдеріне қалай қарайтынын белгілі бір өсімдікті қалай өсіру керек екенін айқындайды. Мектеп оқушыларының зерттеушілік қабілетін, зейінін және байқағыштығын, логикалық ойлауын және шығармашылық қиялын, есте сақтау, тілдік және көптілділік, пәндік оқу, ғылыми және әдістемелік, мерзімді баспасөз басылымдардың, интернеттің, білім берудің сандық ресурстарының ақпараттарын қолдану дағдыларын дамыту маңызды. Сабақтарда тәжірибелер, эксперименттер және зерттеулер жүргізу кезінде жүзеге асырылатын зерттеушілік дағдыларды дамыту барысында, тұлғаның жеке қасиеттерін дамытуға бағытталған оқытудың мақсаттары жүзеге асырылады. Оқу-тәжірибе участогында жасалатын тәжірибелердің ең әуелі оқу-танымдық маңызы болуы керек. Оқушылар оқу-тәжірибе участогында ӛсімдіктер тіршілігіне бақылау жасауды, тәжірибеге қойылған ӛсімдіктерге сыртқы факторлардың әсерін бақылауды ҥйренеді, тәжірибедегі мәліметтерді талдай алуға және осылардан дҧрыс қорытынды жасай білуге машықтанады. Сондай-ақ, ол тәжірибелердің шаруашылықта да маңызы болуы керек. Мектеп практикасында агротехникалық бағыттағы тәжірибелер маңызды орын алуда. Ӛйткені, ауылшаруашылығында бірізділікке (шаблонға) орын жоқ, мысалы, ҧсынылған әдіс бір жағдайда оң тиімділік кӛрсетсе, келесі жағдайда оның зардабы ауыр болуы мҥмкін. Егін себуді қай уақытта бастау керек? Ӛсімдікті егудің уақытын анықтайтын тиісті нҧсқаулықтар бар. Қар астында қалдырылған пияз, сәбіз, қызылша, кҥнбағыс дәндерінен мол ӛнім алынатыны да дәлелденген. Бҧндай танымдық тәжірибелердің шаруашылыққа да экономикалық тҧрғыдан пайдасы бар. Тәжірибе жасау арқылы – зерттеуші (экспериментатор) қойған мәселені шешуге жанжақты жауап іздеу нәтижесінде кҥрделілігі, маңыздылығы, ҧзақтылығы әртҥрлі кӛптеген сҧрақтардың жауабын табады. Мектеп жанындағы тәжірибелік – машықтану (практикалық) жҧмыстарын оқушылардың келешек мамандығын саналы тҥрде таңдауға дайындайтын еңбек тәрбиесінің алғашқы сатысы деп қарау керек және бҧл еңбекке оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесінің ӛзіндік кӛрсеткіші қызметін атқарады. Тәжірибе жҧмыстары кӛптеген пәндердің – еңбекке баулу, табиғаттану, биология, география, экология, химия және физика-математиканың кейбір тақырыптарының оқу бағдарламаларының жалғасы болып табылады 24.Биологияны оқытуда көкөніс бөлімінің маңызы Кӛкӛніс дақылдарының тағамдық маңызы оның қҧрамындағы жеңіл сіңімді кӛмірсулардың, органикалық қышқылдардың, витаминдердің, ароматикалық (хош иісті) және витаминдер заттарының дәрежесімен анықталады. Кӛкӛністердің дәмі, тҥсі және иісі осы аталған заттардың алуан тҥрлігіне байланысты. Кӛкӛністерді шикі, піскен және ӛңдеген кҥйінде пайдаланады. Кӛкӛністерді тҧздағанда және ӛңдегенде қанттары ашып, сҥт қышқылы тҥзіледі де оларды шіруден сақтайды. Сҥт қышқылы кӛкӛніс клеткаларының сіңімділігін арттырады. Ароматикалық заттар және фитонсидтер. Кӛптеген кӛкӛністер хош иісімен мҥңкіп тәбет ашады. Бҧл иіс әр кӛкӛніс ӛнімдігінің ӛзіне ғана тән ароматты заттарымен, яғни эфир майымен тҥсіндіріледі. Аромат заттар диетикалық қасиетімен ерекшеленеді, ас қорыту шырынын кӛбірек бӛлуіне себеп болады да, кӛкӛніс және басқа азықтардың сіңімділігіне жақсы әсерін тигізеді. Кӛкӛністерде, әсіресе жуада, сарымсақта, кәдімгі ақжелкек (хренде), шалғам шомыр (редькада), кәдімгі ақжелкен (петрушкада) фитонцидтер кӛп. Олар бактерицидтік және фунгицидтік қасиеттерімен ерекшеленіп, ӛсімдік имунитетінің факторларының бірі болып саналады. Адам ағзасына тағаммен бірге тҥсіп, фитонцидтер тірі ҧлпаларды дезинфекциялайды, яғни ауру қоздырғыш микробтарды тҥгелдей жояды, ащы ішектегі ашу және шіру ҥдерістерін бәсеңдетеді, әртҥрлі ауруларға тӛзімділікті кҥшейтеді. Минералды тұздар. Нанда, етте және майда минералды заттар ӛте аз болады. Кӛкӛністердегі тҧздарда 50 химиялық элемент кездеседі және олар адам ағзасындағы физиологиялық ҥдерістердің ӛтуін жақсартады. Кальций, фосфор, марганец, сҥйек ҧлпаларына кіреді және жҥректің қызмет әрекеттерін жақсартады.сонымен қатар қанның жиырылуына қажет. Қан гемоглобинінде темір кӛп. Фосфор ми жҧмысын жақсартады. Калий және натрий ағзадағы қышқыл-негіз тепе-теңдігін сақтауға қатынасады. Магний нерв жҥйесінің оянуына ықпал жасайды, қан жҥйелерін кеңейтетін қабілеті бар, ӛттің жҧмысын реттейді. Мысалы, қанның кӛбею ҥдерісінде ҥлкен рӛл атқарады Кӛкӛністер адам қорегінде ҥлкен маңызды рӛл атқарады. Оларда кӛмірсуы, ақуыз, май, биокатализаторлар, дәрумендер, минералды тҧздар, органикалық қышқылдар, эфир майлары, фитонцидтер болады. Кӛкӛніс диетасы склероздан, бауырды тҧз қабаттағанда, бауыр тасынан, асқазан жарасынан, сәуле ауруынан және т.б. аурулардан емделгенде қолданылады. Кӛкӛністер, сондай-ақ темірдің адам қорегіндегі негізгі кӛзі болып саналады. Микро және ультрамикроэлеметтердің мӛлшері ӛте ӛзгермелі. Қырыққабат мол мӛлшерде борды, мырышты, мысты, сәбіз бор мен иодты, ақ сҥттіген – кобальт пен стронцийді, шалғам калийді, стронцийді жинайды. Кӛкӛніс және бақша дақылдарының химиялық қҧрамының ӛзгергіштігі сорттың биологиялық ерекшелігімен, ӛсіру кезіндегі ауа райымен және ӛсіру тәсілімен анықталады. Ежелден кӛптеген кӛкӛніс дақылдарының емдік қасиеттері белгілі. Пияз бен сарымсақ ҧсақ қан тамырларының кеңеюіне әсер етеді. Кӛкӛністердің жҥйке жҥйесінің ішкі мҥшелер секрециясының және асқорыту мҥшелерінің қызметін реттеуші рӛлі ӛте зор. Тамыр жемісті ӛсімдіктер әдетте жақсы дамыған, тармақталынбаған жуан тамыржемістер қалыптастырады. Олар уақытынан бҧрын гҥлсидамды сабақ қҧрастыруға ӛтпеуі керек, агротехникалық тәсілдер алғашқы кезеңдерде тамыр жҥйесін және ассимилияциялық бетті кҥшейте тҥседі. Осындай гҥлсидамды сабақтың пайда болуы ӛсімдіктін ӛнімді бӛлігінің дәмдік және азықтық сапасын кҥрт тӛмендетеді. Жапырақты кӛкӛніс ӛсімдіктерінің тамаққа жапырақтары мен олардың бӛліктері пайданылады. Бҧларда гҥлсидамды сабақтың қалыптасуы әдеттегі жай, сондықтан жоғары ӛнім алу ҥшін оларды жҧлып тастайды. Дәм татымдық кӛкӛніс дақылдарының гҥлсидамдық сабақтарын жҧлмайды. Себебі, тамаққа жапырақтары ғана емес, жас ӛркендері де пайдаланылады. Ӛнімді мүшелері бойынша жіктеу. Тамаққа пайдаланылатын мҥшелері бойынша кӛкӛніс дақылдары: жапырақтылар, баданалылар, жемістілер, тамырсабақтылар, тамыржемістілер және саңырауқҧлақтар болып бӛлінеді. Тіршілігінің ұзақтығы бойынша жіктеу. Тіршілігінің ҧзақтығы бойынша кӛкӛніс дақылдары біржылдық, екіжылдық және кӛпжылдық болып бӛлінеді. Біржылдық дақылдар – монокарптық ӛсімдіктер, яғни ӛмірінде бір рет гҥлдейді және жеміс салады. Бҧларға қарақат, бҧршақ және асқабақ тҧқымдастарының ӛсімдіктері жатады. Екіжылдық дақылдар – монокарптықтар, жемістерін тіршілігінің екінші жылында салады. Бҧлар – тамыржемістілер, қырыққабаттар. Азық-тҥлікке ӛсіргенде екіжылдықтардың ӛсу-даму кезеңі бір жылда, ал тҧқымға ӛсіргенде екі жылда ӛтеді. Кӛпжылдық дақылдар-поликарптық ӛсімдіктер бірнеше рет жеміс салуымен сипатталынады. Кҥзде олардың топырақ ҥстіндегі барлық бӛліктері опат болады, ал қоректік заттары бар тамырлары, тамыр сабақтары сақталады. Ашық жерде жҥргізілетін кӛкӛніс тәжірибелерінің егіншіліктегі егістік тәжірибелерінен елеулі айырмашылығы жоқ. Егістік тәжірибелері мен кӛкӛніс тәжірибелерін жҥргізудегі ерекшелігінің ең бастысы ондағы ӛсімдіктер биологияларының әр тҥрлілігі, кейбір жеке кӛкӛніс дақылдарының ӛнімі мен сапасын бағалау, мӛлдектердің кӛлемін бӛлшектеп талдауды талап етеді. Егістік тәжірибелермен салыстырғанда кӛкӛніс дақылы тәжірибенің топырақ қҧнарлығы мол әрі біркелкі учаскеге орналастырылады. Кӛктемнен бастап кҥзге дейін ашық жерде және жыл мезгілінің қолайсыз кезеңіне қарамай кӛкӛніс дақылдарынан ӛнім алу және кӛшет ӛсіру ҥшін жабық жерде ӛсіріледі. Қазақстанда капустаның 24, помидордың 21, қиярдың 22, пияздың 10, сарымсақтың 4, қарбыздың 13, қауынның 21, асқабақтың 3, картоптың 12 тҥрі ӛсіріледі. Кӛпжылдық тҧрақты тәжірибелерде, мӛлдек кӛлемі ауыспалы егістегі барлық ӛсімдіктерге де бірдей алынады. Мӛллдектің егіс кӛлемі кӛкӛніс пен картопка 70-80 шаршы метрдей, бақша дақылдарына 140-170 метрдей болады.Егістік тәжірибелер мекемелерінде мӛлдек ҧзындығы 20-24 метрдей қабылданған. Кӛкӛніс дақылдарын жинау мен ӛнімін есептеудегі ерекшеліктер: Кӛкӛніс дақылдарын ӛнімі пісе бастасымен бірнеше рет жинауға болады. Мысалы, томаттар, қиярлар, бҧрыш, лобия, бҧршақ және бақша дақылдары т. б. бірнеше рет жиналады және ӛнімді біржола жинау тәсілі, мысалы, тамыржеміс, пияз, асқабақ, кеш пісетін қырыққабатта және т.б. қолданылады. Кӛкӛніс дақылдарының ӛнімін мӛлдектің есепке алынған алкабынан қолмен жинайды. Алдымен қорғаныш алқаптардағы, кӛкӛністер жиналады. Ӛнімді мӛлдектің есепке алынған алқабынан жаппай жиналған тҥрінде таразыға тартады. Кӛкӛніс дақылдарының жалпы тҥсімін анықтап алғаннан кейін екіге бӛлінеді: - кӛкӛніс дақылының товарлы ӛнім массасы, - ӛнімнің қҧндылығына жатпайтын массасы. Товарлы мен товарсызын мемлекеттік стандарт бойынша іріктейді яғни қырыққабат ның сыртқы жапырақтарын, тамыржемісті пәлектен тазартады. Кӛкӛністың жалпы тҥсімін әр мӛлдектен дҥрыс есептелгенін анықтау ҥшін сырттай іріктегеннен кейін товарлысын бір бӛлек, товарсызын бір бӛлек таразыға тартады. Кӛкӛніс дақылдарының егісі ҥшін соңғы жылғы ӛнімінің тҧқымын қолданады, бҧлар ең жоғары ӛнгіштікке ие. Тҧқым сапасының маңызды кӛрсеткіші ылғалдылық және 1000 дәннің массасы. Ылғалдылықты шекті (абсолютті) қҧрғақ тҧқымның массасымен салыстырып анықтайды. Тҧқымның сорттық (ҧқсастық, нағыздық) сапасы олардың нағыздылығымен (тҥпнҧсқасы, дәл ӛзі, дҧрысы), сорттық тазалығымен, ӛсімдіктің морфологиялық, биологиялық және шаруашылық белгілері бойынша біркелкілігімен анықталады. жүктеу/скачать 35,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|