А.Ә. Ниязғалиева ф г. к., «Қазақ тілі мен әдебиеті ж әне оқыту теориясы»

А.Ә. Ниязғалиева

ф.г.к.,  «Қазақ тілі мен әдебиеті ж әне оқыту 

теориясы» кафедрасының доценті

Қазіргі  танда  дүниежүзінде  6000-дай  тіл  бар  десек,  сол  тілдердің  бэрінде  де  өзге 

тілдерден енген сөздердің бар екендігінен хабардармыз.

Бұл  пікірімізді Бодуэн де Куртенэнің:  « Нет и  быть не  может ни одного чистого,  не 

смешанного  языкового  целого»  деген  тұжырымы  да  айқындай  түседі.  Зерттеушілер 

тіліміздегі  кірме  сөздерді  эдеби  тіл  дэрежесіндегі  жэне  говорлар  дәрежесінде 

колданылатын сөздер деп 2 -  ге бөледі.

Қазіргі  кезде  қазақ  тілінің  кемелденіп,  колданылу  өрісі  барынша  ұлғайып,  сөздігі 

байып  отырған  шакта  ана  тіліміздің  баска  тілдермен  ежелден  келе  жатқан  қарым  -  

қатынасын,  өзге тілдерден  енген  сөздердің  казақ тілінен  алатын орнын,  сондай -  ак  кірме 

сөздердің  лексикалык,  семантикалык,  грамматикалык  жэне  этимологиялық  мэселелерін 

ғылыми түрғыдан зерттеп,  анықтаудың  маңызы айрықша.  Профессор  В.А.Богородицкий: 

«  Изучая  любой  язык,  мы  должны  стремиться  исследовать  его  не  только  в  литературном 

употреблении,  но и  в  народных говорах» деген болатын.

Ғалымдар  қазақ сөйленістеріндегі  кірме сөздерді 5 топқа бөліп  көрсетеді:

■ 

Араб -  иран тілдерінен енген сөздер;

■ 

Орыс тілінен енген сөздер;

■ 

Түркі тілдерінен  енген  сөздер;

■ 

Монгол тілінен  енген  сөздер;

* 

Қытай тілінен енген  сөздер

1) Араб -   иран тілдерінен  енген сөздер.

Тіл  ерекшелігі  жағынан  ең  айқын,  анык  аңғарылатын,  баска  халықтармен  көбірек 

араласып,  қарым  -   қатнасы  мол  өлкенің  бірі  -   республикамыздың  оңтүстік  өңірі,  қазақ 

тілінің  оңтүстік  сөйленістер  тобы.  Оңтүстік сөйленісі  туралы -  О.Накысбековтің  «  Қазак 

тілінің  оңтүстік  говорлар  тобы»,  «  Шу  бойындағы  қазақтардың  тіліндегі  ерекшеліктер», 

Т.Айдаровтың

«Лингвистикалық  география.  Өзбекстан  қазак  говорларының  лексикасы»  атты 

монографиялық  еңбектерінде  араб -  парсы  тілдерінен  енген  :  пәтір -  ашытпай  пісірілген 

нан;  Оәлһ  -   ауыз  үй;  жахі  -   шылапшын;  пада  -   сиыр;  падашы  -   сиыршы;  ақыр  -   малға 

шөп  салатын  орын;  ауцат  -   гамак;  пиала  -   шай  кесе;  жай  -   үй;  тапбыр  -   нан  жабатын 

гіеш;  эсел -  бал;  кәллэ -  бас,т.б.Бүл турасында Ғ.Мусабаев  :  «  Тілімізге  енген  араб -  парсы 

сөздері  оңтүстікте-  озбек,  ұйғыр,  тэжік,  батыста  -   татар,башкұрт  тілдері  аркылы  келді» 

деп  тұжырымдайды.

2)  Орыс  тілінен  енген  создер  батыс,  шыгыс  және  орталық  -   солтүстік 

сойленістерінде  молынан  ^шырасады.  Бұл  пікірді  түркі  тілдерін  зерттеген  ғалым, 

академик  В.В.Радлов  та  айткан: 

«Солтүстікте  орыс  көршілерінің  эсері  аркасында  және 

оңтүстікте  сарттардың  эсері  аркасында  казак  тілінің  сөздік  кұрамы  едәуір  создермен 

байып  отыр».

Ғалымдар тіліміздегі  орыс тілінен  енген сөздерді

1/ Орыстың тол создері;

2/Орыс тілі  арқылы  енген баска  тілдердің сөздері деп  2 

топка бөліп  карастырады.

Сондай  -   ак  казак  тілі  мен  орыс  тілдерінің  ара  -   катынасын  сөз  еткенде  оның  екі 

жақты  әсері бар екендігін ескерген жен:  1/ Орыс тілінің казак тіліне тигізген эсері;

2/ Қазак тілінің  орыс тіліне тигізген  әсері.

Батыс  сөйленісі  т>ралы  -  Ә.Нұрмагамбетовтің  «Қазак  тілі  говорларының  батыс 

тобы»,  «  Түрікменстандағы  казактардың тілі»,  Шығыс  сойленісі  туралы  -   Ж .Болатовтың 

«Қазак  тілінін  шығыс  говорлар 

тобы  жэне  онын  эдеби  тілге  катысы»,  Орталык  -  

солтүстік  сәйленісі  туралы  -   А.Байжоловтың  «Языковые  особенности 

казахов 

Кустанайской 

области», 

Б.Сулейменованын 

«Из 

итории 

русских 

лексических 

заимствований  в  казахском  языке»  деген  еңбектерінде  кепт  ен  орыс  создесін  көрсетеді:

Қ

а з а қ

 

с ө й л е н і с т е р і н д е г і

 

к і р м е

 

с ө з д е р д і

 

о қ ы т у

- 9 9 -

бедіре -  шелек;  бәкіс -  аяқ киім  майлайтын  крем;  бишік -  қамшы;  борат -   какпа;  бөгребас 

-   ыдыс  -   аяк  салатын  сандықша;  дүрегі  -   жеңіл  арба;  кәнәу  -   арық;  көпене  -   шөмеле; 

күпкі  -   ұсақ  малдарды  шомылдыратын  шұңқыр;  құрамыс  -   иінағаш;  сәделкі  -   ертоқым, 

тырашпан -  екі  аяқты арба, т.б.

Көріп  отырғаныңыздай, 

бұл  сөздердің  көпшілігі  адам  танымастай  өзгеріліп,  түп 

нұскадағы төркініне ұксамайтын дэрежеге жеткен  болса,  енді  біреулері айтылуы жағынан 

көп  өзгеріске түспей,  қай сөзден жасалғаны  бірден байкалып тұрады.

3)  Т үркі  тілдерінен  енген  сөздерге 

татар ,  баш құрт,  қ ар ақ а л п ак ,  түрікм ен 

тілдерінен  енген  сөздерді  ж атқ ы зам ы з.  Диалектолог  -   ғалымдар  Ә.Нұрмағамбетовтің 

«Казак  тілі  говорларының  батыс  тобы»,  «  Түрікменстандағы  казақтардың  тілі»  жэне 

О.Нақысбековтің  «Қазак  тілінің  ауыспалы  говоры»  атты  монографиялык  еңбектерінде: 

дэп  -  эдет-ғұрып;  әтішкір-  көсеу;  аданас-  туыскан;  орам-  көше;  іңкэл  -  еттің  наны;  опат 

болу-  қайтыс  болу;  сэндіре  -  төбесі  жабык,  жан-  жағы  ашык  кора;  ашар  -  кілт;  байтаба- 

шұлғау;  бестака-  өкшесі  аласа  етік;  жуыркан-  көрпе;  қауышу  -   кездесу;  жорап  -   носки, 

т.б.  көптеген сөздерді  көрсетеді.

4)  Ал  Шығыс  сөйленісі  мен  Баян-Өлгий  аймағын  мекендеген  казактардың  тілінде 

монгол  тілінен  енген  сөздердің  кездесетіндігін  академик  Ш.Сарыбаев  «К  вопросу  о 

монгольско-  казахских  языковых  связах»  атты  еңбегінде,  профессорлар  Ж.Болатов  « 

Қазақ  тілінің  шығыс  говорлар  тобы  жэне  оның  әдеби  тілге  қатысы»  деп  аталатын 

еңбектерінен  біркатар сөздерді  кездестіреміз.

Атап айтар болсақ: лоңқа(лонх)- бөтелке; сетер  (сэтэр)- қайтыс болған адамның асына 

соятын  ат;  данса  (дане)-  журнал;  кейнек  (хайнаг)-  сиыр;  тарбыз(тарвас)-  қарбыз;  жейде 

(цэгдэг)-  ер  адамның көйлегі;  айылдап  келу  (алт.  айл,  айылда -   конакка бару)  -   қыдырып 

келу; балкаш үй (алт.балкаш- саз) -  саз кірпіштен жасалған үй; чыжым (шижин)- сым, т.б.

5)  Ғалымдар  соңғы  уақытта  жергілікті  халық  тілінде,  соның  ішінде  казак  тілінің 

Шығыс  сөйленісінде,  әсіресе  Семей,  Шығыс  Қазакстан  облыстарында  Қытайдан  келген 

казақтардың тілінде  бірқатар  кытай сөздерінің  бар екендіін айтады.  Алайда біздің тіліміз 

бен  кытай  тілінің  ежелгі  байланысын,  өзара  карым-  катынасын  жэне  кейбір  ортак 

сөздерін  саралап  зерттеу  өте  киын  мәселе  екендігі  белгілі.  Бұл  жөнінде  синолог

В.П.Васильев  өзінің  «Қытай  тілінің  Орта  Азия  тілдеріне  қатысы  туралы»  еңбегінде: 

«Китайский  язык  и  его  литература  требуют  такого  разнообразного  труда,  что  одному 

человеку  нельзя  во  всем  равно  успеть,  а  между  тем,  что  больше  изучаешь,тем  более 

выступают  все  новые  и  новые  вопросы,  которые  имеют  притягательную  силу  и  которых 

хотелось  бы  коснуться»  деген  пікір  білдірген.  Осыган 

карамастан 

галымдарымыз 

зерттеулер  жүргізіп,  макалалар мен  монографиялык еңбектер жазды.

Алдымен  Шыгыс сөйленісін  зерттеген  ғалымдар Ж.Болатовтың «Қазақ тілінің  шығыс 

говорлар  тобы  жэне  оның  эдеби  тілге  катысы»,  Б.Бафиннің  «  Қазак  пен  кытай  тілдеріне 

ортак  кейбір сөздер» деп  аталатын еңбектерінде:  буыз/ буызы(кыт.  фуцзы)-  кебек;  борми/ 

порми  (кыт.  баоми)-  жүгері;  шошала/ тошала  (кыт.  соцза)-  ас,  су  қоятын  үй;  ламянь(қыт. 

лагяоэрмянь)-  созылған  тал-  тал  камыр,  ет  пен  көкөніс  косылып  жасалған  кеспенің 

ерекше  түрі;  нань  (қыт.нань)-  үлкен,дэу;  лобы  -   шалкам;  куәңзі  -   асхана;  жозы  -   тамақ 

ішетін  аласа  дөңгелек  үстел;  жуши  -   төраға;  шужи  -   орынбасар;  лаңхабисай  -  

қырықжапырақ, т.б. сөздерді  кездестіруе болады.

К"рыта  келгенде,  айтарымыз  казак сөйленістеріне  жоғарыда  эңгіме  болган  тілдерден 

енген  лірме  сөздердің  эсер  ету  дәрежесі  де  бірдей  емес  жэне  ол  сөздер  сол  қалпында 

алынбаган  да,  халық  тілінің  дыбыстық  ерекшеліктеріне  сэйкес  қолданылганын  көріп 

отырмыз.  Сондай-ак  бұл  тілдердің  қазақ  сөйленістеріне  эдеби  тілінің  гана  емес, 

говорларының  да  эсер  еткендігін  және  бұл  процесс  бір  жакты  құбылыс  емес,  екі  жақты 

:  үбылыс екендігін білдік.

Бекіту сұрақтары:

■ 

Қазак сөйленістеріне  кірме сөздер  қандай тілдерден енген?

■ 

Кірме сөздер туралы кандай  монорафиялық еңбектерді білесіңдер?

■ 

Академик В.В.Радловтың пікірі...

■ 

Қазақ сөйленістерінде молынан  кездесетін тілдік элементтерді  ата?