Арсы күресі бес жарым ғасырға, берісінде Жоңғар

Қ

азақ халқының  құба 

қ

алмақ шапқыншылығына 

қ

арсы күресі бес жарым 

ғасырға, берісінде Жоңғар 

мемлекетімен соғысы екі 

ғасырға созылды. 

Солардың бірі "Ақтабан 

шұбырынды, Алқа көл сұлама" 

деген атпен ел есінде сақталғ-

ан жойқын соғыс еді. Тұтқиыл-

дан тиген  құба  қалмақ  қазақ-

тарды солтүстік, солтүстік-

батысқа 

қ

арай тықсырып 

тастады. Бұл тұста  қазақ 

хандығы ішкі жағынан ыдырай 

бастаған еді. "Жеті Жарғы" 

бойынша тәртіпке салынған 

заң жүйесі бұзылып, береке, 

бірлік әлсірейді. 1723 жылдың 

қ

ысы  қазақ даласында "қайың 

сауған ақ тышқан жыл" болып, 

халық  қатты жұтайды. Осы 

жұттың көктемін  қазаққа 

шабуыл жасаудың оңтайлы 

кезеңі деп тауып, жоңғарлар 

жетпіс мың әскерімен жеті 

бағытта шабуылға шығады. 

Осыншама әскер  қыстағы 

ауыр жұт, елдің ішкі бере-

кесіздігі 

қ

осылып, 

қ

азақтардың 

бей-берекет, ес-ақылынан 

айырылып босуына мәжбүр 

етеді. 

Қ

азақтар жан-жақтан 

көмек сұрайды. Бірақ ешкім 

көмек бермей,  қазақтар өз 

күшімен  ұрыс салады. Соғыс 

ұ

з а қ қ а созылып,  қырғын үдей 

түседі. 

Қ

азақтардың үштен 

ра баяндайды. Сондай ерекше 

тұлғаның бірі аты аңызға 

айналып, "Сарыарқадай жер 

қ

айда, Жидебайдай ер  қайда?" 

деген сөз  қалдырған - Жидебай 

батыр. 

Бір сөзінде дуалы ауыз . 

Қ

аздауысты 

Қ

азыбек айтыпты: 

"Замана өтпес болсайшы-

ай, 

Жидекем өлмес болсайшы-

ай" - деп. 

Ел аузында сақталған 

сөздің бірінде Жидекеңе деген 

құ

рмет, халықтың әділ бағасы 

көрінеді: 

Көп жасаған  қария, 

Ақылы теңіз-дәрия. 

Көкірегінде көзі бар, 

Көпке өнеге сөзі бар. 

Сөзі - соқпақ, өзі - нар. 

Келелі кеңестің бірінде 

көпшілік Жидекеңнен не жаман 

деп сұрағанда: 

Тіл алмайтын бала жаман, 

Нақақ жабылған жала 

жаман. 

Жанбай  қалған шала жаман, 

Көзі бітелген бұлақ жаман. 

Сөз кірмейтін  құлақ жаман, 

Айтқаныңды  ұ қ п а й т ы н жас 

жаман. 

Бәрінен де,  ұран салып 

шыққанда, 

Бірікпейтін бас жаман, -

депті. 

Даңқты бабамыз, жер-

лесіміз Жидебай 

Қ

ожаназарұ-

лы - туған жерімізді Жонғар 

екідейі  қырылады. Осы тұста 

бірлік өте  қажет еді. Батырлар 

қ

ол жиып бас біріктіре бастай-

ды. Жан-жақтағы күшті топтас-

тыру үшін Ерасыл батыр 

(Қаракерей 

Қ

абанбай) бас 

батыр болып тағайындалады. 

Батырлар келіп жатыр 

дамыл алмай, 

Деген сол  қол жинады ер 

Қ

абанбай. 

Жапырып жау  қалмақты 

қ

уамыз деп, 

Келіпті  қосынымен ер 

Бөгенбай. 

Үзеңгілес серіктері бірге 

жүрген, 

Хас батыр Әлтекеден 

ер Жидебай. 

Сөз  ұстар ақылшысы 

би  Қазыбек 

Үйсіннен іздеп кепті 

Райымбек. 

Бар екен ақ шабдар 

ат жетегінде, 

Арнаған Орта жүздің 

көсеміне. 

Жорыққа ер Жидекем 

мінеді деп, 

Айтылған Абылайдың 

сәлемімен. 

Халық ел  қорғаған  ұланына 

деген риза сезімін білдіру үшін 

өз батырының айбынын артты-

лы - туған жерімізді Жоңғар 

шапқыншылығынан 

қ

орғап, 

елдігімізді сақтауда есімі 

алтын әріппен жазылған 

тұлғалардың бірі. Жидекең ой 

толғамы терең, батырлығымен 

қ

оса артында сөзі  қалған 

шешен, тірі күнінде әулие 

атанған тарихи тұлға. 

Мазары Ақсу-Аюлы тас 

жолы бағытындағы жолдың 

бойындағы Тұмсық елді-

мекеніне жақын "Нұра" өзенінің 

жағасында.  Ұлы бабаның 

қ

асиетін халқы жақсы түсініп, 

"Жидебай әулие" басы деп 

атайды. 

Бүгінде мазар маңын 

ұ

р п а қ т а р ы күтімге алып, 

қ

оршауда. Абылаймен тұстас, 

әскер басы болған, исі  қазақ 

халқы  қадір тұтатын батыр 

бабамызға аудан орталығынан 

бір көше атын бермей тым-

тырыс 

қ

алуымыз елдігімізге 

сын. Ерлігі ғасырлар  қойнауы-

нан бүгінгі күнге жетіп, әлі де 

сан өскелең  ұрпақтың жадында 

жатталып, ерлікке жігерленді-

ретін батыр баба есімі ондай 

атқа әбден лайық. 

Қ

оңыр ШӘТЕКҰЛЫ. 

Заман.- 2ОО7.- 13 қыркүйек (№37).-6 б.