Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1,43 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ
ТҰТАСТАНУ ҚҰБЫЛЫСЫ Фольклордың басқа көркем жанрлардан, айталық әдебиет тен басты айырымшылығы – тек ауызша туып, ауызша орын далып, ауызша таратылатындығы ғана емес. Оның өзіндік бейнелеу әдісі (метод), атқаратын қызметі, көркемдеу тәсілі мен құралдары бар. Мәселен, фольклордың негізгі бейнелеу әдісі романтикалық дәріптеу (идеализация) мен күрделі көркем жинақтау (типизация) болып табылады. Рас, соңғы белгіні біз әдебиетке ғана тән деп келдік. Бұл – ойланатын нәрсе, себебі әдебиет дегеніміз, ең алдымен, әр автордың даралығы деген сөз. Олай болса, оның да әр кейіпкері – қайталанбас тұлға. Ал фольклордағы кейіпкер, яғни бір эпостағы немесе ертегідегі басты қаһарман екінші шығармадағы қаһарманға ұқсамайды деп айта алмаймыз. Белгілі ғалым В. Пропп өзінің «Морфология сказки» де ген еңбегінде бұл мәселені түбегейлі зерттеп, ертегі қаһармандары өздерінің ісәрекеттері, түртұлғасы жағынан біркелкі болып келетіндігін дәлелдеп шыққан болатын. Осы жағдай батырлық эпоста да байқалады. Мұнда батырлардың керемет боп тууы, жылдам өсуі, оның орасан зор күшқайраты, қайтпас қаһары мен қаруы – бәрі ұқсас келеді. Басқаша айтқанда, дәріптеу шартына байланысты батырлар атқаратын жұмыстар біркелкі болады да, олар көбінесе бірыңғай жағдайда ерлік көрсетеді. Сөйтіп, бірбіріне ұқсас келеді 1 . Сөз жоқ, бұл жерде көркем жинақтаудың рөлі зор. Көркем жинақтау, ең алдымен, фольклорға тән. Онда басты қаһарманның бойына адам баласындағы ең ізгі қасиеттер жинақталған, соған қоса ел аңсаған, армандаған батыр жігіттің ісі мен мінезінен, қимыләрекетінен көргісі келетін небір асыл қасиеттер де танылған. Сөйтіп, өмірдегіден гөрі қиялда, ойда армандаған мінезқұлық, ісәрекет, өмір салты фольклорлық туындыға, оның кейіпкеріне ғаламат жинақтық әрі тұлғалық сипат береді. Мұнда, бір жағынан, ісәрекетті жинақтау, екінші жағынан, уақытты жинақтау, үшінші жағынан, арманды жинақтау бар. Ал дәл осындай кең ауқымды жинақтау әдебиетте болмайды, өйткені ол – жеке авторлық өнер. Бізден бұрын бұл ойды кезінде М. Горький: «Прометей, Стана, Геракл, Святогор, [ 140 ] Илья, Микула тәрізді орасан кең ауқымды жинақтауларды, дана символдарды, сондайақ халық тәжі рибесінің басқа да жүздеген ғаламат жинақтауларын күллі елдің тек ойлаған жағдайында ғана жасауға болады», – деп жазған. Халық шығармашылығының күшқуаты мынаменақ дәлелденеді: дара шығармашылық жүздеген жылдар бойы «Илиадаға» яки «Калевалаға» тең келетін еш нәрсе тудырған емес және жеке кемеңгер халық шығармашылығына негізделмеген бірдебір жаһандық алып туғыза алмады» 2 . Демек, көркем жинақтау – фольклордың басты бейнелеу әдістерінің бірі. Ол, сайып келгенде, өмірді, қаһарманды фоль клорлық түсінікпен дәріптеуге қызмет етеді және тұтастану құбылысын күшейтеді, өйткені, тұтастанудың өзі, түптеп келгенде, жинақтаудың бір түрі десе де болады, себебі мұнда да тарихи оқиғалар, кейіпкердің өмір жолы мен ісәрекет тері, оның ұрпағының ғұмыры мен қимылерліктері түгел жинақталып, топталып, біртұтас дүниеге қарайды. Тұтастану да қаһарманды, оның ұрпағын дәріптеуге бағытталады. Ен деше, фольклордағы тұтастану – көркем құралдың, яғни поэ тиканың бір бөлігі, тармағы деуге негіз бар. Фольклордағы тұтастану құбылысы бар екенін Н.А. Доб ролюбов өткен ғасырдаақ байқаған. Ол өзінің 1858 жылы жа рық көрген «Орыс әдебиетінің даму барысындағы халықтың қатысу дәрежесі» атты мақаласында фольклорға тарихи тұ тастану тән екенін біршама анық айтады. Орыс князьдерінің алауыз болып, өздіөзі қырқысқан іс әрекеттерін халық ешбір өлеңге, жырға қоспаған себебін айта келіп, Добролюбов былай дейді: «Шынында да, сонау Владимир заманынан бастап татар лар дәуіріне дейін болған әлеуметтік мәндегі саяси оқиғаларға халық өте селсоқ болған. Тек туған жерге атап төнген кезде ғана халық бұрынғы ерлікті есіне алды, сөйтіп ежелгі нормандар уақытынан бері сақталып келе жатқан аңызжырларды қайта дан жырлады. Енді ол шашыраған аңыздауларды біріктіре бастады, соның нотижесінде адамдарды, жер мен дәуірлерді шатастырды, бүкіл үш жүз жылғы кезеңді өзіне ұнаған Вла димирдің есіміне байланыстырып, соның төңірегіне топтады. Сонымен, Владимирдің батырлары татарлармен соғысты да, Владимирдің [ 141 ] өзі Алтын Орданың қаһарлы ханы Этмануил Этмануиловичке салық төледі». 3 Ескерте кететін жайт – Добролюбов орыс фолькло рында татарлар дәуірінен үш ғасыр бұрын өмір сүрген Вла димир князьді татарлардың шабуылына қарсы ұрыстарға араластырғанын айтқанда, тұтастанудың екі түрін қамтыған. Бірі – тарихи да, екіншісі – бір әмірші төңірегіне батырларды топтау. Тұтастану құбылысын Шоқан Уәлиханов та аңғарған. Қыр ғыз дардың «Манасы» туралы қысқаша сипаттама берген тұста ол тарихи тұтастану мен бір адамға байланысты топтау (яғни фольклорлық циклге түсу) әдістерін меңзейді. Шоқан былай дейді: «Манас» – энциклопедия, халықтың бүкіл ертегілерінің, әңгімелерінің, аныздарының, географиялық, діни, ойлау дә режесі мен білімінің, имандылық түсініктерінің бір уақытқа телінген, бір адамның, Манас батырдың төңірегіне топталған біртұтас жиынтығы» 4 . Міне, тұтастану құбылысы фольклордың заңдылығы еке нін осыданақ көруге болады. Жалпы зерттеушілер мен жи наушылар интуиция арқылы байқаған бұл заңдылық біз дің дәуірімізде де ғалымдар назарын аударып, олар бұл құбы лысты арнайы зерттеуге кірісті. Осы тұрғыда, әсіресе академик В. Жирмунскийдің еңбегін айрықша атаған жон. Ол кісі Шығыс пен Батыс халықтарының эпосын (кейде аңыз бен ертегілерін де) мейлінше кең салыстырмалы түрде зерттеудің арқасында жалпы эпос жанрында сюжеттік, ғұмырнамалық (биографиялық) және батыр (әмірші) төңірегіне, шежірелік (генеалогиялық) тұтастану бар екенін анықтап, оларды ти по ло гиялық тұрғыда сипаттап, бұл құбылыстың қоғам мен фольклордың даму деңгейіне қарай әр кезеңде әр қилы кө рінетінін дәлелдеген. 1947 жылы өзбек эпосы туралы еңбегінде ғалым тек шежірелік тұтастану жайында айтса 5 , 1962 жылы тұтастануды арнайы проблема ретінде қарастырып, оның төрт түрін белгілейді 6 . Біріншісі, жоғарыда айтқанымыздай, жүктеу/скачать 1,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|