Бар Ұлы Түр к қағандығының қол астында болды

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ИНСТИТУТЫ
Түр к қағанаты 
Аймұрат Ақжолтай 
Тарих 201

Жоспар:
Мақсаты
Тарихы
Құрыл ы
Қалыптасуы
Мәдениет
Пайдаланылған әдебиеттер

Мақсаты
:
Түр к қағанаты 
туралы 
ақпараттары кең нен б л п,
танысу.
Түр к қағанаты кез ндег
жағдайларды ашу.

Алтыншы ғасырда Қазақстан жер түрк тайпаларынан
шыққан Ашынның династиясына жататын билеуш с
бар Ұлы Түр к қағандығының қол астында болды. Түр к
халқының қалыптасуы қағанаттың құрылуына дей н,
III-VI ғасырдың ортасына дей нг уақытта кезең-
кезең мен Шығыс Түрк стан мен Алтайдың Ганьсу
ауданында және Алтайда жүрд . Алғаш рет Түр к ес м
542 жылы аталады. Осы кездерде Қытайдың Вэй
князьдығының солтүст г не жылда солтүст к-батыстан
келет н түр ктерд ң шапқыншылық жасап кет п
отыратындығы шеж релерде баяндалады. 
Түр к қағанатының тарихы

Қытай деректер бойынша түрк лер
алғашында Қытай шегарасының
батысында, Алтай тауларының
етег нде өм р сүрд . Кей н түр к
тайпаларының көсем Бумынның
басшылығымен иел ктер н Хуанхэ
жағалауларына дей н кеңейтт . Батыс
Қытай билеуш с жақын қоныстанған
түрк лер жайлы дерек жинай бастайды.
Бұл деректер түр к тарихының ерте
кезең туралы нег зг б л м көз не
айналды. Қытай деректер нде
түрк лерге қатысты алғашқы
мәл меттер 542 жылдан бастап
кездесед . Түрк лер жужан қағанына
салықты тем р түр нде төлеген.
Құрылуы:

«Түр к» сөз «мықты, күшт » деген
мағынаны б лд р п, бил к етуш ашина
әулет не байланысты айтылды. Кей н
олардың қарамағындағы барлық
тайпалардың ортақ атауына айналды. Бұл
тайпалардың б раз бөл г теле деп аталды.
Түрк лер Алтайдан Хуанхэ жағалауларына
дей н жеткен кезде Бумын ордасына 545
жылы Қытай елш л г келед . Осы сәттен
бастап түрк лер сол замандағы р
мемлекеттерд ң б р рет нде танылып,
тарих сахнасына шығады.

Қытай ел мен бейб т қарым-қатынас
орнатқаннан кей н жужандардың тепк с н
көрген түрк лер оларға қарсы бас көтере
бастайды. Бумын қалың қолмен
жужандарға шабуыл жасайды. 552 жылы
жужандар әскер талқандалады. Бумын
түрк ел н ң қағаны болып жарияланады.
Орталық Азиядағы жаңа мемлекет — Түр к
қағанаты осылай пайда болды.

Түрк халықтарының б рлесу н тарихшылар Бумын қаған үстемд к
еткен 545 жылдан санайды. 546 жылы тирек тайпалары қаз рг
Моңғолияның оңтүст г мен орталық бөл ктер н мекендеген және бұл
жерлерге үстемд к еткен аварларға (жужандарға) қарсы жорық
жасайды. Түр к қағаны Бумын күтпеген жерден қатты шабуыл жасай
отырып, бей-берекет жатқан тирек армиясын қапылыста басып,
кеск лескен шайқастан кей н оны күйрете жеңед де, тиректерд ң 50
мыңнан аса әскер н түр ктер тұтқынға алады. Даланың әдеттег
құқығының қағидаларына сәйкес тұтқынға алынған әскерлер өз нен-
өз жеңуш н ң армиясына қосып алынатын ед . Осы кезден бастап,
бұрын аварларға вассалдық тәуелд л кте болған түр ктер енд олардың
бәсекелестер не айналады 

Ерте Түрк мемлекет - Түрк қағанаты 552 жылы құрылды. Оның нег з н салған -
Бумын қаған 553 жылы қайтыс болады. Бумын өлгеннен кей н таққа оның н с
Қара-Еске отырады, оның бастауымен түр ктер жоғары жағында б р жердег Бұкра
(Мула) тауларында аварларды ек нш рет жеңед . Қара-Ескен ң мұрагер деп
шеж реш оның н с Иркинд (Ицзинь) атайды, ол кағандық тағына Мұқан қаған
деген атпен отырады, оның лақап аты Йанту болды. Мұқан қаған (553-572) бил к
құрған жылдарда Түрк қағанаты Орта Азияда саяси үстемд кке ие болады. Олар
Маньчжуриядағы қидандарды, Енисейдег қырғыздарды бағындырады, Солтүст
Қытайды алым-салық төлеп тұруға мәжбүр етед . 563-567жж. эфталит патшалығы
басып алады. М не, осыдан кей н олардың жер Каспий тең з нен Солтүст к Индияғ
дей н және Шығыс Түрк станға дей н созылып жатқан.
Қалыптасуы:

Түрк мемлекет н ң басында -
қаған тұратын, оның оң қолы
(көмекш с ) - "яғбу" титулымен
аталатын. 568 ж. бастап Түрк
қағанаты 4 аймаққа бөл нет н.
Қағанның ордасы - Алтайда
болған. Халық 3 әлеуметт к топқа
бөл нген - бектер, қара будундар
(жалпы халық), таттар (құлдар).
Түр ктерге бағынатын
тайпалырдың барлығы - оғыз деп
аталатын.

581 ж. Қытайда Чжоу династияның орнына Суй
династия келгеннен кей н, жаңа патша түр ктермен
барлық сауда қарым-қаныстарды үзд . Енд
Қытайдан ж бек маталары Орта Азияға келмейт ң
болғандықтан, түр к қағандарының Ұлы Жибек
жолындағы рөл азаюға бастады. Тобо хан қайтыс
болғаннан кей н, түрк қағанатта өзара қырқыс
басталады. Суй династияның патшалары осы шк
өзгер стерд сез п, түрк қағанатты ыдыратуға,
әлс ретуге тырысады. Осы саясаттың нәтижес нде,
602-603 жж. қарай, түрк қағанаты ек ге бөл н п
кетед .
604 ж. Батыс Түрк қағанатының қағаны болып
Тардуш (Дато) сайланды. Ал Шығыс Түрк
қағанатының қағаны болып сайланды.

Түрк мәдениет - ежелг заманнан өм р
сүр п келе жаткан түрк тайпалары
нег з нде қалыптасқан мөдениетт ң
жалпы атауы. Түрк лерд ң алғашқы ата
қонысы Шығыс Тянь-Шань мен өң р
болған. "Халықтардың ұлы қоныс
аударуының" нәтижес нде қаз рг
Қазақстан, Орта жөне Алдыңғы Азия,
Шығыс Еуропа территорияларына кең
таралып орналасқан түрк лер қаз рг
түрк т лдес халықтардың
барлықтарының субстраты болып
табылады. "Теле" деген термин тұңғыш
рет 542 жылы аталады. "" Теле"" түр к
деген мағына беред .
Мәдениет :

"Түр к" этноним алғашқы кезде белг л б р
ақсүйектерден шыққанын б лд рген
(ғылымда этносқа қатысты "түр к"термин н
қолдану қалыптасқан, б з соған арқа
сүйейм з). Түрк қағандағы тұсында түрк
т л н ң өр с барынша кең п, ұланғайыр
өлкедеғ нег зг т лге айналған. Түрк лерд ң
жазуы да болған. Сол көне түрк
жазбаларынан түрк лерд ң дүниетанымдық
көзқарастары, наным-сен мдер туралы көп
мағлүмат алуға болады. Көне түрк лер аспан
денелер н ң қозғалысына карап ауа райын,
жыл маусымдарының қандай болатынын
күн бұрын анықтай алған. 

Көне түрк лер геометрия, математика
ғылымдарынан б ршама хабардар болған,
оны су жүйелер н салуға, күрдел
ғимараттар, карауыл төбелер тұрғызуға, т.б.
пайдаланған. Олар металды, түрл
минералдарды ер ту әд стер н, шөптерд ң
емд к қасиеттер н б лген. Емдеуд ң неше
түрл әд стер н де жет к меңгерген. Ежелг
түрк лер, нег з нен, қос күшке - Көкке және
Жерге сиынатын болған. 

Көк Тәң р н ң рақымымен елд билеген
қағандар "Аспанда туған және Күнмен,
Аймен безенд р лген" деп аталған.
Ежелг түрк лер үш н Көк пен Жер-
Судан кей н тұрған құд ретт күш әйел,
ошак басы құдайы Ұмайға табынған.
Түрк халықтарының мәдениет нде
персонификациялабаған, шекс з аспан
әлем мен қатар аспан шырақтары,
құтты мекен, отсуға да бас иген н
б лд рет н деректер кездесед .

Түр к қағанатының нег з н
қалаушы Бумын қайтыс
болғаннан кей н бил кке келген
Мұқан қаған (553-572 жылдар)
жужандарды талқандауды
аяқтайды.

Түр к қағанатының нығаюы. Мұқан қаған түрк лерд ң Орталық Азия мен
Оңтүст к С б рдег үстемд г н бек тт . Иштеми (Істеми) қаған қаз рг
Қазақстан, Орта Азия аумағын бағындырып, Ед л мен
Солтүст к Кавказға шықты. Қытай жылнамаларындағы деректер
бойынша Мұқан қаған «шегара (Ұлы қорған) сыртындағы барлық
иел ктерд ң зәрес н ұшырды». VI ғасырдың 60-жылдары Түр к қағанаты
сол кездег р мемлекеттер — Византия, Иран, Қытаймен өзара қарым-
қатынас жасады. Түр к қағанаты нығайған кез нде 
(VI ғасырдың 70-жылдары) Маньчжуриядан Босфорға дей нг жерд алып
жатты. Иштеми қаған тұсында түрк лер әскери жағынан қуатты
империяға айналды.

Түрк лерд ң батысқа жылжуы
тек жаулап алушылық қана
емес, түрк тайпаларының р
көш -қонына ұласты.
Жерг л кт тайпалар
түрк лерден құралған
мемлекетке қосылды немесе
Шығыс Еуропаға қарай
жылжыды.

Назарларыңызға
рахмет
!

Пайдаланылған
әдебиеттер
:
Қазақстан тарихы» (көне заманнан
бүг нге дей н). Бес томдық. 1-том. —
Алматы: Атамұра, 2010.—59ISBN 978-601-
282-027-0,1-т.
Қазақ мәдениет . Энциклопедиялық
анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.”
ЖШС, 2005
1.
2.