«Биліктің қалыптасуының тәсілдері мен көздері»
жүктеу/скачать 32,64 Kb.
|
«Биліктің қалыптасуының тәсілдері мен көздері»-emirsaba.org
|
«Биліктің қалыптасуының тәсілдері мен көздері» «Биліктің қалыптасуының тәсілдері мен көздері» Билік пен баскару белсенді, ынталы, үстемдік етуші субъект мен салыстырмалы тұрғыда белсенді емес, бағынышты субъектінің арасындағы субъект-субъектілік қатынастардың нәтижесінде пайда болады. Бағынышты тарап биліктік катынастарда билік ықпалының объектісі болады. Бірақ биліктік қатынастың қай жағы болмасын өз мұдделері мен қүқықтары бар шынайы, әрекетшіл субъектілер болып табылатындықтан олардың арасындағы биліктік қатынастар өзара келісім жағдайында ғана пайда болып, тиімді қызмет етуі мүмкін. Биліктік қатынастардың ерекше проблемасы билік құрушы субъектінің басқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субъект билік құру құқығына ие және неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежеде қабылдап, орындауға міндетті. Саяси ойлар тарихында бұл проблема әрдайым назарда болған және солай болып қала береді де. Өйткені, биліктік қатынастар субъект-субъектілік қатынас ретінде субъективті және ситуативті болғандықтан белгілі бір тұрақсыздықпен сипатталынады. Осындағы тағы бір ескеретін жайт, өркениет тарихында биліктік қатынастар әр түрлі әлеуметтік негіздерге, әр түрлі тарихи тамырларға ие. Біздер саяси билітың іске асуын айтып отырмыз. Бұл мемлекеттік билік. Бүгінгі күнде биліктің пәні туралы ңақты қөзқадас жоқ. әртүрлі бтлік жайлы тұтырынданалар бар. 1. Теологиялық. Бтлік адамның белгілі бір мақсаттарға ұмылысымен түсіндірріледі. өйткені бұл мақсаттар түрлі болуы мүмкін. Бір қатар адамдар билік арқылы күн корүге тырысады. Басқа біреулердің мақсаттары атақ – абырайға қөл жеткізу, кажетті таныстың колелсін ұлғаіту және т.б. 2. Бихевиолистикалық. Билік әр аданде тұғаннан қалыптасқан бағтушылыққа немесе бұйрық берушілікке бейімділікпе түсіндірілері сондықтан бұйрық беруге белгімі бар адамдар билікке ұйылады. 3. Психологиялық. Билікке тырысу адамның белгілі бір кемшілігімен түсіндірінеді. Егер адам қандайда бір жетіспеушілік сезінсе (моральдық және тәндік әсіздікты) бұл оны мезелайды. өмірінде белгілі бір жайсындық қалыптасады, сондықтан бұл жетіспеушілікті билікке жету арқылы өтеуге тарысады. Билікті алғаннан соң ол басқа адамдардың үстікен билеу құқығына не болады, оған өзі қанағаттанды және енді оны өз кемшіліктері типті мазаламайды. Билік, билік жүргізу қатынасы және бағынушылық қалайды ені әлементтің бар екендігін болжайды. 1) қалайда біреу билік етуді қалауы қажет 2) бағынуға дайын адамдар болуы қажет сондықтан да билікті қатынастарда барлық адамдар 2 категорияға бөлінеді биліктің субъектілерімен объектілері. Билік субъектісі – қағидағыдай 2 түрлі қасиетті меңгеруі қажет. а) бұйрық беруді қалаушылық б) субъект жұмысындағы кейбір мәселелерде белгілі бір компетенция қажет. Айта кететіні, билікке ұмтылушылық барлық адамға тән емес. Көптеген адамдар үшін (билік) басқа адамдарға билік жүргізу тым қажетсіз, өткені оларда жауапкершілік сезімі, адамгершілік борымы тым жоғары және бұл категориядағы адамдар басқа адамдар өміріне өкпемдер жүргізу жауап кершілінен өорқады, яғни олар билік жүргізуге дайын емес. Басқаша айтқанда билік объектісі кеңірек, түрлі. Объектінің өз еркімен субъектіге бағынып және оның айтқанын орындауының бірнеше түсініктемесі бар. а) объект субъектінің еркін қорыққанынан және билік құрылымдар жағынан қандай да бір санкциялардан сескенгенінен өз еркімен бағынады. Мұндай ситуация көбіне демократиялық емес мемлекеттерде кездеседі. (тоталитарлық, автолитарлық). б) табиғы бағыну жеке адамның (индивидтің) әдеттерінің күшінде жатыр, жүз жеге бойы қандай да бір белгілі билікке әдеттенген халық (индивидтер) осы әдеттен өте қиын шықты және соның ішінде басым бөлігі ОССРОның орнатқан тоталитарлық режимі. Сталиннің жеке басына табыну орыс халқының мемлекет басында тек бір адамды көру әдетімен түсіндіріледі. Ресей үшін әрқашан патша үйреншікті болатын яғни ол Ресейдегі тәртіп пен биліктің келбетін көрсететін. Төңкеріс (революция) барысында монархия жоғалтылса да№ бірақ әдет қалды. в) бағынушылық билікті таратушылардың (жеке басының) беделінде жатыр, яғни сол берілген билік таратушы сол елдің ешқандай азаматында жоқ қасиеттерге не ақылды да дана сондықтанда билік оған тиесілі деген қоғамда пікір қалыптасқан. Басқарушының беделі шығнайы немесе жалған болуы мүмкін. Шынайы бедел – берілген адамның қасиеттері оған жазылған қасиет түрде сәйкес келуі. Жалған бедел – құралған пікірдің адам қасиеттеріне сәйкеспеуі. Шынайы беделге негізделген билік – ең беделді, сенімді билік болып есептеледі. Биліктің типтері: Билік іске асуы үшін – билікті іс-әрекеттердің орындалуының белгілі тірей (базасы) қажет. Осының күшінде билік түрлі ресурстарға сүйенеді: экономикалық, әлеуметтік, рухани, принудит. Экрномикалық билік – бұл елдің экономикалық ресурстарының үстінен бақылау, бұл жай уақытта билігін іске асыруға мүмкіндік береді. Барлық билік түрлерінің ішінде – экономикалық билік ең тиімді күштесі болы табылады. Басқа сөзбен айтқанда экономикалық билік – материалдық байлықтарды игеруде пайдаланылады. (Бұл билік адамға). Әлеуметтік билік – қоғамның әлеуметтік құрылымындағы әлеуметтік әлеуметтік Белгілі бір жерінде қорланады. Бұл билік адамға берілген мемлекеттің иерархиялық құрылымында белгілі бір орынға ие болуына мүмкіндін береді. Бұл биліктің көмегімен адам материалдық және рухани байлыққа құқылы ететін қандай да бір жеңілдектерге, әлеуметтік жағдайға қол жеткізеді. Рухани билік – адамдарға ақпарат, ғылыми жетістіктер арқылы іске асырылатын құралдары және т.б. арқылы іске асырылады. Принудительное билік – күш көрсету, қорқытуға сүйенеді. әр мемлекетте пайда болған мәселелерді күш көрсету арқылы шешетін арнайы құрылымдар бар. Силовые құрылымдар. Шенеуніктік аппарат, әскер, сот, түрме, прокуратура және т.б. кіреді. Билік және жеке тұлға Биліқтің өзара қарым-қатынасы, мемлекет пен жеке тұлғаның мемлекеттегі қарым-қатынасы саясаттанудағы ең басты сұрақтардың бірі болып табылады. Барлық уақыттарда осы озара қарым-қатынастардың түолі трактовкалары болды. Ең бірінші трактовкалар көне шығыста болды. Оның ішінде патерналистикалық бөлініп порінде. Оның түйіні: кез келген жанұядағыдай, яғни әке (патер) жанұядағы барлық істерді басқарады. Мемлекетте де сол сияқты- мемлекет әкесі монарх ал қол астындағылары – оның балалары болып табылады. Олар монархқа мүлтіксіз бағынуы тиіс. Бұл жерде билік субъектісі монарх болса ал басқа қол астындағылар – билік объектісі яғни олардың ешқандай өз қозқарасы пікірі жоқ және саяси процестерге араласа алмайды. Сәл нешірек басқа аспектілер пайда болады. Платон мен Аристотель мемлекет пен жеке тұлға арасындағы қатынастағы тоталитарлық концепциясын ұсынды. Оның түйіні. Адамдар ұжымға өз еркімен бірігеді және мемлекет құрады яғни олар өз еркімен өз құқығы мемлекетке береді осының күшінде мемлекетте жеке тұлға жоғалын сіңетіндей-қоғамның ең басты эталоны болып табылады. Осы түсінікте мемлекет өзінің барлық мүшелерінің жалпы еркіне (міндетіне) мақсатына билік жүргізуге құқылы. Капиталистік формацияның тупидау кезеңінде мемлекет пен адамның қарым-қатынасын қарастыратын либералдық теория пайда болады. Оның мәні: мемлекеттік осы мемлкеттің жеке азаматтары құратын болғандықтан мемлекетті құрамы адам (индивид) алғышқы болады ал мемлекеттің басқарушы жағдайынан шығады да, ал мемлекеттің өзі адамды барлық құқықтарымен, еркіндігін пайдаланасы өмір сүруіне кедергі жасамай қорғап отыруға міндетті марксистік концепция. Тоталитарлыққа өте жақын. Оның түйіні: мемлекет пен адамның адамның қарым-қатынасы классикалық негізде құрылады. Адамның қандай – да бір классқа қатысы қатпен оның қоғамдағы орнеги анықтайды. Осы теория бойынша мемлекетпің беретін көлеміндегі қандай да бір құқығын алады. Үстем етуші класс бір клас өкілдеріне көбірек, келесі біреуіне азырақ беруге құқылы. Бұл концепцияда индивид өзінің жеке «Біз» деген мағынаға кіреді. Бұл түсіністі қандай – да бір класс, партия және т.б. өзіне алуы мүмкін. Жеке тұлғаныз (жаңаша) қазіргі заманғы құқығы. Қазіргі заманғы қоғамды демократизация, демократия, мемлекеттің өркениет тілігі адам құқығына қатысына байланысты. Бұл адам құқығының негізіне кағыз құқық яғни ол құқық адамның туғанда алатын құқығы (өмірге сүру құқығы еркіндік, бостандық) қойылуы керек. Бұл құқықты адамнан ешкім ала алмайды қазіргі заманғы қоғамда адамның барлық құқығын бес типка бөлуге болады азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени. Азаматтық-бұған тарихи құқық кіреді. Бұл мемлекетке тәуелді емес құқықты ЕРКІН-деп, ал мемлекеттің өз азаматтарын, қамтамасыз ететін құқығы Жекелік құқық деп айтады. Саяси-мемлкеттің өзіндегі азаматтарына саясат саласынан берілетін құқықтар. Экономикалық-бұған материалдық ресурстарды пайдалану құқығы кіреді. Оның ішінде ең бастысы және оны пайдалану құқығы. Ал Реседе мұндай құқық 17-жылғы төңкеріске дейін болды және көптеген жылдар бойы жоғылып нетып, ал қазір қайтадан пайда болды. Әлеуметтік-білім берудің әлеуметтік қамтамасыздандыруына және т.б. құқықтылық. Мәдени – мемлекеттің рухани байлықтарына пайдалану құқығын айтады. (кітапханалар, театрлар, және т.б.) Көп елдерде осы басшылыққа алынатын құқықтар елдің конституциясында жазылған және оның іске асыруына кепілдік береді. Билікке кұқық соңдай-ақ басқарушылардың қолында әрқилы билік көздерінің болуымен де қамтамасыз етіледі, бұлар: Экономикалық. Билік құрушының экономикалық ресурстарға ие болу және басқару кұқьны. Бұл меншікке ие болу, оны басқару, экономикалық ресурстарды бөлу, экономикалық көтермелеу мен жазалау кұқығы. Сондықтан да, экономикалық тұрғыдан үстем сословиелер, таптар, экономикалық элита билік органдарында берік позицияларды иеленеді. Идеократтық. Идеология бұқара халыққа биліктің ыкпал етуінің құралы ретінде пайдаланылады. Бұқара санасының жанды жерлерін идеологиялық тұрғыдан өңдеу, оларға назар аудару, осы проблемаларды өз мақсатына пайдалану үшін идеялықтеориялық кестені қалыптастыру және бұқараның осыған тиісті мінез-құлқын дағдыландыру — биліктің осы көзінің қызметіне жатады. Дін мен шіркеу биліктің аса күшті идеократтық көзі болды. Осы қайнар көздің негізінде клерикалды саяси қозғалыстар, клерикалдық, теократиялық билік пайда болды. Биліктің аса күшті идеократтық көздеріне өзгеше ойлауды кудалау мен идеялық қысым көрсету тән болған фашизм, национал-социализм, коммунизм секілді тоталитарлық режимдер ие болды. Акрараттық. Қазіргі танда БАҚ-тарға ие болу және басқару бұқаралық санаға тікелей немесе жанама әсер етудің құралдарына айналуда. БАҚ саяси басымдықтарды анықтап, адамдардың әуестіктерін кзлыптастырып, оларды саяси жағдайға бағыттап бұқара санасын манипуляциялауы мүмкін. Қазіргі саяси тәжірибе көрсетіп отырғандай, кім БАҚ-қа ие болса, сол бұқараның көңіл-күйі мен жүріс-тұрысына өте күшті әсерін тигізеді. Ақпарат виртуалдық шынайылықты қалыптастырып не бұқараны тыныштандырады, не керісінше дүрліктіреді. Авторитарлық. Билік субъектісінің беделінен туындайтын билік көзі. Бедел мәжбүрлемей, күштемей бағындырудың құралы ретінде кез келген билікке қажетті. Авторитаризм, авторитарлық — билік органдарының белгілі бір құрылымдарына, билікті жүзеге асырудың өзіндік өдістеріне ие билік құрудың ерекше формасы. Харизматикалық. Харизма (гр.сөзі charisma — құдай берген қабілет) — билік функциясын орындау үшін оны иеленуші субъектінің бойындағы ерекше икемділіктің, қабілеттің бар болуы. Харизма — бұқаралық сананың құбылысы. Бұқара халық қана лидерде харизматикалық қасиеттердің бар екенін танып, оны билік тұғырына көтереді, оған табынады әрі бағынады. Алайда биліктің бұл көзі мәңгілік емес. Уақыт өте келе билік құрушы субъектінің харизмасы көмескілене бастайды, бірақ идеологиялық көтермелеу арқылы оны ұзартуға болады. Психологиялық. Билік құру жинақталған іс-өрекет болғандықтан билеушілердің де, бағынушылардың да психологиялық қабылдауының ерекшеліктерін қалыптастыратын психологиялық негіздерге ие екендігі сөзсіз. Сондықтан қоғамдағы бір адамдарда баскдруға, лидерлікке, билік құруға деген табиғи психофизиологиялық қабілет дамыса, оған керісінше, басқаларында бағыну, бас ию сияқты касиеттер басым болады. Дегенмен, индивидтерді бұлай бөлу принципті тұрғыда дұрыс емес, себебі ол адамзат тұлғасының тұтастығына, оның өзіндік ерекшелігіне, қасиеттеріне нұқсан келтіреді. Бірақ адамның жүріс-тұрысының оның қоғамдық мәртебесіне сөйкес болмауы өте жиі кездесетін құбылыс. Адамның гендік құрылымында агрессивтілік, үстемдікке, басшылыққа ұмтылу сияқты касиеттер болуы мүмкін, ол мәселен, күнделікті өмірде ол адамның мінез-құлқындағы девиаңияға (кейінгі лат. Deviatio — нормадан ауытку) соқтырса, ал саясатта билікке ұмтылу ретінде жүзеге асады. Күштеу. Биліктің өзіне төн ерекшеліктерінің бірі — мәжбүрлеу оның қоғамда күштік көзінің бар екендігін көрсетеді. Бұл бағынушыға қатынаста күш көрсету, мәжбүрлеу акцияларының әрқилы формалары. Алайда, өркениеттің дамуымен күштеп мәжбүрлеу тек мемлекеттік биліктің атрибуттық белгісі болып саналады. Ал күштеп мәжбүрлеудің кез келген басқа тәсілі озбырлық, құқықтық емес акция, жеке адамдардың қарапайым құқықтарын бұзу ретінде қарастырылады. Мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу функциясының өзі заңдармен белгіленген, ол тек белгілі бір құқықтық шеңберде ғана мүмкін болатын іс-әрекет. Формальды-бюрократиялық. Өркениеттің дамуымен биліктің киелілігі акральдылығы) жоғалып кетеді де, биліктік іс-әрекеттің рутинизациялануы пайда болады. Саясат — адамдар бұкарасының жүріс-тұрыстарына ықпалын жүргізу, манипуляциялау, сондықтан саяси билік, ең алдымен, биліктік әсер етудің объектісі ретінде ерекшеленеді, яғни адамдардың аса үлкен бұқарасын қамтып, биліктік әсер етудің әрқилы құралдарын пайдаланады. Саясатта адамдардың шынайы мүдделері жинақталған, шоғырланған формада болса, саяси билік мейлінше басым сипатта болады. Ол мемлекет пен мемлекеттік билікті, мемлекеттік билікті қалыптастыруға қатыстыру мен оған қысым көрсету жолымен пайдалануға ұмтылады. Яғни адамдардың үлкен бұқарасының өрекетін біріктіруге жөне олардың бірлігін қамтамасыз етуге ұмтылу, саяси шешімдердің үстемдігін қамтамасыз ету, мемлекеттік билікке әр түрлі жолмен қысым көрсету — саяси биліктің өзіне тән ерекшеліктері. Билікті жіктеген кезде қоғамда ашық, заңды билікпен кдтар жасырып, заңсыз, мафиялық биліктің бар екендігін ескере кеткеніміз абзал. Өйткені қоғамдық өмір көп қатпарлы, онда өзінің биліктік қатынастарын қалыптастырып, әрекет ететін жасырын тұстар да бар. Мафиялық биліктің іс-әрекеті деструктивтік сипатта болғандықтан, қоғам мен мемлекет оның мемлекеттік тіркеуден өтуін, іс-әрекетінің зандастыруын, кұкықтык нормаларға бағынуын талап ете отырып, онымен күрес жүргізуге мәжбүр. Жасырын мафиялық билік мемлекеттің бақылауында болмайтың құрылымданған жүйе. Мафиялық құрылымдардың мемлекеттік билікпен араласып кетуі қоғамдық қауіпті тудырады, ал бұл қоғамдық өмірдің қылмысқа толы болуына, зорлық-зомбылық пен заңсыздыққа алып келеді. Осындай араласып кету мафиялық ұйымдардың қолында аса зор қаржы қоры болуыңан мүмкін болады, осының арқасында олар мемлекеттік шенеуніктерді, саяси қайраткерлерді, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлерін сатып алу мүмкіндігіне ие, ал қоғамның жеткілікті түрде ұйымдаспаған тұрғындары оларға адам ресурстарын беріп отырады. Тұлға үшін биліктің өзіндік ерекшелігі мен маңызды көрінісі — оның тұлғалық, мөдени-этикалық. психологиялық аспектісі. Тұлғалық тұрғыдан алғанда билік құру — ерекше психологиялық кеңістік. Билік құрудың екі бағытта жүргізілетінін ескеру қажет: біріншіден, ол басқа адамдарды бағындыру, олардың жүріс-тұрысын реттеу, олардың тіршілік өрекетіне араласу мақсатында басқа адамдарға кдты- настағы еріктің көрінуі болып табылады. Бірақ басқа адам- дар сияқты билік құрушы субъекті де адам, сондықтан оның басқалардың мүдделеріне, өмірлеріне араласуы, оларға каты- наста баскару, бақылау, ерік функңияларың жүзеге асыру — аса жауапты, агрессивті және осыған орай моральды-пси- хологиялық тұрғыдан алғанда күрделі іс-әрекет. Барлық адамдар бұған дайын емес жөне оны қажет етпейді де. Ол тек әуесқойлар үшін деп айтуға болады. Батыс ғалымдарының зерттеулері бойынша, өркөкірек адамдар баскаларға өз үстемдігін жүргізіп, әлеуметтік мәнін таныту үшін энергиясын билік құру аумағында жұмсайды. Кейбір психологтар билік құруға ұмтылатын адамдарды садистік әрекеттерге бейім деп есептей отырып, психогендік негіздерге баса назар аударады. Бұдан өзге, билік құру тұлғаға, оның ішкі құрылымына "бағытталуы, өзін-өзі тәрбиелеудің, өзін-өзі бақылаудың, өз бетінше әрекеттенудің еріктік актісі, жеке белсенділігінің психологиялық негізі болуы мүмкін. Яғни жеке адам, индивид соңы, ажырамас, атомарлық әлеуметтік субъект болып табылса, билік құру өзіне-өзі билік құру ретінде және жүрістұрысын өзі реттеуге, өзің-өзі бақылауға, тіршілік өрекетінің жеке психологиялық тұрғыда саналанған кеңістігін қалыптастыруға бағытталған терең тұлғалық, мәдени-этикалық, психикалық акция ретінде жүзеге асуы мүмкін. Әлеуметтік жөне саяси ойлар тарихында билік құрудың осы бағыты зерделеніп, идеологиялық тұрғыда қолданылған. Динамикалық, сондықтан агрессивті батыстық өрке- ниет көбінесе бірінші бағытты қолданды. Ол, ең алдымен, жаппай мақсатты акциялар, төңкерістер (революциялар, жаулап алулар, ірі әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыру) негізінде жеке адамның тіршілік әрекетінің анықтаушы факторы ретіндегі оның өмір сүруінің сыртқы жағдайларын түбірімен өзгертуге болады деп есептеді. Шығыстың кейбір дамыған өркениеттерінде (Үндістан, Қытай) билік құрудыц баскд бағытына назар аударады. Дәл осы жерлерде, әлеуметтіліктің жеке тұлғалық аспектісінен шыққан, жеке адамның деструктивті эмоциялары мен әрекеттерін тежеу үшін өзін-өзі игеру, өзін-өзі бақылау формасындағы биліктік санкцияның қолдану қажеттілігіне негізделген буддизм, конфуциандық сияқты дүниетаным- дық, мәдени-этикалық жүйелер пайда болды. http://emirsaba.org жүктеу/скачать 32,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|