Еркелету, айналып-толғану

Казак тілі айналып-толғануды, еркелету мен ізет мағынасын білдіретін арнайы сездерге баска тілдерге, соның ішінде туыс тілдерге караганда да элдекайда бай. Әрі ондай мағынаны біл- діретін амал-тәсілдері де сан алуан. Мұндай сездерді пайдалану- ды түркітанушылар ұлттық мінез-құлықтың ең бір манызды ерек- шелігі деп таниды.

Еркелету сездерінен айналып-толгану, мәпелеу, мейірімділік магынасы айкын сезіледі. Айналып-толгану сөздері каратпа атау ретінде гана емес, сағыныш сезімін білдіргенде, сондай-ақ жақыны еліп, жоктау айтканда да қолданылады. Еркелету мағынасындагы создердін коптеп колданатынын керсету максатымен оларды бы- лайша топтап беріп отырмыз:

1. Жарык сәуле тусіру ұғымымен байланысты: шырагым шырақ, жарық дүнием, жарығым, сәулем, сәулетай, сәулетайым сәулем, сәулешім, айым, күнім, күнтайым, жұлдызым

2. Үй жануары, төрт түлік мал телдерімен байланыстырып: ботам. ботақаным, ботажаным, боташ, боташым, ақ бо- мам, қозым, қоныр қозым, қошақаным, құлыным, құлыншағым, құлынтай, құлынтайым, ақ тайлагым

3. Кус атауымен байланысты: қарғам, қарғатайым, қаргашым.

карлыгашым, балапаным, аққуым, көгершінім. 4. Шыбын сөзімен байланысты: шыбыным, шыбынтайым,

шыбын жаным

5. Айнал және баска атауыш сөзбен байланысты: айна- лайын, айналып кетейін, айналдым, айнам, айнашым, жаным, жарықтығым, жарқыным.

6. Садаган кетейін, садаган болайын, тіліңнен садага кетейін. құлдығым, құлдығын болайын, құрбаның болайын, құлын бо- лайын, сенін табанына кірген шөгір менің маңдайыма кадалсын.

57

7. Әке, коке, бөпе сөздерімен байланысты еркелету: әкетай, әкетайым, әкебас, әкем, әкежан, әкежаным, әкешім, кекем, кокетай, кокетайым, көкешім, көкежан, көкежаным, болем. бопемайым, болешім боп жаным.

8. Калка, карак сездерімен байланыстырып еркелету: калка қалқам, қалқашым, қалқатай, қалқатайым, қалқабас, қалқаш, қалқажан, қалқажаным, қарақ, қарағым, қарашыгым.

9. Қымбаттым, алтыным сөздері де еркелету мағынасын білдіреді. И.Циртаутас аз макаласында М.Әуезов. 1. Жансугіров, М.Балакаев, тағы баскалардың енбектеріне сүйене отырып, жалгызым, бетім, қолым, елім, жұртым, туған жерім, тілім. созім, әлемім, домбырам, көнілім, жүрегім, көзім, беренім, ба- тырым, жігітім, жолбарысым, сырттаным, тұлпарым, белім асқар тауым, тірегім, білегім, пышағым, құшағым, морем, қара шашым, ботагөзім, күмісім, аруым сөздерінін кемірек. сирегірек болса да еркелету магынасында колданылатын кезі бар екен деген пікірді айта келіп. «Коніл бөлерлік бір нәрсе, осы айтылгандардын ішінде, абстракт мағыналы бір сез жок. Ондай сездер бірен-саран куатым, аяулым, қадірлі м Және бір кызыгы, өсімдікпен салыстырудың жоктыгы. Бұл рет- те небәрі жалгыз мысал келтіруге болады: «балдырганым»- деген тұжырым айтады (И.Циртаутас. Аталган макала, 77-б.).

Жасы улкен адамның балаға да, ересектерге де бірдей карата айтатын еркелету атауы туыстық атаумен коса есімдерге де жан косымшасын жалгау аркылы айтылады: Сапаржан Серікжа Гауһаржан, Омаржан, әпкежан, апажан

rce

мка Ізет магынасындагы создер секілді еркелетуді білдіретін создерге де тіліміз аса бай. Картан тарткандар, әсіресе картан әйелдер оз немерелерін айналып-толганганда шылау, одагай создерін, сондай-ак журнак пен тәуелдік жалгауын косып, ізет атауынын бірнешеуін кабаттастыра колдануы байкалады (Т.Берд ияров,Жастыккешу». Алматы, 1966, 105 б.).

go

58

Казак әйелінін бебегіне айтар бесік жыры, мысалы, мынадай: сен менін алдымдағы жарығымсың, қой жүні жылы қалпағым- сын, қар жауса күрегімсің, жауга айбат шегер журегімсін, сен менін алтынымсың, атағымсын (С.Шағатай, «Қазакша мәтіндер». Анкара, 1961, 144 б.).

Еркелетуді, айналып-толғануды, айналып-үйірілуді білдіретін создерді ізет атауымен байланыстыра караймыз. Олар бір-бірін толыктырады. Еркелету де туыстык жакындыкты, адамнын жа- сын, жынысын білдіре, көбінесе тәуелдік жалгауымен айтылады. Мұндай магына туыстык және адам атауларына жан, -еке, -тай -ш аффикстерін жалгау аркылы беріледі: агеке, а екем, агатай, агатайым, ағашым, ағажан, ағажаным, кокетай, көкежан кокетай, сәулежан, сәулетай, сәулеш, Мәрияш Сагижан, Сәкетай, Секеш, т.б.

Еркелету, айналу-толгану сездеріне мыналар да жатады

Айналып кетейін

Зекетін кетейін

Садағын болайын

Тіліннен садага кетейін

Кулдыгын кетейін

Кұрбанын болайын

Кулын болайын

Сенін табанына кірген шегір менің маңдайыма кадалсын

Аппагым

Ак тайлағым!

59

Калкам-ай!

Калкатай

Базарым-ай!

Бауырым-ай!

Жалгызым-ай!

Кунім-ай!

Карагым-ай!

Коныр козым-ай!

Куатым-ай!

Жарыгым-ай!

Кулынтайым

Шырағым

Жарык дунием

СИЫНУ, ТАБЫНУ СӨЗДЕРІ

Сиыну мен табынуға қатысты коніл күй лебізі кұлайга кұлшылык еткенде, сондай-ак табигат күштері алдында бас иген- де, жеке тулгага беріле сеніп жалбарынғанда, ел білеушілерін кошеметтеп ізет білдіргенде айтылады. Қоғамдық санадағы сиынулін керінісі жеке баска табыну ретінде белгілі. Сиыну мен табынуга мынадай сөз орамдары жатады:

Алдияр

Алла жар бол!

Я аруак колда

Кыдыр ата, жебей гор!

Әміршім

Касиетіннен айналайын! Колда, пірім!

Аруак! Аруак!

Колда, бабам!

Өзін сакта, аруак!

Жар бол жасаган ием!

Жар бола гер кулдык

Сакта, кудай!

Тіл кезден аулак!

Жарылкаушым Жараткан нем

Медет бер, баба!

О жараткан нем

Жаббар ием жар бол!

Мәртебелім

Таксыр

Демей гор, зулием!

Ия, алла!

Улык терем

О, жасаган!

Ия, кұдайым!

О. жасаған ием!

Я танірім!

О, кұдіретті ием!

ӨТІНІШ, ЖАЛЫНЫП-ЖАЛБАРЫНУ СӨЗДЕРІ

Өтініш, жалынып-жалбарыну сөздері де сиыну мен табынудын бір түріне жатады. Өтініш - адамнын озге адамга білдіретін создер жатады. Әр алуан жагдайга байланысты жалынудын мына томенгідей түрі айтылады:

калауы, комек сурауы, бір нарсе жөніндегі ұсынысы мен сұрауы Тілектін айрыкша түріне өтініш пен жалыну мағынасын білдіретін

60

Айтканынды екі етпейін...

Аксарбас, аксарбас! (Алла тагалага жалбарыну, сойылган мал

түрінде берілген кұрбандык).

Ак кұдай, сауапқа жаз! Рақым ете гөр, есіркей гөр. істеген істін қайыры тисін! Аруагыннан айналайын! Аруағыннан садага кетейін! Жолына

жаным пила болсын!

Астапыралла, алла сактай гор!

Нысап бере гор! Садаган кетейін!

Садаган болайын!

Аягынды суйемін!

Аягына жығылайын!

Ренжи керме!

Коніліне ала корме!

Ашулана корме!

Бір ашуынды берші!

Тілеуінді тілейін!

Құрбанын болайын!

Ойына келмесін!

Ауыр алма!

Сабырга жендіре гор!

Тәнірі жарылқағыр! Канадыгын болайын!

Кулын болайын!

Құрбанын болайын! Кунін болайын!

Ол десен еліп, тіріл десен тірілейін!

Отынмен кіріп, келінмен шыгайын! Шыбындай жаным сенің жолында болсын!

Келенкен болайын!

Кудайдын кезі тузу болсын!

Кудайдан кайтсын!

Кудайым колдап - коргасын!

Ак періште колдап, коргай герсін!

61

Біреудін келісті іс-әрекеті мен істеген жаксылыгына, ерен енбегі мен жеткен жетістігіне, тағы баска абыройлы табыстары- на риза болганда сүйсіну, мадақтау секілді ККЛ айтылады. Руха- ни дуниесі бай, акыл-парасаты мол адамнын осындай жагымды ККЛ-н орнымен, жарасымдылыгын келтіріп айта білуі адамдар арасындагы карым-катынаска игі әсерін тигізіп, сыйластыкты арттырады. Салтанатты окиганы жырлауга немесе біреуді кошеметтеуге арналган мадак елен де осы максатта айтылады.

Адамдардын өзара қарым-қатынасы барысында туындайтын жагымды коніл күйді танытатын сез орамдарының бір түріне риза болу, сүйсіну, мадақтау жатады. Мұндай жағымды коніл күйіне Ден коюшылык сездін магиялык күшіне, сөз өнеріне мән беріп, тіл кұдіретіне сенуден пайда болган деген пікір айтылып жүр. Жаксы керуді, сүйіспеншілікті, мейірімділікті танытатын, кайрат, жігер беретін мадақтау ішкі сезімді ангартатындай кошеметпен айтылады. «Жаксы сөз жарым ырыс», «Діні пәнді пәктін тілі пәк» демекші, риза болып сүйсіну, адамга жаксылык тілеуді аигартумен коса, онын көңілін көтеріп, жанын жадыра- тып, жакын жандармен карым-катынасын дұрыс жолға қоюдагы манызды кадам болмақ. Білім-парасаты мол, мәдениетті адам мына темендегідей риза болып, сүйсінген, мадактаган создерін ретімен колданып, тындаушыларына жагымды әсер калдырады.

. Айды аспанга бір шығарды. Данкы жер жарды, аты шыкты. Ак бейіл. Арамдыгы жок, адал, ойдагы ак етек, ак журек, ак кеніл, таза адам.

Ак жаркын. Жайдары, ашык көнілді, ак койлек, адал ниетті. ак коніл, ак кобелек, анкылдак, ак көніл адам. Ак кекірек. Ізгі тілекті, ашык жан.

. Ак кұйрық. Кәнілашар шай секілді. Көңіл жадырататын кісі. Ак кез ерлік. Кезсіз батырлык.

.

. Ак сүтін актады. Ата-ана алдындағы борышын етеді. Ак туйенін қарны жарылды. Ит басына іркіт төгіліп, карык бо .

лып калды.

62

улкен дарын иесі. • Алдыннан жарылкасын. Дегенін болсын. Бақытты бол.

. Алмас тілді. Өткір, шешен сөзді. Сезі мірдің орындай.

Алтын айды аспаннан алды. Қанатын алыска самғады. Кол

жеткісіз киынга кол созды. Алып та жығады, шалып та жығады.

Алыска кол сермеді. Терең ойланып, биікті меже етті.

•

• Айрандай ұйып отыр. Ауыз бірлігі күшті болып, бір женнен кол бір жакадан бас шығарып отыр.

• Айтулынын өзі. Өте мыкты. Елден ерек

• Айтушы ердін ұстасы. Шешен сойлеп, ойын шебер жеткізеді. Акыл кусты адаспай аспандады. Ой-санасы шарықтап, алыска ой жіберді.

• Акылын азык, сөзін сусын етті. Акылымен кам-карекет жасап,

сезімен каяу коңілін тұшытты. Акылы балкаш, ашуы дулей. Акылы кел-кесір, ашулы.

қаһарлы. Акылы там. Акылы мол.

Алаканы жазык. Жомарт, береген.

Алапаты асқардай. Ала ботен күшті, айбаты зор.

Алаштын азаматы. Казактын абзал азаматы.

.

. Ана көрген. Үлгілі, өнегелі кыз бала Ана сүтін актады. Ел сенімін орындады.

.

Артык туган, асып туган. Елден ерекше жаратылган.

• Аруакты жігіт. Сұсы басатын, айбарлы, кұдіретті жігіт.

Арын сактады. Адамгершілік жасады. Ары таза. Ешкімге киянат жасамаган.

Арыстан журекті, кайсар, ежет азамат Асылдын сынығы, шұғаның қиығы. Жаксы адамның ұрпағы.

• Созбен жеткізе алмайсын. Айтуға тіл жетпейді. Ак дидарлы. Ак куба енді. Сұлу, келбетті.

Акша бет. Сулу жуз. Аппак бет

63

Акша мандай. Әдемі, сұлу кыз. Алтын асықтай. Әп-әдемі, сүп-сүйкімді .

.

торгын. Ай десе аузы, күн десе көзі бар. Аса сұлу, көрікті

Ак сұпыдай. Әсем ак торгын.

Ойық ауыз күлім көз,

Ак тамак, әдемі тамак.

Алма мойын, аршын тос. Әдемі, ат сагак. Үзілме сұлу мойын

Артына сез калдырды. Кейінгіге өнегелі сөз, жаксы атак калдырды.

• Аруагы аспандады. Мерейі зорайды

• Аруагы басты. Аруағы артық. Мерейі үстем болды

Атагы жер жарды. Данкы жер жара шықты. Есімі кепке жайыл- ды.

ҰНАТПАУ, НАРАЗЫЛЫҚ

Әртурлі кулык пен сұмдық, зұлымдык пен айлакерлік. суркиялык пен опасыздык, аярлык пен катыгездік тағы баска жагымсыз мінез-кұлықты танытатын жағымсыз ККЛ-не бір нәрсені ұнатпай, оган карсылық білдіру, наразылық білді ру магынасын білдіретін создер жатады. Наразылык - кандай да бір жеке адамның іс-әрекетіне, қылығына, сондай-ак бір жуйеге, тәртіп пен ережеге, іс-шара мен шешімге, ой-пікір мен тұжырымга деген карсылык, келіспеушілік. Мұндай карсылык акылга конымды дәлелге, өтінішке, акыл-кенес пен нускауга кулак аспайтын бірбеткей теріс мінез көрсеткен адамды мінеуден керінеді. Карсылык, жәбірлену, ызалану, долдану, өштесу сезім- дерінен де туындап жатады. Ұнатпау, карсылык білдіруге катысты соз саптау мына төмендегідей:

. Айтулы кекжал, аты шулы.

. Ак кез. Надан, оқымаған, қаранғы

. Актан безген ары жок. Тура жолдан тайган адам.

. Акылы алқымынан аспаған. Өзгені танырлык акыл бітпеген Алты бакан ала ауыз. Ынтымаксыз бірлігі жок,

. Алдына келгенін тістеп, артына келгенін тепті. Манынан жо- латпады.

64

Балактагы бит баска шыкты.

Ак саусак кара жұмыс істеп, жанын кинағысы келмейтін

адам.

• Арын аякка басты. Арын сатты. Уятка калдырды. . Асын ішіп аягын тепті. Асынды ішейін, дагарана тышайын. Адал асын ішіп, қастандык кылды. Жаксылыкка жамандык іс-

теді.

Аузы-мұрны қисаймай

Аузына келгенін сандырактады.

Аузына кудай кірмеген

Аузына ак ит кіріп, кара ит шыкты. Аузына келгенін айтып,

балагаттады. Тілінен кагынды. Жағымсыз сөзден соккы көрді. ...

Аузынан кара кан агызды. Аузынан от буріккен қанды балак қаһарлы, мейірімсіз жен-

дет. Аузынан сезі, койнынан безі түскен екі ауыз сөздің басын

кұрап айта алмайтын.

Аузын ку шөппен сүртті. Бардын өзін жок деді.

... Ауырып журдін бе, ай карап жүрдін бе

Аш баледен кош бале. Бастан кулак садага. Балеге жолама.

• Аш иттің артын сұқ ит жалайды. Сұғанақтық жасайды. Аякты аягымен, шанақты шанағымен жұтады. Түйені түгімен

жатады • Әлінді біл, шамана кара.

. Әуселесін көрейін.

Бар болғыр (Желпі-желпі зекір).

ҰЯЛУ, ҚЫМСЫНУ, ӨКІНІШ СӨЗДЕРІ

Адамнын ойламаган жерде болган колайсыз да жансак іске киналып, соны ашык мойындауы көп жағдайда адамгершілік пен білімдарлыкты, әділеттілік пен ізеттілікті танытатындыктан, ай- нала-тонірегіне кешірім етінгендей әсер қалдырады. Мұндайда жиі айтылатын соз орамдарының кейбір түріне мыналар жатады.

65

.. Әттеген-ай!

Курысын әрі!

Маскара-ай!

. Әттен дуние!

Бекер болды-ау!

Бетім-ай! (әйел айтады)

Маскара болдык!

Бетім кұрсын!

Неткен корлык! Неткен маскара!

Енді кайттім!

Ойпырай а! О тоба! Ойпырау!

. Енді не бетімді айтамын!

Сумдык-ай!

Тек, ойбай!

. Котел! (эйел айтады)

. Кулкі болдык!

Кайтейін-ай!

Уят-ай!

• Кап әттегене!

• Койшы әрі!

.

АЯУ, МУСІРКЕУ СӨЗДЕРІ

Обалсыну халкымыздын

жас

ұрпакты әдептілікке тәрбиелейтін ұлағатты ұтымы. Аяушылық - адам бойындағы не олардын бір-бірімен карым-катынасындағы гуманистік этикалык елшем. Өзге адам басына тускен киыншылыкка, барша тіршілік иесіне катысты жанашырлык коніл күйін білдіру жағымды адамгершілік кылык, Қоршаған ортага зиян келтірмеу, жамандык жасамау, киянат iс-әрекетке бармау, жандыны жәбірлемей, жан- сызды белдірмеу обал-сауапты ойлаудан туындайды. Осыған орай мына төмендегідей ККЛ-н өз ретімен колдану айтар ойга эмоция-экспрессиялык ренк жамап, сездін бояуын аша туседі.

Алла байгус-ай!

Алда бейшара-ай!

Алда мусәпірім-ай!

Бейбак-ай!

Бейшара-ай!

Жетілегім-ай!

. Кайтейін-ай!

. Мүшәпірім-ай!

Обал-ай!

Сорлы-ай!

. Багы ашылмаған байғұсым-ай Сормандай-ай!

• Соры арылмаған-ай!

Соры кайнаган-ай!

Соры калын бейбагым-ай

66

.КОШАМЕТ, ҚОШТАУ, ТАҢДАНУ СӨЗДЕРІ

Адамдар арасындағы сыйластык пен жакын тартуга айрыкша

бейресми жагдайга карай соз этикетін ККЛ-ін әр алуан амал-

мән берген халкымыздын әр алуан әлеуметтік жік пен ресми, тәсілмен түрлендіріп колдануы ерте кезден-ак калыптаскан. Кошемет, коштасу секілді коніл күйімен байланысты танданыс - жағымды окигага, іс-әрекетке байланысты еріктен тыс туындай- тын адамнын ішкі толку сезімі. Бұл - игілікті оқиғаға, сұлулыкка, пәктікке гажаптандыратын сезім. Адамның ізгі сезімінің, ру- хани жан дуниесінің тазалығын айғақтайтын шын жүректен айтылган кошемет сез парасатты өмір сүруді мензейтін, адам- гершілікке, имандылык пен ізгілікке ұйытқы болатын жағымды эмоционалдык хал мен коніл күйін туындатпақ. Оған төмендегі мысалдар айгак болады.

Айт де! Тамаша!

Айтканын келсін! Гажап! Галамат!

Азамат екен! Керемет! Неткен керемет! Аузына май! Ой, арыстаным-ай!

. Ананнан айналайын! Ой, жолбарысым-ай!

. Эп, берекелді! Каскыр екен! • Бәсе! Бәсе! Уай, сабаз!

. Жаса! Жаса! Уай, деген! Жарайсын ерім! Уа, батырым!

.

Е, най палі! Сок! Сок! (палуанға)

Ерім жарадын! Пан! Шіркін! Е, солай десейші! Періштенің құлағына шалынсын!

Туылсан осылай туыл! Пай-пай!

. Тіл-аузым таска

Аксакты тындай, өтірікті шындай кылды. Жай-жапсарды біл-

дірмей, жалганнын кисынын келтірді.

• Аспандагы айга кол созды. Қол жетпеске ұмтылды. Шамасы

келмеске ұрынды.

Аспанды алакандай, жерді тебінгідей етіп, тарының қауызына сыйдырды.

• Алдына бас иді. Тағзым етті. Бағынды, мойынсынды. Аркасы мұздап коя берді. Сескеніп түршігіп кетті.

.

.

Дос бола алсан, доска лайык адам жок емес (Кадыр Мырза алі). • Жакын дос та, жакын кас та жолыннан табылады (Кадыр

Мырзаалі).