Гемопоэз (гемоцитопоэз) қанның формалық элементтерінің түзілу процесі
жүктеу/скачать 25,95 Kb.
|
|
Қанның түзілуі Гемопоэз (гемоцитопоэз) — қанның формалық элементтерінің түзілу процесі. Гемопоэздің екі түрі бар: 1) миелоидты; 2) лимфоидты. Өз кезегінде миелоидты қан түзілу тағы да бөлінеді: 1) эритроцитопоэз; 2) гранулоцитопоэз; 3) тромбоцитопоэз; 4) моноцитопоэз. Лимфоидты қан түзілудің түрлері: 1) Т-лимфоцитопоэз; 2) В-лимфоцитопоэз. Сонымен қатар, гемопоэз екі кезеңге бөлінеді: 1) эмбрионалды; 2) постэмбрионалды. Эмбрионалды кезеңде қан ұлпа ретінде пайда болады әкеледі, сондықтан ол кезең қанның гистогенезі болып табылады. Постэмбрионалды гемопоэз ұлпа ретінде қанның физиологиялық қалпына келу процесі. Гемопоэздің эмбриондық кезеңі Ол эмбриогенезде әр түрлі қан түзуші мүшелерді ауыстыра отырып, кезең-кезеңмен жүзеге асады. Осыған сәйкес үш кезеңді ажыратуға болады: 1) сарыуыз кезеңі; 2) гепатотимусолиеналды кезең; 3) медуллотимусолимфоидты кезең. 1. Сарыуыз кезеңі эмбриогенездің 2-3 аптасынан тастап сарыуыз қабының мезенхимасында жүзеге асады, 4-аптадан бастап бәсеңдеп, 3-айдың соңына қарай мүлде тоқтайды. Сарыуыз қабында алдымен мезенхималық жасушалардың пролиферациясының нәтижесінде қан аралшықтары түзіледі. Ол өсінділері көп жасушалардың ошақ-ошақ болып жинақталуынан пайда болады. Сарыуыз кезеңінің маңызды процестері: 1) қанның бағаналы (бастама) жасушаларының түзілуі; 2) алғашқы қан тамырларының түзілуі. Біраз уақыттан кейін (3-аптада) ұрық денесінің мезенхимасында қан тамырлар қалыптаса бастайды, бірақ олар іші қуыс құрылымдар болып келеді. Көп ұзамай сарыуызы қабының қан тамырлары эмбрион денесінің тамырларына қосылып, қан айналудың сарыуыз шеңбері түзіледі. Сарыуыз қабынан осы тамырлар бойымен бағаналы жасушалар эмбрионның денесіне қоныс аударып, болашақ қан түзуші мүшелердің (ең алдымен бауырдың) бастамаларына орнығады, содан кейін қан түзіледі. 2. Гемопоэздің гепатотимусолиеналды кезеңі алдымен бауырда, сәл кейінірек тимуста (айырша безде), содан кейін көкбауырда жүзеге асырылады. Бауырда 5-ші аптадан бастап 5-ші айдың соңына дейін негізінен миелоидты гемопоэз тек (экстраваскулярлық түрде) жүреді, содан кейін біртіндеп төмендеп, эмбриогенездің соңына қарай толығымен тоқтайды. Тимус 7-8- аптада пайда болады, сәл кейінірек Т-лимфоцитопоэз басталады, ол эмбриогенездің соңына дейін, содан кейін поснаталды кезеңде оның инволюциясына дейін (25-30 жасқа дейін) жалғасады. Көкбауыр 4-аптада пайда болады, 7-8-ші аптадан бастап оған бағаналы жасушалар қоныстана бастайды да, онда әмбебап қан түзілуі басталады. Көкбауырда әсіресе 5-айдан 7-айға дейін қан түзу белсенді жүреді, содан кейін миелоидты қан түзілуі біртіндеп бәсеңдейді де, эмбриогенездің соңында (адамда) ол толығымен тоқтайды. 3. Гемопоэздің медуллотимусолимфоидты кезеңі. Қызыл сүйек кемігінің бастамасы 2 айдан бастап салына бастайды, онда гемопоэз 4-айдан бастап қанның түзілуі бастайды, ал 6-айдан бастап миелоидты және ішінара лимфоидты гемопоэздің негізгі органы болып табылады, яғни әмбебап гемопоэз органы. Сонымен қатар, тимуста, көкбауырда және лимфа түйіндерінде лимфоидты гемопоэз жүзеге асады. Гемопоэз мүшелерінің жүйелі өзгеруі мен гемопоэз процесінің жетілдірілуінің нәтижесінде жаңа туылған нәрестеде ересектердің қанынан айтарлықтай айырмашылықтары бар ұлпа ретінде қан пайда болады. Гемопоэздің постэмбрионалды кезеңі Ол қызыл сүйек кемігінде және лимфоидты органдарда (тимуста, көкбауырда, лимфа түйіндерінде, миндалиналарда, лимфоидты фолликулаларда) жүзеге асырылады. Гемопоэз процесінің мәні - бағаналы жасушалардың қанның ересек формалық элементтеріне пролиферациясы мен кезеңді саралануы. Гемопоэз схемасында гемопоэздің екі қатары бар: 1) миелоидты; 2) лимфоидты. Гемопоэздің әр түрі гемопоэздің түрлеріне (немесе қатарларына) бөлінеді Миелопоэз: 1) эритроцитопоэз (немесе эритроцитарлы қатар); 2) гранулоцитопоэз (немесе грануляциттік қатар); 3) моноцитопоэз (немесе моноцитарлы қатар); 4) тромбоцитопоэз (немесе тромбоцитарлық қатар). Лимфопоэз: 1) Т-лимфоцитопоэз (немесе Т-лимфоцитарлық қатар); 2) В-лимфоцитопоэз; 3) плазмоцитопоэз. Гемопоэздің әр қатарында бағаналы жасушалардың жетілген пішінді қан элементтеріне кезең-кезеңімен саралану процесінде жасушалардың аралық түрлері пайда болады, олар гемопоэз схемасында жасушалар класын құрайды. Гемопоэз схемасында жасушалардың алты класы бар. I класс - бағаналы жасушалар. Морфологиясы бойынша осы класс жасушалары ұсақ лимфоциттерге сәйкес келеді. Бұл жасушалар полипотентті, яғни қанның кез-келген формалы элементіне саралануға қабілетті. Саралану бағыты қандағы пішінді элементтердің құрамына, сондай-ақ бағаналы жасушалардың микроайналасының әсеріне - сүйек кемігінің стромальды жасушаларының немесе басқа қан түзетін органның индуктивті әсеріне байланысты. Бағаналы жасуша популяциясын сақтау келесідей жүзеге асырылады. Бағаналы жасушаның митозынан кейін екі жасуша пайда болады: біреуі қанның формалық элементіне дейін саралану жолына түседі, ал екіншісі ұсақ лимфоцит морфологиясын қабылдайды да, сүйек кемігінде қалады, бағаналы жасуша болып қала береді. Бағаналы жасушалардың бөлінуі өте сирек, олардың интерфазасы 1-2 жыл, бағаналы жасушалардың 80% тыныштықта, тек 20% митозға және одан кейінгі саралануға түседі. Бағаналы жасушаларды клон түзуші бірліктер деп те атайды, өйткені әр бағаналы жасуша жасушалар тобын (немесе клонын) береді. II класс – жартылай бағаналы жасушалар. Полипотенттілігі шектеулі. Екі тобын ажыратады – миелопоэздің және лимфопоэздің бастамалары. Морфологиясы бойынша ұсақ лимфоцитке ұқсас. Бұл жасушалардың әрқайсысы миелоидты немесе лимфоидты қатардың клонын береді. 3-4 аптада бір рет бөлінеді. Популяцияны сақтау полипотентті жасушаларға ұқсас жүзеге асырылады: митоздан кейінгі бір жасуша одан әрі сараланады, ал екіншісі жартылай бағаналы болып қала береді. III класс - унипотентті жасушалар. Жасушалардың бұл класы поэтинге сезімтал – қан түзілу қатарының бастамалары. Морфологиясы бойынша ұсақ лимфоциттерге сәйкес келеді және тек бір формалы қан элементіне саралануға қабілетті. Бұл жасушалардың бөліну жиілігі қандағы поэтиннің (гемопоэздің әр қатарына тән биологиялық белсенді зат. Мысалы, эритропоэтин, тромбоцитопоэтин) құрамына байланысты. Осы кластағы жасушалардың митозынан кейін бір жасуша пішінді элементке одан әрі сараланады, ал екіншісі жасуша популяциясын сақтауға қатысады. Алғашқы үш кластағы жасушалар морфологиялық анықталмаған жасушалар класына біріктіріледі, өйткені олардың барлығы морфологиялары бойынша ұсақ лимфоциттерге ұқсайды, бірақ олардың даму қабілеттері әр түрлі. IV класс - бласты жасушалар. Бұл кластың жасушалары морфологиясы бойынша басқалардан ерекшеленеді. Олар үлкен, 2-4 ядрошығы ірі борпылдақ ядросы бар (эухроматин) болады, цитоплазмасы бос рибосомалардың көптігіне байланысты базофильді. Бұл жасушалар жиі бөлінеді және барлығы одан әрі сараланады. Гемопоэздің әртүрлі қатарындағы бласттарды цитохимиялық қасиеттері бойынша анықтауға болады. V класс – пісіп-жетілуші жасушалар. Бұл класс өзінің қан түзілу қатарына тән. Бұл класта эритроциттер қатарында бір жасушадан (пролимфоцит, промоноцит) беске дейін өтпелі жасушалардың бірнеше түрі болуы мүмкін. Кейбір пісіп-жетілуші жасушалар аз мөлшерде шеткергі қан айналымға түсуі мүмкін, мысалы, ретикулоциттер немесе таяқша ядролы лейкоциттер. VI класс – ересек формалы элементтер. Бұған эритроциттер, тромбоциттер және ядросы сегменттелген гранулоциттер жатады. Моноциттер түпкілікті сараланған жасушалар емес. Олар қан айналымнан шығып, содан кейін ұлпаларда соңғы класқа — макрофагтарға сараланады. Лимфоциттер антигендермен кездескен кезде ғана соңғы класқа сараланады, олар бласты жасушаларға айналып, содан кейін қайтадан бөлінеді. Бағаналы жасушаның белгілі бір пішінді элементке саралану қатарын құрайтын жасушалар жиынтығы дифферон (немесе гистогенетикалық қатар) түзеді. Мысалы, эритроциттер диффероны мынадай: 1) бағаналы жасуша (I класс); 2) жартылай бағаналы жасуша - миелопоэздің бастамасы (II класс); 3) унипотентті эритропоэтинсезімтал жасуша (III класс); 4) эритробласт (IV класс); 5) пісіп-жетілуші жасуша - пронормоцит, базофильді нормоцит, полихроматофильді нормоцит, оксифильді нормоцит, ретикулоцит (V класс); 6) эритроцит (VI класс). Эритроциттердің пісіп-жетілу процесінде V-класта гемоглобин синтезделіп, жинақталады, органеллалар мен жасуша ядросы редукцияланады. Қалыпты жағдайда эритроциттерді толықтыру пісіп-жетілуші жасушалардың - пронормоциттердің, базофильді және полихроматофильді нормоциттердің бөлінуі мен саралануы есебінен жүзеге асырылады. Мұндай қан түзу типі гомопластикалық деп те аталады. Қанды көп жоғалтқан кезде эритроцит пісіп-жетілетін жасушалардың есебінен ғана емес, сонымен қатар IV, III, II және тіпті I класс жасушаларының есебінен де толығады. Гемопоэздің бұл түрі гетеропластикалық деп аталады. Бақылау сұрақтары: 1.Гемопоэз дегеніміз не? Қандай түрлерін білесіз? 2.Қан түзілудің эмбрионалдық кезеңі жүретін орындарды (мүшелерді) атаңыз. 3.Постэмбрионалды қан түзілу кезеңінің ерекшелігі неде? 4. Әдебиеттерді пайдалана отырып, тромбоциттер мен лейкоциттер түрлерінің гистогенетикалық қатарын құраңыз. жүктеу/скачать 25,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|