Гидросфера жердің су қабығы Жер қыртысының қозғалысы. Жер сілкіну
жүктеу/скачать 19,22 Kb.
|
|
4- билет Гидросфера – жердің су қабығы Жер қыртысының қозғалысы. Жер сілкіну. Дүниетану оқулықтарын талдау. Жердегі су. Күн жүйесі планеталарының ішінде тек Жерде ғана су сұйық куйде таралган. Мәселен, Шолпанда су тек қана газ куйiнде, Марста тек қана мұз түрінде кездеседі екен. Жер бетіндегі су Жердiн су қабығы гидросфераны құрайды Оның бүкіл аумағының 97%-ға жуығы мұхиттар мен тенiздердiн тұзды суы. Тек 3%-дан сәл астамы ғана құрлық суынын (өзендер. көлдер, мұздыктар, жер асты суы) және атмосферадағы ылгалдылық үлесiне тиеді. Гидросфера жердiн басқа қабықтарымен тығыз әрекеттес. Сендер Атмосфера тарауынан климатка мұхиттар мен тенiздердiн әсерін білдіндер. Судың әсерінен литосферанын беткі қабаты турлi өзгеріске ұшырайды. Жер бетінде тiршiлiктiн таралуы сумен байланысты. Ол былай тұрсын, тiрi ағзалардын өзi негiзiнен судан турады (Дуниетану пәнінен оқыгандарынды естеріне түсiрiндер). . Табиғаттағы су айналымы. Кiшi және үлкен су айналымдары. Күн сәулесiнiн әсерінен мұхиттар мен тенiздер бетінен жыл сайын 450 мын км3 мөлшерiнде су буланады. Жоғары көтерілген су булары салқындап, бұлт түзеді. Оларды жел ылғи бiр жерден екiншi жерге айдап алып барады. Бұлттардан мухитка да, құрлыққа да жауын-шашын жауады. Мухит бетiнен буланган судын бiр бөлiгi оған қайта қосылады. Мұны кiшi су айналымы дейді (68-сурет). Құрлық бетіне жауған жауын-шашынның бір бөлігі буға айналып, кайтадан атмосфераға көтеріледі, ал екінші бір бөлігі өзенге, көлге барып қосылады, жерге сiнедi, сол сияқты мұздыктарды да қалындата туседі. үлкенді-кiшiлi көптеген өзендер құрлық бетiмен ағып барып мұхитка құяды. Жерге сіңген су да жер астымен ағып, мұхитқа қосылады. Мұны улкен су айналымы дейді (68-сурет). Сөйтiп мұхиттардағы, атмосферадағы, өзендердегі, көлдердегі, мұздыктардағы, жер астындағы сулар унемі айналымда болып тұрады. 2 Жер қыртысынын козгалыстары. Жер кыртысы козгалуының екі түрі болады: бiрiншiсi - жер көтерілуі мен төмендеуі Жер кыртысы ешкашанда тыныш жатпайды: онын кейбір аумағы көтерілсе, баска бiр жерi шегедi. Бiр аумактын өзi бiр көтеріліп, бір шегеді. Скандинавия түбегiнiн жағаларында, мухит деңгейінен бірсыпыра жогарыда бұрынғы жара сызығынын iздерi байкалады. Олар: жартас Ты толкыннын шарпуынан пайда болған кемерлер, жарадагы үйінділер және тенiз кабыршыктарынын жиынтығы. Осы жара сызыктары тубектің әр жерінде әр түрлi биiктiкте кездеседі. Олар кұрлыктын ар турлi деңгейде көтерілгендігін көрсетеді. Қазіргі Скандинавиянын жа галары жылына шамамен 1 см көтеріледі. Курлыктын көтерiлуi мен шөгуін өзен және тенiз жағалауындағы террасалар, теңіз жағалауларын су басуы, жагага жакын манда түбiнен табылған ескi коргандардын калдыктары дәлелдейді. Жер кыртысынын мұндай козгалуы каншалыкты баяу жүргенімен, бірнеше ғасырдын iшiнде кұрлыктын биіктігін және пiшiнiн катты [21:39, 20.05.2022] Bakosya: Жер сілкіну. Жер сілкіну дегенiмiз жер кыртысы мен жогар гы мантиядагы кенет ырысу және ыдыраулардың әсерінен туатын жер асты думпулерi мен жер бетінін тербеле козгалуы Жер сілкіну узакка созылмайды, әдетте бірнеше секундтардын iшiнде ғана етедi. Бiрак жер асты дүмпулерi бiрiнiн артынан бiрi кай таланып, бірнеше жылдарга жалгасуы мумкiн. Мысалы, Алматыда 1887 жылы басталған жер сілкіну 3 жылға созылган. Жер сілкіну салдарынан жерде жарыктар пайда болады. Осы жа рыктардын бойымен жер кырты сы кабаттары келбеу багытта және жоғары-темен ыгысады. Жердiн бетiндегi жарыктар мен ыгысулар жер кабыгынын те рен кабатындағы және жогары мантиядагы жарылу және ыгысу лармен байланысты. Жердiн терен койнауындағы тау жыныстары кабаттарының кенет жарылып, мысатын жері Жер сілкіну шары деп аталады. Ошак он даган, тiптi жүздеген километр терендікте болуы мүмкiн. 3 Дүниетану оқулықтарын талдау Бастауыш сыныптарға арналған «Дүниетану» оқулықтары стандартқа сай құрылған. Оқулықтағы бүкіл стандарттық материал жеке сабақтар бойынша бөлінген. 1 сынып оқулығына тоқталатын болсақ: оқулықтың материалын жеткізу жөніндегі ерекшелігі – онда балаларға негізгі оқу информациясын суреттеу беріледі. Текстер қысқа, шымыр жазылған мақалалар, шағын әңгімелер мен түсініктемелер, сұрақтар тапсырмасының айқын жүйесі түрінде берілген. әрбір бетте суреттер берілген, сол суреттерге сұрақтар мен тапсырмалар сериясы берілген. Олардың біразы мұғалімге балалардың назарын табиғаттың әр түрлі ерекшеліктерін, заттары мен құбылыстарының белгілерін анықтауға бағыттауына, соның арқасында оқушыларға сабақтың тақырыбы бойынша қажетті фактілік материалды хабарлауына көмектеседі. Оқулық стандарттағы блок мазмұнына сәйкес құралған. «Адам» блогында 1 сынып оқушылары адамның сезім мүшелерімен танысады. Әрбір тақырыптан кейін «есіңде болсын» деген қысқаша қорытындылар берілген. «Табиғат» блогында тақырыптар жыл мезгілдеріне қарай құрылған. Мұндағы материал топтастырылып, берілген. «Қоғам» блогы тақырыптары отбасы, мектеп, ауыл, қала, Отан, туған ел бойынша топтастырылып берілген. Сонымен қатар «Бала құқығы туралы конвенция» деген тақырыпта бала мүддесін қорғау жөнінде айтылады. Оқулық қоршаған дүниені қорғау тақырыбымен аяқталады. Айналадағы дүниені қорғау – қазіргі және болашақ ұрпақ үшін керекті жағдай. 2 сыныпқа арналған «Дүниетану» оқулығындағы материал стандартқа сай құрылған. Оқулықтың құрылу принципі - өлкетану. «Адам» блогында материал адамның айналадағы дүниемен қарым-қатынасымен байланысты берілген. «Табиғат» блогы «Көкжиек», «Компастың құрылысы», «Сурет және сұлба» деген тақырыппен басталады. өсімдіктер мүшелері мен олардың көбеюі туралы мәліметтер берілген. Жануарлардың тіршілігіне қажетті жағдайлар, бейімделуі туралы танысып отырады. Өсімдіктер мен жануарлардың «қызыл кітабымен» танысады. «Қоғам» блогында отанымыздың рәміздері, адамның шаруашылығының түрлерімен танысады. Оқулықтағы мәтіндер соңында сұрақтар мен тапсырмалар берілген. Кейбір тексттерде диолог жұмысқа көп көңіл бөлінген. 3 сыныпқа арналған «Дүниетану» оқулығы стандартқа сай құрылған. Дүниетану оқулығы 17 тараудан құралған. «Адам» блогында «Адам – табиғат перзенті» деген бағытта берілген. Адамның сезім мүшелері, ас қорыту, қан айналым, тыныс алу мүшелерімен және жарақат алғанда алғашқы жәрдем көрсетумен таныстыру. «Табиғат» деген блогында табиғатты зерттеу әдістері туралы оқушыларға түсінік беріледі. Денелер, заттар, құбылыстар және географиялық карта жөнінде материалдар берілген, өсімдіктер мен жануарлардың көп түрлілігімен, олардың мекен ортасына бейімділігі жөнінде кеңінен қарастырылған. «Қоғам» блогында Отан, ел рәміздері, елді басқару органдары, қазақ халқының дәстүрлері туралы танысып өтеді. Мәтіндер бойынша суреттер берілген. Мәтін соңындағы сұрақтар мен тапсырмалар оқушылардың білім деңгейіне сәйкес келеді. Сөздік жұмыстар да көрсетілген. Мақал-мәтелдер де берілген. Мәтіннің соңында сарамандық жұмыстар берілген, оларды орындау оқушылардың қызығушылығын арттырады. 4 сынып оқулығы стандартқа сай құрылған. Материалдар блоктар бойынша бөлініп қарастырылады. Әрбір тақырыптың немесе мақаланың алдында проблемалық сипаттағы тапсырмалар мен сұрақтар берілген. Оқулық иллюстрациямен жақсы жабдықталған, бұл материалды тәуір, нақтылы игеруге көмегін тигізеді. Оқулықтың ең басты мәселелері – Отанымыздың табиғаты, табиғат байлықтары туралы біртұтас түсініктерін қалыптастыру, сұлба мен картаны қолдануға үйрету, кескін картаны толтыру, т.б. «Адам» блогындағы берілген материал оқушыларды адамның шығу тегімен таныстырады. «Табиғат» блогында еліміз ғарыштың державасы, жердің өз кіндігінен айналуы және күнді айналып қозғалуы туралы материалдар берілген. «Қоғам» блогында отбасы, мектеп, ауыл, қала, Отан, туған ел туралы оқушыларды таныстыра отырып, оқушы – болашақ өз елін еңбекші-қайраткер деп түсінік беру. Оқулықта сарамандық жұмыстар да берілген. Еліміздің тарихи материалдары кеңінен қаралады. жүктеу/скачать 19,22 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|