Жармақ роман

МҰХТАР МАҒАУИН 
 
 
 
 
 
ЖАРМАҚ 
 
роман 
Бұл ойқы-шойқы, шимай-шытырық жазбалар көпшілік жұрт үшін елеусіз, 
бәлкім мүлде белгісіз қаламгер, шын мәнінде бұрынғы-соңғы алаш 
руханиятындағы ең алып тұлғалардың бірі Иман Қазақбайдың архивінен 
табылды. Марқұммен ежеттес дос болмасақ та, ара-кідік телефондасып 
тұратынымыз бар еді, азалы топырақ үстінде өкінішке әрі ризашылыққа 
толы екі-үш ауыз бақұл сөз айттым, жыл уағы өтпей, бейбақ жесірі де дүние 
салып еді, әке жолынан аулақ балалары мынау алмағайып заманда тіршілік 
қамында кетіпті, ала қағаз бетіндегі барлық мұрасына жанашырлық 
танытқан немере інісі менің қолыма әртүрлі сыпаттағы, тура жарым сандық 
қолжазба тапсырды. Енді сізден басқа ешкімге керегі жоқ деген. Мүмкін, 
өзіңіз қабір басында айтқандай, құнды шығар, бірақ біліп, бағалап жатқан 
жұрты қане, әрі осыншама көп жазуды кім ақтарып, кім сараптамақ. Өзінің 
аманаты да осы. Сізге табыста деген. Жағдайы келсе, бір заманда жарыққа 
шығарар, қажет көрсе, өз керегіне пайдалана берсін деген. Анығы сол. Тым 
құрса, жаңа бір жазуыңызға шикізат ретінде кәдеге асар, жатырқамай қабыл 
алыңыз, одан соңғы сұрауы жоқ деген. Мен, әлбетте, бұл сөзге мән бермедім, 
бірақ өзім советтік замандағы ұлы жазушы, тәуелсіздік бастауындағы ерен 
тұлға деп риясыз таныған әріптесімнің барлық қолжазба мұрасы желге 
ұшып, жоғалмауға тиіс еді. Үлкен шаруалардың арасында ермек, сейіл есепті 
азғана уақыт бөліп, бар қағазын байыптап шықпақ болдым. Аз-маз ретке 
келген соң тиесілі архивке өткізбекпін. 
Әрине, жарты тең қағаздың басым көпшілігі, тіпті түгелге жуығы – 
Иманның бұрынғы-соңғы үлкенді-кішілі шығармаларының әуелгі қолжазба 
нұсқалары екен. Әр кезде, әрқилы қағазға, әртүрлі қалам, сиямен түскен, 
алабажақ, қарақұрым, қым-қуыт таңбалар. Жазуы мұндай сұрықсыз болар 
ма, менің өзімнің де қолтаңбам оңып тұрған жоқ еді, ал Имандікі тіпті 

сорақы: құмырсқаның ізінен бетер, және оңды-солды, тура тартқан емес, 
қиғаш, көлденең салған, бір сөйлемге, кейде сөз, тіркеске әлденеше оралған, 
әуелгі мәтін, кейінгі түзетулер мен қосымшалар асты үстіне шыға үймелеп 
жыпырлаған, сызылған, қайтадан қалпына келген, қысқартылған, 
үстемеленген, әбден шатысқан, мейлінше матасқан шиыртпақ. Оның өзі 
ортасы басына шыққан, басы аяғына қайырылған, бытысқан жұмбақ. Жазуы 
соншама жаман болса да, мен сияқты екінші қайтара, тазалай көшіру 
әдетінде жоқ екен. Мен үшінші мәртеде – мәшіңкеге анықтап басарда кейде 
өз қолымды өзім танымай, дағдарып отырам, ақыры үлкейткіш линзамен 
қарап, әрең айырам ғой, ал Иманның жазуы телескоппен қарасаң 
танылмастай, әйтеуір ұзын-ырғасы бойынша ғана ажырататын сияқты, және 
өзі емес, әйелі басады екен, әрине, ол да танымайды, сірә, Иманның өзі 
көмекке келгенімен, баз-базында іркіле қиналып, көбіне-көп жаңадан 
толғанып, жаңғырта бүтіндеп, жеріне жеткізіп отырған сияқты. Менікі не 
азап – әуелде қызық үшін долбарлап оқып көрдім, жарияға шыққан нұсқасын 
білгендіктен ғана; ақыры, қолыма қажетті кітабын алып отырып, қай 
қолжазбаның қай шығармаға тиесілі екенін шамалап таныған едім. Сол 
жобамен аруақ алдындағы аманат деп емес, – өз аманатыма, өз шаруама да 
уақытым тапшы, – ұлттық мәдениеттің алтын қазанының қамы үшін, 
Имекеңнің, топтай келгенде он төрт томға тартқан толық жинағының негізгі 
қолжазба нұсқаларын саралай іріктеп, рет-ретімен пәпкілеп бөлдім. Содан 
соң Орталық Мемлекеттік архивке сөз салып едім. Ондағы білгір ағайындар 
қатты таңырқаған. Елеусіз, белгісіз жазушының ортақол шығармалары кімге 
керек. Сізді сыйлаймыз, бірақ қабылдауға негіз жоқ деген. Бәлкім, өз 
қолжазбаңызды өткізерсіз... "Менен гөрі тәуірірек жазушы тауып 
алыңыздар," – дедім қитығып. "Ол кім?" деп сұраған. "Ол – сіз менсінбей 
отырған Иман Қазақбайдың ұлтарағына жарамайтын Мүштар Мақанов!.." – 
дедім де, әңгімені үздім. 
Сөйтіп, Иманның бар қағазы менде қалды. Ешкімге құны жоқ, тек маған 
ғана керек екен. Яғни, даусыз, толық, заңды мүлкіме айналған. Кейін, қол 
босаған бір заманда зерттеу, немесе естелік мақала жазсам пайдаға асар деп 
алдарқатам ғой өзімді. Содан соң... қайтадан ақтардым. Түгел емес, соңғы, 
толымды, он төртінші бумасын. Мен бұрын оқып-білмеген, бірі – кіші-гірім 
романға жуық, қалғаны орташа көлемді бес-алты хикаят. Әуелгі шимайымен 
қоса, кейінгі, рас, үстінен әжептәуір түзетілген, әйткенмен тап-таза дерлік 
мәшіңке нұсқалары да бар. Басқа томдардан айырмасы – көшірмектен 
шыққан екінші, үшінші даналарымен қоса, негізгі – бірінші даналары. 
Әдетте әуелгі дана, ішпегімен қоса, баспаға өткізілетін. Кенет... тас төбемнен 
Ньютонның тапқыр алмасы құлағандай, санам тарс етіп ашылды. Мен бұрын 
оқымағам деп тұрған шығармалардың бәрі де бұрын еш жерде 
жарияланбаған, жаңа дүниелер ғой! Жаңа болғанда, күні кеше, осыдан азғана 
бұрын өмірден озған Иманның соңғы кезеңде ғана емес, осыдан бес, он, 

бәлкім жиырма жыл бұрын таңбаға түскен, бірақ жарияға жол таппаған тың 
туындылары. Тұтас бір жинақ. Қайта тірілді деген осы емес пе!.. 
Жоқ, тірілмепті. Ойлап тұрсам, баяғы жабық жол сол қалпында. Бұрын 
жоспарлы іріктеу, мемлекеттік тексеріс, саяси цензура бар еді. Енді... 
қалталы қапшық шешеді. Кітап шығару үшін ақша төлеуіңіз керек. Қазір 
қаламгер жазған шығармасы үшін алмайды, береді, яғни пәленбай уақыт 
бойы тас қопарып, топырақ қазып, үлкен бе, кіші ме, ғимарат салсаңыз, сол, 
қоғамдық меншікке өтуге тиіс құрылым, табан ақы, маңдай тердің бодауына 
тағы қаншама қаражат жұмсауыңыз қажет. Жұмыс жасағаныңыз үшін ақы 
беру – ешкім таңырқамас әдепкі оқиға, табиғи заңдылыққа айналған. Орта 
көлемді кітапқа – орташа қызметкердің екі-үш жылдық жалақысы. Өз 
кітаптарымды әрең саумалап жүргенде, мейлі, данышпан, классик болса да 
көлденең ағайынға қалай септесерсің. Екіншіден... қақысын артығымен 
төлеп тұрсаң да, әдепкі халтура, өтірік естелік болса бір сәрі, мұндай 
орайсыз, оқыс, өлермен шығармаларды кім қабылдамақ. Ат, тонын тастап, 
көйлек-дамбалсыз тұра қашсын. Жалпақ жұрт алдында абыройдан 
айрылғаны ештеңе емес, ғұзырлы билікке жаманатта қалмақ. Жарайды, 
ақшасына қызығып қабылдасын, тәуекел деп шығарсын. Билікке жалғас, 
қалтасы қалың алпауыт баспагерге шаң жұқпайды екен. Арғы жағы тағы 
күмән. Еркіндік алып, нарыққа бейімделгелі кітап атаулыдан жеріп шыққан 
халық, хақ патшаға жағынудан, айбарлы әкімдердің қыбын табу, сасыған 
байлардың көңілін аулаудан басқа тіршілік қамы жоқ әдеби қауым, надандық 
пен парықсыздық жайлаған ағымдағы баспасөз қалай бағаламақ? Әуелі 
"еңбекшілердің" ұжымдық наразылығы, оған жалғас "зиялылардың", берісі – 
салалық министр, арысы – тура республика президентінің атына қаратылған 
шағым арызы, одан соң күнделікті ақпарат бетіндегі былғаныш науқан... 
Нәтижесінде, онсыз да есімі бұлдыр Иман Қазақбай қараңғы көрге біржола 
көміледі екен. Белгісіз шығармаларды жарыққа жеткізу талабынан бас 
тартуға тура келген. 
Бірақ көңілдегі түйткіл тарқамаған. Озғын, өзгеше нұсқаларды ұмыта 
алмадым. Содан соң ойладым. Мен дәп осылай жазсам қайтер еді? Мейлі, 
жабыла арыздансын, алатер боп шапқындасын, 
–
қырық бірдеңе жыл бойғы 
ойбай мен аттан, пәле мен жалаға үйренген ғазиз бас, нем кетіпті, нем 
кетеді? Тек жазу керек. Жазайық, жариялайық, одан соңғысын көтеріп 
аламыз. Иә, айтасың. Жазу... жазу болғанда, сыпыра сілтеген жойдасыз 
өтірік емес, тоңқаңдай тепеңдеген жайдақ жауыр да емес. Тіпті, көлденең 
кісінің өзі сүйсінер, суырыла шапқан сүйріктей тұлпар да емес. Ешкім мініп, 
түспеген, бас-асау тарпаң, желмен жарыса, қиядан өтіп, құзға салған тағы. 
Яғни, үйреншікті қалыптан тыс, алымды, арда-бұла үлгілер. Күні-түні 
ойладық, аласұра қиялдадық. Тап... падық. Құрыққа ілінгеннің бәрі шамалы. 
Анау – қисынсыз, мынау – қияли. Әне біреу – көтерем, міне біреу – құр 
көбік. Ешкімнің түсіне кіріп, өңінде көрмеген өзгеше сюжет ойлап табу 
мүмкін еместей. Бұлдыры түгілі елесі жоқ. Сен үшін. Ал Иман тапты ғой... 

Дәл сол сәтте манағы Ньютонның құрт жеп, сабағынан мезгілсіз үзілген 
көкшіл алмасы емес, баяғы өзіміздің алқызыл апорт шықыр етіп, бітеу, 
жалпақ төбеме соқпай, тура ашық аузыма келіп түсті. Эврика – таптық! 
Неше мың жыл бойғы жұмбақ болса да, қазір мектеп оқушысына дейін 
белгілі әлемдік тартылыс заңынан да оңай екен. Оп-оңай. Мен үшін Иман 
ойланып, жасап, қалыптап кетіпті ғой. Бірақ өз атына бекіте алмады, 
ғылымда ондай жағдайлар болған, кім алдымен қамтыса, атақ сонікі. Сонда 
мен бәсіре еншіме сұраусыз, талассыз, біржола берілген төрт қадақ 
қолжазбаны неге сүрлеп отыруым керек? Иә, шамалап тұрсыз, өз атымнан, 
өзімнің жазғаным ретінде жарияға шығарам. Сіз ойлағандай, Имекеңе обал 
емес, сауап. Біріншіден, ешқашан жарыққа жетпейтін, яғни жоқ есепті, 
белгісіз дүниелерге жаңа ғұмыр сыйлаймын. Ал қас қаламгер үшін ең 
бастысы – атақ, абырой емес, жазғанының жұрт алдына жол табуы. 
Екіншіден, өз басын арылмас дауға қалдырар пәле-жаладан арашалап әкетем. 
Үшіншіден мен – алдымен мемлекеттік баспада, содан соң жастар 
альманағында, қайтадан баспада, ақыры әдеби жуан журналда, жинақтап 
келгенде, жарты ғұмыр – тура отыз жылға жуық ұзақ уақыт бойы тежеусіз 
төре болдым, Иманның әуелде ешкім менсінбеген, кейінгі жұрт жаппай 
үріккен ғажайып шығармаларының басым көпшілігі менің қолымнан өтті, 
қолдадым, қорғадым, ең бір қиын сәттерінде сүйесін, демесін болдым, біздікі 
парыз десеңіз де, онікі – қарыз, енді онсыз да далада қалатын, макулатураға 
өткізбесе де, қоқыста тозатын бір кітабымен бар борышынан құтылады. 
Бәрін жинақтап қойғанда, жалғыз-ақ дәйек: өтті – бітті, енді оған бәрібір. 
Яғни, мен не қылсам да айыбы жоқ. Жете ме? Жетпесе, біздің ақтығымызға, 
адалдығымызға әлденендей күмәніңіз қалса, бәрібір кімнің жазғанын, кімнің 
көшіргенін айқындай алмайсыз, ендеше, біздің манадан бергі бар лепесімізді 
әдепкі көркемдік тәсіл деп тануға тура келеді. Бұдан бұрын да кітап 
оқыдыңыз, білесіз, Мен дегеннің бәрі – мен емес, Ол дегеннің бәрі – ол емес. 
Ол деген – мен, Мен деген – ол. Жазған – өзім, жариялап отырған да – өзім. 
Ал кезекті ойбай-сүрен, арыз-аттанның дүбірі... бізге жетпейді. Мен қазір 
алыс шет ел – Орталық Еуропаға қоныс аударғам. Бұл хикаят та сонда 
жазылып, сонда кітапқа шыққан. Сізге жетіп отырғаны – көлеңке, көшірмесі 
ғана.
Бұл хикаят деп жекешелеп отырғаным – Иманның тұйық кезде жазған, 
бізде дайын тұрған оспадар шығармаларының әуелгісі ғана. Ең бейкүнә, 
жеңілі. Өткен, біздің жұрт күні бүгінге дейін өкіре жылап, өкси жоқтап 
жүрген советтік тәртіп жүйесіне қайшы дерлік анау-мынау пәлекеттен ада. 
Бүгінгі егемен тажал, жетесіз жебірлерге де тікелей қатыссыз. Біз сөз 
басында бопсалағандай, шытырманы, шатағы және жоқ. Оңай жазылған, 
оңай оқылады. Қажып оқысаңыз, жазығы сізде емес, қалай жыласаңыз да 
қайтып келмес советтік оқу жүйесіндегі жалпақ жұртын ескі ертегімен жаңа 
заманға бұйдалап әкелген жазушылар қауымында. Бірақ біз, жоғары білімі 
болар, болмас, қарапайым қазақтың зердесіне сенеміз. Мына бізді абырой, 

атаққа жеткізген – анау, танымы төмен әдебиетші, әріптес қауым емес, 
бұзылмаған талғам, өзіндік пайым, парасаты бар осы Сіз болатынсыз. Біз, 
сенерсіз, сенбессіз, айттық және қайтпаймыз – дайын тұрған беймәлім бір 
топ соны туындылар ішіндегі ең жеңілін, зілсізін таңдап алдық та, он бес-
жиырма күн қызықтап отырып, сол қалпында көшіріп шықтық. Ендігі 
кезектегі бар сөз Иманға тиесілі.
Айтпақшы, хикаятымыздың әуелгі, тума атауы – "Қилы тағдырлар" екен. 
Одан соң "Көлеңке", "Сыңар", "Астар"... Ақыры "Сүлде". Біз ешқайсысын 
мақұл таппадық. Бәрі де жөн, бірақ тақырыпты толық қамтымайды. 
Сондықтан өз тарабымыздан басқаша атауды жөн көрдік. "Жармақ." Яғни, 
бүтіннің бөлшегі. Екінші жарымы. Сөйтіп, ежелгі тіліміздегі тағы бір заттық 
атау қайта тірілді. Ең бастысы – жаңа шығармаға өз үлесімізді қостық. Бар 
өзгеріс те сол ғана. Қалғаны, тағы да айтайын, алғашқы жазылған қалпында. 
Тек шығарма атауы мен осы бастапқы, түсіндірме тарау ғана бізге тиесілі. 
Уақыт тауып, төзіміңіз жетіп, ақырына дейін оқып шықсаңыз, түгелімен 
бізге тиесілі болады. Және Сізге. 
Ал, кеттік... 
1 
Бар кілтипан, кілтипан емес, пәлекет, жай ғана пәлекет емес, қайырылмас 
бақытсыздық, түп негізі бұдан тура қырық жыл бұрын сабақ тартқан қос 
айыр тағдыр сыры, нәтижесінде мені бүгінгі мүшкіл хал, шарасыз азапқа 
жетелеген адам сенгісіз оқиға жарықтың сөнуінен басталды. Кәдімгі, түнді 
түріп, төңірегіңді ашып тұрған әдепкі, жасанды жарық, яғни үйдегі электр 
шам. Мен кухняда шай ішіп отырғам. Түнгі ұзақ жұмыс алдындағы азғана 
тыныс. Ғылыми журналға өткізбек, орта ғасырдағы Дала тарихына қатысты 
көлемді мақаланың қорытынды бөлігін тәмамдап, басынан түсе түгел 
байыптап, біржола дайын қылуға тиіс едім. Шай үстінде тағы да толғанып, 
түйінгем. Көкжиегім кеңейе түскендей. Көлемді болса да, шектеулі мақала – 
ғұмыр бойы бітіре алмай келе жатқан үлкен шаруаның бір бөлшегі ғана. 
Жаңа бір тарих. Алдыңғының нұсқасы, кейінгінің сұлбасы бар. Бірақ 
тұтастай алғанда, бітіп тұрған ештеңесі де жоқ. Тым аумақты, айрықша 
ауқымды. Тиянақты, түбегейлі, мәнді, мағналы еңбекке айналуға тиіс. Мына, 
негізі ескі болса да, тұрғысы жаңа, көлемді мақала жаңа заманның ғана емес, 
менің өзімнің де жаңғырып, қайтадан күш алуымның бір көрінісі тәрізді. 
Қалай айтқанмен де, көңілім толып отыр. Еңсем көтеріліп отыр. Тынысым 
кеңіген, сенімім артқан. Бұл – өзгеше кезеңнің, өнімді еңбектің басы ғана деп 
білдім. Қайткенде де бүгін бітіріп, тезінен жарыққа шығару керек... Түйініп, 
бекініп, "әуп" демесем де, "алла" демесем де, сергек көтеріліп, орнымнан 
тұра бергенде жарық өшті.
Иә, жарық сөнді. Оқыс ештеңесі де жоқ. Тәуелсіздікке жеттік деген 
беймаза үш-төрт жыл орайындағы үйреншікті жағдай. Шылпара ыдыраған 

алып империяның қай тараптағы бөлшегі болмасын, аяқ, қолын жинай алмай 
жатқан. Нео-балшабектердің бассыздығы және жаппай талапай, бұқара 
жұртты жаныштаған таршылық, дефицит пен инфляция, адамның азуы, 
моральдың тозуы... Әйтеуір еліміз еркіндік алыпты-мыс дабырадан басқа 
көңіл алданар ештеңе жоқ. Пост-советтік басқа тараптың жағдайы тіпті қиын 
деседі, бірақ бұрынғы отандас, қазіргі тағдырластың сенен де ауыр соры – 
мұндағы ахуалды ешбір жеңілдетпейді. Әйтсе де, әуелде анық көрініс 
берген, баяғы зорлықпен колхоздасу кезеңіндегі ғаламат ашаршылық елесі 
енді бірте-бірте алыстай түскендей. Нанның қымбаттағаны, қанттың 
азайғаны, сабынның таусылғаны, қолдағы қаражаттың күлге айналып, айлық 
табыстың апталық тамағыңа жетпеуі – өткінші кезең деседі. Ал күн 
құрғатпай сөніп жатқан жарық мәселесі – ештеңе емес. Жарты сағаттан соң, 
төрт-бес сағаттан соң, ұзап кетсе, ертең кешке жағылады. Жана бере қайта 
өшсе тағы да уақасы жоқ. Бірақ біздің бұл жолғы қараңғылық – бұрын 
болмағандай. Жарықтың өзінің сөнуі басқаша көрінді. Білте шам сияқты 
жалп еткен жоқ. Электр шамына тән, үйреншікті жөнімен жарқ еткен де жоқ. 
Әлдебір тылсым күш жалмап, жұтқандай, шыңырауға, тұңғиыққа батқандай, 
дымсыз жоғалған. Бірден түпсіз түнек орнады. Тілсіз, саңылаусыз, меңіреу, 
шойын қараңғылық. Тыста ай тумаған, аспан бұлтты сияқты. Сол қара аспан 
төмен құлап, жер бетін тұмшалап басып қалғандай. Сыртқа қараған терезе 
үңірейіп көрінсе керек еді, түнекпен астасқан, ешқандай белгі, бедер жоқ. 
Тым құрса кең көшеден арлы-берлі өткен машиналар жарығы аңдалмайды. 
Терезе сыртқы жалпақ дүниеге емес, тура құрдымға бағытталғандай. Ал 
отырған үйіңіздің есік, қабырғасы жоқ, қараңғылық әлеміне тоғытылған. 
Төңірек түгел тылсым. Үйреншікті, нақты дүниенің жалғыз белгісі – 
астыңдағы орындық. Және алдыңдағы стол болса керек. Мен қармаланып, 
кесе түбінде қалған шайымды ішпек едім. Ештеңе ілінбеді. Кесе түгілі, сол 
столдың жиегі. Қолымды алға соза бере, іркілдім. Қараңғыда бірдеңелерді 
төңкеріп, бірдеңені шағып алармын деп, бұдан әрі ешқандай талап 
жасамадым. Бойым түршіксе де, түнекке асылған өз кейпімді қызықтап, 
азғана бөгелдім. Бар тиянағым – мана сылқ етіп, қайтадан отыра кеткен 
жалаңаш орындық еді. Бірақ бұлайша, белгісіз, дерексіз қалыпта қала беруге 
болмады. Орындықпен қоштасуға тура келген. Түрегелдім. Бұл жолы 
жайлап, қорғалақтап. Сол беті қайыра сыйпаланып едім, орындығым да 
әлдеқайда жылжып кеткендей. İздеп көрсем, тұнған тыныштық бұзылып, 
төңірегім түгел бүлінетіндей. Және іздеп қажеті де жоқ екен. Ендігі тірек, 
әдепкі әлеммен байланыс – өкшесіз ескі кебіске сұғылған екі аяқ қана. Жер 
басып тұрмын. Анық. Қара жер емес, үстіне линолеум төселген тас еден.
Қалай отырғаным есімде. Газды пеш, кранды астаушаға қарсы. Яғни, 
шығыс бетке. Одан берірек, көлденең қабырғада шағын ғана, тапалтақ 
мұздатқыш. Алдымда, айттым, дәл қазір бар-жоғы белгісіз, текше бұрышты, 
кішкентай ас стол. Оң қол – шығар есік. Микроауданның небәрі сегіз шаршы 
метрлік үйшік-кухнясы ғой. Енді сол кухнядан, яғни оң жағымдағы енсіз 

есіктен өтіп, ащы ішектей тар, бірақ қысқа дәлізбен қарсы қабырғаға дейін 
жүруім керек. Содан соң тағы да оңға. Менің жұмыс кабинетім. Өзімше 
айтқанда. Өйткені, үш қабырғасы, төрдегі жазу столының екі жағы, арғы қос 
бұрыш толған кітап – жарымы сөреде, жарымы жерде. Бергі, кухнямен 
жалғас қабырғада диван-төсек бар. Яғни, жатын бөлмеміз де осы. Әрі 
қонақжай зал. Алпысты алқымдағанда осындай кәріп жағдайға жеттік. 
Немесе, өзгеше бақытқа. Бір заманда үш бөлме үй болған. Және үш бала. 
Және бір әйел. Құдайға тәуба, балалар өсті, кетті. Бала болғанда, түгел қыз. 
Орындарын тапты, өздерімен өздері. Әйел де... жөнін тапты. Қартайғанда 
бизнесмен шықпақ. Әзіргі кәсібі – ала қап. Түркияға барады – тобымен тон 
әкеледі, Қытайға барады – тең-тең киім-кешек, кәкір-шүкір. Алғашқы жылы, 
аш-арықтан шығып, тұрмысымыз әжептәуір түзеліп қалған. Содан соң... мен 
сияқты табысы тапшы арамтамақты асырап-сақтау – артық шығын көрінген. 
Ала қапты жалғыз өзі арқалаудан қажыпты. Ғылым Академиясындағы, атағы 
дардай, ендігі ақшасы бұл әкеліп жүрген жалғыз дорбаның жарты құнына 
толмас, қадірсіз, қажетсіз, арам қызметті тастап, адал саудаға араласуым 
керек. Өз бетіммен ештеңе жасамаймын, селбесе еріп, бір басын екі еселеп, 
яғни әр жолы жеткізбек тауардың мөлшері мен орайлас пайдасын екі есе 
өсіріп. Мен ала түгілі, тарғыл қап арқалауды намыс көрмеймін, бірақ өзім 
ғылым есігінен сығалаған отыз бес жыл бойы ойға келмеген, яғни барлық 
жолы жабық болған ежелгі қазақ тарихына қатысты түбегейлі зерттеуге – 
жаңалықты мақала, жан-жақты монографияларға кірісуім қажет еді. 
Соныдан бастамаймын, бұрында үзілген, тоқыраған, жеріне жетпеген 
еңбектерімді жаңғыртып, тереңдетіп, аясын, аумағын кеңейтіп, жаңа бір 
өріске шығам. Тәуелсіздік келді, тарих – бостан, сөз – еркін. Әлемнің 
көкжиегі жаңа ғана ашылған. Қалай ғана қиып тастарсың. "Или – или!"
–
деді 
қатын. Не алай, не былай шығасың. Мен алай да, былай да шыққам жоқ, өз 
орнымда қалдым. Тек тұрғын үйім ғана ауысқан. Үш бөлмені айырбастап, 
екіге жардық: әйел өзіне лайық үлкен үлес – екі бөлме, маған осы аядай, 
ұядай бір бөлме. Әрине, сәйкесінше, кіп-кішкентай кухня, тізең әрең 
бүгілетін туалеті, арқаңды ыссаң, шынтағың қабырғасына тірелетін, астауы 
әрең сыйып тұрған ваннасымен. Кітап атаулыны түгел өзің аласың, сонда 
тепе-тең шығамыз, деген, әділдік жолын қалаған қосағымыз. Шынында да, 
заң жүзінде ортақ шаруашылық, жартысы маған деп жармасса қайтетін едім. 
Екі бөлмесімен қоса, өзінен де, сөзінен де құтылдым. Тіпті жақсы болды. 
Толық еркіндік, тып-тыныш оңашалық. Бар табысым бір басыма жетпейтіні 
рас, бірақ осы қалада тұратын үлкен қызым ара-кідік жарым қадақ май, бірер 
асым ет дегендей, қолында барын әкеп тастап тұрады. Алмасаң ренжиді, 
қысыла тұрып қабыл көресің. Қыздың жанашырлығы мол екен, ұлым жоқ 
деп іштей қамығушы едім. Шынында, осындай азғана көмек болмаса, қара 
нан, қара шаймен аштан қатуым анық еді. Ал әйелдің көмегінен бас тарттым. 
Үнемін өз үлесіне қоссын. Байысын. Мүмкін, елуді алқымдаған шағында, 
өзіндей іскер, ала қап арқалауға машыққан, лайықты бай табар. Қайта 

айналып келіп сорымды қайнатпаса. Әйтсе де, келмесіне, молынан кеткеніне 
сенем. Сонымен, рақат тіршілік кешіп жатқам. Шамның сөнуі де ренішсіз, 
әдепкі жағдай. Тек бүгін... аз-маз тосырқап тұрғаным болмаса.
Тосырқау... немесе, үрейге жақын дағдарыс. Рас, жарық жоғалған сайын 
абдырайтын едім. Қараңғылықтан қорыққаным емес. Жасап жатқан 
жұмысың еріксіз үзіледі. Шарасыз іркіліс – бір күндік бөгесін үстіне, үлкен 
шаруаны, қалыпты жұмыс ырғағын бұзатын көлденең кесел. Ақыры, мұның 
да емін тапқандай едім. Жазу столымда жуан майшам тұр. Түбінде сіріңке. 
Баяғыда, бала кезімізде, ауылда, кәресін кейде бар, кейде жоқ, пиала шам 
жанбай қалғанда, кешкі сабағымызды кез келген шұқыр, кішкентай ыдысқа, 
көбіне төңкерілген сынық кесе түбіне жасалған майшаммен оқыдық қой. 
Қолдан ширатылған білте орнатып, ерітілген тоңмай құйылған жабайы 
шырағданмен. Ал мынау – онымен салыстырғанда самаладай. Қайткенде де 
басқа амалың жоқ. Кейінбесең, тарынбасаң болғаны. Тұтатасың да, бабымен 
күнделікті жұмысқа кірісесің. Электр шам келер сәтте қайтадан тірілуі 
мүмкін. Немесе бірер сағаттан соң. Жана сала, көп ұзамай, қайта өшуі тағы 
оңай. Мейлі, жанбай-ақ қойсын. Бәрібір жұмысың шорт үзілмейді. Сірә, 
бүгін де осы майшамға сығыраятын сияқтымын. Тек... жұмыс орныма жетуім 
керек. Мына ұйыған қою қараңғылықта. Рас, газды пештің жақтауында 
сіріңке тұр. Бірақ оған жеткенше, сыйпалап жүріп тапқанша... кабинетке 
шығуым әлдеқайда жеңіл.
Сонымен, орнымнан тұрдым. Аз ба, көп пе, амалсыз дағдарыстан кейін, 
қалтиған күйімде екпетімді оңға бұрдым. Екі, әлде үш қадамнан соң 
кухняның енсіз, тар есігі. Екі қолымды екі тарапқа қармаланып едім, жақтау, 
қабырға – ештеңе ілінбеді. Тағы бірер қадам бастым. Төңірегім түгел қуыс 
сияқты. Өтіп кеткен болдым. Енді жайлап, тура жүру керек. Бес, алты қадам. 
Жеті... сегіз қадам жүрдім. Қарсы қабырғаға тірелмедім. Сірә, қиғаш кеткен 
тәріздімін. Енді жүрсем, бірдеңеге соғылуым мүмкін. Онсыз да көрдей 
қараңғыда көзімді жұмып, азғана бөгелдім де, оңға бұрылдым. Тоқсан 
градусқа. Содан соң, бағытымды біржола түзеу үшін тағы да азғана – 
жиырма, жиырма бес градусқа. Енді өзім кабинет деп атайтын жатын, 
демалыс – универсал бөлменің есігіне болмаса да, қабырғасына тірелуім 
керек. Одан кейін әрлі-берлі сипаланып жүріп ішке кірем де, бұрынғыша 
қармаланып, жазу столыма, яғни түнекті түріп, жарық дүниеге қайта 
енгізетін шырпы мен шамға. Бір қолымды алға, бір қолымды көлденең 
созып, екі аттадым. Есік. Оң қолым алды қуыс жақтауға ілінген. Сол 
қолымды жазып едім, тар есігім өлшеусіз кеңейіп кеткендей, екінші 
жақтауға әрең тиді. Кең қақпаның қақ ортасында, құлашымды кере созып, 
азғана тұрдым. Сырлы, беймәлім, жат есік. Бәлкім, ар жағында... әлдебір 
тарихи романдағыдай шыңырау зындан. Мен шошына сескеніп, бөгеліп 
қалдым. Аттасам ба, аттамасам ба... Ақыры бойымды жиып, оң қанаттағы 
жуан, жалпақ жақтау, өлшеусіз қалыңдап кеткен салқын қабырғаны 
құшақтай сүйеніп, сол аяғымды көлденең созып, түртінектеп көрдім. Еден 

тәрізді. Қисая жамбастап тұрып, одан арғы азғана жерді тағы байқастадым. 
Ойық жоқ, апан, зындан жоқ. Бірыңғай, теп-тегіс. Кәдімгі еден. Тек 
линолеум төселген жылмағай емес, әлде кілем, әлде түкті палас... Басым 
айналғандай, тағы азғана кідірдім. Содан соң өзіме өзім күлдім. Сірә, ауыса 
бастаған шығармын. Немесе, жалғыздықтан, тұрмыс талқысынан 
есеңгіреген. Түсім емес, өңім. Жаңа ғана жарық сөнді. Алақандай жерде 
адастым. Енді өзімнің, жатын дейсіз бе, кабинет дейсіз бе, екі жылдан бері 
бауыр басқан үйреншікті, меншікті бөлмемнің табалдырығында тұрмын. 
Осылай, таң атқанша тұруым керек пе?.. Бір қолымды есік жақтауынан 
айырмаған қалпы, алға қарай нық аттадым. Екінші аяғымды жидым. 
Қолымды жақтаудан босатып, қалт тұрдым. Күзеттегі салдаттай. Содан соң 
демімді ішіме тартып, жайлап тағы бір аттадым. Сол сәтінде жарқ етіп шам 
жанды. Мен еріксіз қарығып, көзімді көлегейледім. 
2 
Жарқ етіп шам жанды. Мен көлегейлеп, көзімді жұмдым. Сол сәтінде 
құлағыма даңғыр-дұңғыр музыка, дабыр-дұбыр дауыстар жеткен. Көзімді 
ашып, қолымды көтере бере, қайтадан қорғандым. Жарық – менің 
бөлмемдей, жібінен салбыраған жалғыз шам емес, сансыз шам – самсаған 
жарық. Аумағы ат шаптырым дерлік кең сарайдың кірберіс босағасында тұр 
екем. Төбе толған әсем өрнек, әрқилы кейіпті, бір емес, қатарласа жамыраған 
әлденеше 
шаңырақ 
люстра, 
хрусталь 
моншақ, 
ұзынды-қысқалы 
салпыншақтарға шағылысқан алтынды, күмісті, қызғылтым, көгілдір, 
ақшаңқан нұрдан көз тұнады. Төрт қабырға – алтын кәсекті, ескілікті, арғы, 
бергі заман суретшілерінің әрқилы туындылары. Еден – есіктен төрге дейін, 
түгі тусырылған, бөлек-бөлек емес, біртұтас, көк-ала қалы кілем. Осыншама 
сәнді, кең сарайдың іші толған салтанатты қауым. Біразы төрде – ақ 
дастарқанды дөңгелек столдар басында. Енді біразы – көбіне жастар, 
топырлата билеп жүр. Ерекше жағдайдағы өзгеше бір мереке тәрізді. Кенет... 
төрдің төбесінде, биігірек құрылған ұзыншақ дастарқан үстінде, қақ ортада 
күлімсірей еңселеніп отырған... екі жағында үш-төрт кісіден, әйел, еркек, 
олар да бай мен бәйбіше – нағыз марғасқалар екені аңдалады... сол 
үлкендердің үлкені, шын орталық, ең басты адамға... көзім түсті. Мен – 
менің өзім отырмын қақ төрде. Той иесі, осыншама жұртқа мол дастарқан 
жайылған думанды, мерекелі салтанаттың басты тұлғасы – мына мен екем!.. 
3 
Мен өзімнің одағай ахуалымды – мұндағы тұрысым, андағы отырысым – 
істің мән-жайын аңдап, байыптап үлгермедім, қарсы алдымда ұзын бойлы, 
кең иықты, үстінде сұрғылт, ықшам киім, белінде тапанша, қолында 
радиотелефоны бар, рәзеңке таяқ па, әлде өзгеше қару ма, тағы да бір 

салпыншақты, суық жүзді жас жігіт пайда болды. Биші, тойшы қауымнан, ең 
бастысы – төрдің төбесіндегі қожайыннан тасалай берген.
– Сіз кімсіз? – деген, ысылдай дік етіп. 
Жауап күтпеді, мені кеуделей ысырып, жаңағы кең қақпадан өткеріп, 
дәлізге шығарды. Дәліз дегенім – ауызғы бөлме, бөлме болғанда, 
жоғарыдағы ақ сарайға жете-қабыл, сәнді, салтанатты, тек той дастарқаны 
жасалмаған, ортасы бос, шет қабырғаларға жұмсақ диван, үлкен креслолар 
қойылған кіші сарай екен.
– Сіз кімсіз? – деді күзет сақшысы сол қатқыл қалпында. Енді еркінірек. – 
Қайдан келдіңіз, қалай кіріп кеттіңіз? 
– Мен өз үйімде... – дедім тұтығып. – Ешқайдан келгем жоқ, өз үйімде... 
Сақшы маған байыптап, таңырқай қарады.
– Аты-жөніңіз?.. – деген содан соң сыпайырақ әуезбен.
– 
Мен... мен – Мұрат Қазыбеков... – дедім. 
– Әкеңіздің аты... 
– Бейсен. Мұрат Бейсенұлы Қазыбеков. 
Енді сақшы мүлде абдырады. Мені қолымен жасқап, қозғалмай тұра 
тұрыңыз дегендей белгі берді де, екі-үш қадам шегініп, қырындай бұрылып, 
қолындағы редиотелефон арқылы әлдекіммен, сірә, бастығы болса керек, 
қысқа сөйлесті. 
Келер мезетте бірі сақшы киімді, төртпақ, екіншісі костюм, галстукті, 
қозықарын, дембелше – екі жігіт жетіп келген. Үшеуі азғана тілдесті. Үшеуі 
емес, әуелі дембелше – еңгезер сақшымен. Иә, қимылы еркін, тұрысы өктем, 
бастық болды. Маған қатысты істің мәнін екі қайтара пысықтап сұрағаннан 
соң, алға қарай аттап, бет-бейнеме бажайлай қарады да, жылы жүзбен, қол 
беріп амандасты.
– Біз сізді өз бөлмеңізге апарып салайық. Қай қабат еді? 
– Екінші қабат,
–
дедім мен еріксізден. 
– Екінші қабат... Біз сол екінші қабатта тұрмыз. Мұнда... қабылдау 
бөлмесі және салтанат сарайы. Мүмкін үшінші шығар? Әлде төртінші? 
– Мен қай қабатта тұратынымды жақсы білем, – дедім. – Жаңа, жарық 
сөнгенде адасып... 
– Жарық сөнген жоқ, – деді сақшының кейінгі, төртпағы. – Ал сіз...
Сақшылардың әуелгісі, сірә, ортаншы бастық, маған тәуірірек көрінген 
зор жігіт қолын көтере бере, алақанын тосып, кішісін тоқтатты. Ал үлкені... 
қозықарын дембелше менің иығымнан қағып, жымиып күлген. 
– Адасып кеттіңіз... Сірә, аз-маз сырқаттанып жатқансыз ғой. Немесе, 
мына үлкен мереке құрметіне, ептеп... 
– Сіз менің басымды ауыртпаңыз, – дедім шынымен ыза болып. – Мен 
ішімдік атаулыны татып алмайтын кісімін. Ақыл-есім түзу. Ғұмыры ауырып 
көргем жоқ. Мені кім деп тұрсыз?! 

– Ағасы, кейімеңіз, – деді үлкен бастық мені өзімсіне құшақтап. – Сізге 
ешқандай күмәніміз жоқ. Әйткенмен, ініңіздің мерейтойында... Дос-дұшпан 
демейік, қаншама көлденең кісі бар... 
Қалт бөгелдім. Менде бірге туған, тіпті, немере, аталас аға-іні, апа-
қарындас болған емес. Жалқы туғам, жалғыз келем. Осы тұрған бойым. 
Сонымен қатар... әлдебір белгісіз түйсік... Мына мен, иә, менің өзім... сыртта 
емес, іште, тойлы сарайдың қақ төрінде қасқайып отырған сияқтымын. Мен 
отырмын! 
– Өтіп жатқан – кімнің тойы екенін білесіңдер ме? – дедім кенеттен, 
көмейіме өзім де ойламаған өзгеше лепес тығылып. – Анау – осындай 
тойдың төрінде салтанат құрып отырған – мына мен! 
Той төрінде мейірленіп отырған қалпымда, түр-тұлғама қарадым, – 
әлбетте өз көзіммен: үстімде көнетоз көк халат, аяғымда арты тозған киіз 
кебіс, өзім, – төрдегі төремен салыстырдым, – түрім аумағанмен, өңім жүдеу, 
әрі… Жоқ, той – менікі! Манағы талап, бұйрық есепті қатқыл сөздерден соң 
сәл-пәл абдырап қалған үлкен бастыққа тіке қарадым: 
– Той – менікі! – дедім. – Барам, отырам, көрем!.. Егер дәл осы қазір 
маған өзіме лайықты құрмет жасамай, далаға сүйремек болсаңдар, арты 
үлкен шатаққа айналады! 
– Онда... – деді бастық азғана аңырап барып, зорлана жымиып, – тыныш 
отырсаңыз... 
– Отырам, – дедім. – Тыныш отырам. Көремін, ішемін, жеймін! Солай! 
Кім деп тұрсыңдар мені?! 
– Жөн, – деді үлкен бастық. – Тек киіміңіз... 
– Байға тай мінсе де жарасады, – дедім, ыржиып күлген кейіпте. – Киім 
бізден қалған. Әйткенмен, ыңғайсыз болар, үйге барып, костюм киіп... 
– Жарайды, оған уақыт тар, – деді Үлкен тағы да өзімсіне, иықтан қағып. 
– Сендер жүре беріңдер, – деді екі сақшыға. – Тек... сұқ саусағын ерніне 
тигізді. – Қазір де, кейін де. Ал бүгін, тойдың ақырына дейін ақсақалды 
бағып-қағу, бар күтімі сендердің мойындарыңда... Енді, ағасы, – деді содан 
соң маған. – Енді тойға өзіңізге лайық кейіпте, сақадай сайланып барасыз...
– Мені қолтықтап алды. – Төменге түсейік. 
Төменге әдепкі баспалдақпен емес, мен бұрын көрмеген, шынылы, тап-
таза лифтімен түстік. Жарқыраған әмбебап дүкен. Әрине, ат шаптырым, көл-
көсір. Пальто, тон. Көйлек-көншек. Костюм, күртенің неше атасы. Бір сөзбен 
айтқанда, қымбат киім-кешек. Уақыт кешкіріп кетсе де, әлі жабылмаған 
екен. Кісі қарақұрым емес, әйткенмен әжептәуір. Негізі қалталы аларман 
сияқты, таңдайды, өлшейді, тамашалап жүреді, касса алдында есеп 
айырысып жатқаны да бар – сауда тоқталмаған. Бастығым мені дүкен 
аралатқан жоқ, түкпірдегі бір бөлмеге алып барды. Орта жастағы, толықша 
келген, сүйкімді әйел отыр екен.
– Гүлжан апай, – деді менің қамқоршы бауырым. – Мына біздің ақсақалға 
бүгінгі кешке жақсы киім керек, – деді. – Қара смокинг... – Мені бастан-аяқ 

бір шолып шықты. – Қара смокинг – елу екінші өлшем, үшінші кесім, ақ 
көйлек, жағасы... отыз тоғыз, қара, жоқ, иә, қара көбелекше, содан соң қара 
туфли, қырқыншы размер... 
Меңгеруші әйел ықыласпен орнынан тұрып, мақұлдап басын изегенмен, 
маған таңырқай қарап, бөгеліп қалып еді. 
– Бұл кісі аз-маз сырқаттанып, емханада жатқан еді, сұраусыз шығып 
кетіпті, енді тойдан қалмаймын деп тұр. Өзіңіз де түсінесіз ғой, – деді. 
Гүлжан апайы әлі де түсіне қоймаса керек, – Шефтің есебіне жазасыз, – деді. 
– Бұл кісінің аты-жөні Мұрат Бейсенович Қазыбеков. Енді ұқтыңыз ба? Осы 
бәріміздің ағамыз! 
4 
Мұздай киінген қалпымда салтанатты сарайға қайтып әкелді.
– Ғафу етіңіз, – деді қамқоршы інім. – Сізге қай стол бекітілгенін 
білмеймін. Сірә, келмейді деп, белгілемеген шығар. Жоғарыдағы орындарға 
отырып қойды. Мына жастар жақта... артқа сақталған бір орын бар еді... 
– Маған сол шет жақтың өзі жақсы, – дедім. Манағы күмән елесі 
тарқамаса да, сенім молайған. Әуелде қалтыраған жүйкем түгелімен 
қалыбына түскен.
–
Тек бөтен мінез көрсетпеңіз, – деді қамқоршым. – Бізге де тыныштық 
керек. Білесіз ғой, жұмыс... Және бейсауат әңгіменің қажеті жоқ. İніңіздің 
абыройы үшін... 
Мен келіп төменгі жағынан, төрге қырындай жайғасқан, сәл-пәл 
шеткерірек, мол дастарқанды, он кісілік дөңгелек стол – жастар екен, бөтен 
әңгімеге ешқандай зауықтары да жоқ, өз қызығы өздерінде, мен келіп 
отырған кезде бет-жүзіме таңырқай қарады, содан соң бұрын көрмегендей, 
жаңа танығандай, төрдегі той иесіне көз салды, маған қайыра қарады да, 
ризашылықпен жымиып, жаппай жамырамаса да, үлкен құрметпен 
орындықтарынан тұрып, коньяк, виски, таза арақ, ақшыл, қызыл түсті шарап 
құйылған рүмке, фужерларын көтерісіп, менің апельсин шырыны 
толтырылған сары бокалыммен соғысты, "Сіз үшін және Марат Бейсенович 
үшін!" – дескен.
Өстіп, төрде отырған той иесінің аты-жөнін білдім. Мен – Мұрат. Ол – 
Марат. Бейсенович. Бейсенұлы. Әрине, сойы да бірдей – Қазыбеков. Марат 
Бейсенұлы Қазыбеков! Енді таныс-бейтаныс бауырым... әлде сыңарым... 
әлде жын-шайтан... қайткенде де мына жұрт маған теліген, күмәнсіз туысқа 
балаған өзгеше кісіні байыптап, бажайлап тексере бастадым. Қиғаш 
отырмыз. Бергі жақтағы, қалыңшаш, жауқабақ, марлат жуанға бұрылған 
кезінде ғана тіке көрем. Манағы, екпіндей келіп, аңырып қалған күзет 
сақшысы, одан кейінгі, мен туралы тым тәуір ойламаса да, сөзімнен ыққан, 
бар кейпіммен қабылдап, мұздай киіндіріп, той дастарқанына әкеп 
отырғызған, сірә, атқарушы төраға, немесе бас менеджер, мұндағы, әуелде 

таңырқаса да, қолма-қол жуасып, ізет, ілтипатпен қарсы алған абыр-дұбыр 
жастар – көзі көрген кісі атаулының шатыспауы мүмкін емес екен. Тура 
менің өзім. Яғни, айна-қатесіз, аумаған сыңарым. Дюманың көпке танымал 
бір романындағыдай, екеуіміздің орнымыз ауысып кеткен жоқ, және туа сала 
тағдыр екі айырмаған. Сонда не?.. 
Кенет... Мараттың арғы, оң жағында отырған келісті бәйбішеге көзім 
түсті. Әуелде құлағындағы, көгілдір, қызғылтым нұр шаша құбылған гауһар 
сырғасын ғана аңдаған едім. Енді аппақ бетін бері бұрып, күйеуінің әлдебір 
сөз, кеңесіне мейірлене жымиып, еңсесін жазғанда қапысыз таныдым. 
Жүрегім зырқ ете түскен. Бұл... бұл – қазір елу... елуге ілінсе де, отыз бестегі 
толықсыған келіншектей көрікті, бағлан әйел... – баяғы Балжан еді. Менің 
армандағы ғашығым. Жаз шыға қосыламыз деп, қалтқысыз табысқан 
қалыңдық. Шешуші, алмағайып сәтте, бір-ақ күн, бас-аяғы жарым сағатта 
зым-зия жоғалып кеткен, содан бері, ғұмыр бойы көкейімде тұрған қасірет-
мұң. Бетінен нұры төгілген қайран Балжан... Мең-зең күй, жарым көңілде, 
жүрегіме қайғы құйылып, езіліп, жаншылып барам. Кенет... Балжанның 
қасында Анау емес, Өзім отырғандай, бойыма тәтті жылу тарады. 
Айрылмаппын. Арманыма жетіппін. Балжан басқаға кетпей, өзіме 
бұйырыпты. Енді міне, бар ғұмырды бірге өткеріп, иық сүйесе, қатар 
отырмыз... 
Тағы да ауыса, алжаса бере, есімді жидым. Балжанның қасында отырған – 
Мен емес, Анау. Мен – мұндамын, белгісіз ортаға адасып келген. Дәп 
солай... Өзімнің ерекше ахуалымды байыптау керек еді. Бірақ мен 
Балжаннан көз айыра алмадым. Менің Балжаным. Менің... Жүзінде мұңды 
мерей бар Балжан қайтадан алыстап, менің жанымда емес, бөтен кісінің 
қарауында отыр. Салқын, бейқам қалпы, қатарындағы жас келіншекке 
бұрылды. Балжанның бойынан байсалды, қазақы сұлулық танылса, онымен 
жымия күліп, шүйіркелесіп сөйлесіп кеткен уыздай келіншек – бүгінгі 
заманның аруы еді. Шүйке бас, аққу мойын, тәкаппар. Жазық маңдай, 
балғын иекті қырмұрын. Артық әшекейсіз, бірақ талғаммен, сәнмен киінген. 
Балжанның қызы ма деп едім.
– Біздің шеф көреген экономист, алымды бизнесмен ғана емес, ғажайып 
саясаткер ғой, – деді менімен көршілес отырған жібек жағалы қара смокинг 
киіп, ақ көйлегіне теңбіл-сары көбелекше таққан томпақ жігіт, әуелі маған, 
содан соң қасындағы қуыршақтай келіншегіне қарап, сыпайы күліп алып, 
дастарқандас басқа жігіттерге. – Біз жалғыз әйелді әрең игеріп жүргенде, ол 
кісіде – бәйбіше, тоқал. Және басқа жұрт сияқты астыртын емес, көпе-
көрнеу. Тіпті, жұртқа жариялап тоқал алғандардың өзі осылайша, 
бәйбішесімен қатар отырғызып қоя алмас еді.
– Шефке күмән жоқ, – деді қияқ мұртты екінші жігіт, қасындағы көкиген, 
орысбайлау келіншегіне қарап алып. – Біздің Балжан жеңгеміз осыншама 
ақылды болмаса... 

– Алдымен осы Мәке-ағаның дәрежесіне жетіп алыңдар, – деді үнсіз 
күліп отырған үшінші жігіттің, желке шашын сәнмен түйген кербез 
келіншегі. – Бізді бар жағынан, толық қамтамасыз етіңдер. Бала-шағамыз 
өсіп-жетсін. Сонда, бәлкім, біз де Бал-жеңгеміз сияқты ақыл табармыз... 
Бәрі қоса күлді. 
– Сіз қалай қарайсыз, аға, – деді маған әуелгі, беті томпақ жігіт. İшім отқа 
оранып отырса да, еріксіз күлдім.
–Мен біреудің өзін ұстай алмадым... Балжанның жөні бөлек қой... 
–Аға дұрыс айтады, – деді манағы кербез келіншек. – Жігіттер, бәрі де 
әйелдің арқасы, мойындау керек. Ал енді... осы Бал-жеңгеміз үшін ішейік... 
Жастар ыдыстарын соғыстырып, қайтадан жамырай гуілдесіп кетті. Иә, 
Балжан... Өзгеше еді ғой. Қазір де өзгеше. Балжан қыз, Балжан келіншек, 
Балжан бәйбіше. Аттас емес, сол Балжанның өзі. Өзі екен! 
Ал Марат... Сыңар емес. Ұқсар емес. Мен. Марат деген – мына мен. 
Мұрат. Есімінде жалғыз-ақ дыбыс алмасқан. Қалғаны – түр-тұлға, бәлкім, 
болмыс-бітіске дейін ешбір айырғысыз. Басқадай өзгеріс... – ондағы емес, 
мендегі уақыт таңбасы екен. Бүгінгі Марат – мына менің бұдан екі-үш жыл 
бұрынғы, таршылыққа түспей тұрған кездегі кейпім. Шашы, қасы қап-қара. 
Беті, сірә, мендегі әжімсіз. Және дәл мендей арық-тұрақ емес, баз 
біреулердей быржиған, сытырлаған семіз де емес, шақпақ еті бойындағы 
жарау аттай қунақ. Әрине, молшылықта ғұмыр кешіп жатыр. Асы дәмді, 
нәрлі. Таңдап, талғап ішеді. Бүгінгі байлардың бәрінің де жетіскен дәстүрі: 
гольф ойнайды, аңға шығады, шалғай курорт, таңдаулы демалыс жайлары, 
тұрақты ем-дом, серігу, сауығу шаралары. Содан соң... қол жеткен бар 
байлығын сақтау, мүмкіндігінше одан әрмен ұлғайтудан басқа қам-қайғысы 
жоқ, жаны тыныш. Тыныш болғанда, дүниауы тіршіліктен тысқары 
ештеңемен басын ауыртпайды. Ұлттық мүдде, елдік мұрат, ұрпақтың 
болашағы... – бәрі де бос сөз, күл болмаса бүл болсын. Өз мүддесі, өз мұраты 
ғана бар. Ал болашағы айқын. Сәулелі, нұрлы, даңғыл. Қамсыз, қапасыз 
ғұмыр. Маңдайына жазылған. Оның. Ол деген... – мен екен ғой. Сонда мен 
дегенім... кім? Қайтадан көзім бұлдырап, санам тұманытып бара жатты. 
Манағы түнек қараңғылық басқан үрейлі, сұрықсыз бөлмеме қайтып 
оралғандай, мең-зең болып азғана отырдым. Осының бәрі түсім шығар деп 
ойладым. 
Түсім... емес екен. Келер мезетте дүние қайтадан жарқырап ашылды. 
Сапырылған би, ың-жың музыка, у-ду топыр тоқталып, жұрт тегіс дастарқан 
басына үйірілген екен. Заржақ тамада... – қазақ тойының жүргізушісі әрі 
ұйытқысы саналатын асаба – мұнда біреу емес, үшеу көрінеді. Бір еркек, бір 
әйел және орыс жігіті. Яғни, әуелгі екеуі қазақ. Зарлап емес, жарлап, сәнмен, 
салтанатпен, бірінің лепесін екіншісі қуа жалғастырып, орысша-қазақша, 
толғай күңірентіп жатыр. Қазақтың ең үлкен асы келіпті. Ет қой баяғы. Ең 
үлкен астағы ең қадірлі сияпат – бас. Бұл бас – ауданымыздың және орталық 
қаламыздың мәртебелі басшысына лайық. Енді асқа бата, ұлағатты сөз 

алдында, осы кісінің құрметіне – музыка!.. Әлде қалмақ, әлде сыған, әлем-
жәлем киінген жалбырбас, қожалақ жігіт сахна сыртынан атқып шығып, 
далбырлап, теңселіп, еңкейіп, шалқайып, қисайып, бүгіліп, жер тепкілей 
селкілдеп, шыңғыра ұлып, өкіре мөңіреп, орыс па, орман ба, әлдебір 
сұрықсыз әуезбен көкірегіңді аралап, төбеңді бұрғылай бастаған. Бірақ 
ұзаққа бармады. Мана, аты аталып, сөз берілгенде орнынан көтерілген 
бастық, – той иесінің сол жағындағы дүңкиген жауқабақ қолын көтеріп еді, 
даңғыр-дұңғыр балтамен шапқандай, қалт тиылды. Әншінің желбіршек қос 
қанаты ербең етіп жайылған күйі ауада ілініп, аңыраған үні созыла бере, 
ортасынан үзіліп тоқтаған. Бастық жауқабақ қана емес, ызбарлы, кеуделі кісі 
екен.
– Ғафу етіңіз, – деді тамағын кенеп алып. – Маған артық құрмет жасалып 
жатыр. Аудан әкімі – Жәкең, мен небәрі сол кісінің көмекшісі есепті, маған 
осы орталық қала ғана қарайды; ал енді бәрімізге сыйлы, мәртебелі әкім 
мырза облыс орталығындағы үлкен әкімшіліктің, премьер-министрдің өзі 
қатынасып, өзі басқарып өткізетін төтенше әрі маңызды жиналысына кетті, 
әйтпесе бүгін мына төрде отырар еді. Жалғыз Жәкең ғана емес, 
облысымыздың, үлкен қаламыздың басшы азаматтарының біразы сол 
жиналыста, әйтпесе, олар да құрметті қонақ болар еді. Жаңа айтқанымдай, 
мына мен небәрі өзіміздің осы Мәркент ауданының әкімі Жәкеңнің әмір-
жарлығын, яғни юбилярға арнаған құттықтау сәлемін жеткізушімін. – 
Демігіп, аз-маз бөгеліп, алдында тұрған сусыннан бір ұрттаған. Көмекші ме, 
қызметші ме, төменшектеп тұрып ұсынған қызыл пәпкіге қол созды.
– Бәке, – деді бастықтың алдындағы микрофонға иектеген Марат. – Сіз 
біздің күннен күнге көркейіп келе жатқан, қазірдің өзінде облысымыздағы 
маңызды бір бизнес орталығына айналған қаламыздың әкімі ғана емес, 
ауданымыздың абыройлы басшысы, бүкіл республикаға танымал Жәкеңнің 
өзінің бірінші орынбасары боласыз. Яғни, үлкен тұлғаның оң қолы. Өзі 
болмасаңыз да, көзі деп қабылдаймыз. Бізді елеп-ескеріп келгеніңіз үшін, 
мерейімізді көтеріп, төрімізді көркейтіп отырғаныңыз үшін сізге мың да бір 
рақмет!.. 
Бәкең ұлықтана жымиып, ризашылық білдірді де, көзілдірігін киіп, 
баптанып тұрып үлкен әкімнің құттықтау хатын оқуға кірісті. Қалыпты 
дәстүр ыңғайындағы мерекелік құжатта Марат Бейсенович Қазыбековтың 
еңбек жолы, атқарған барлық қызметі еске салынған екен. Ғұмырбаян 
шежіресі мерейтой иесінің жарық дүниеге келуінен басталыпты. Сол жылы, 
сол ай, сол күні сол жерде, сол ата-анадан туғам... туған. Мектепті алтын 
медальмен бітіріп, университетке түс... кен. Тарих факультетіне. 1961, яғни 
дәл сол жылы қызыл дипломмен, үздік бітір... ген. Аспирантура... Бірақ 
аспандағы ғылымнан жердегі нақты еңбек жолын артық санап, біткен, 
қорғағалы тұрған жұмысын кейінге шегеріп... басқа бір, өнімді, ұтымды, 
халыққа да пайдалы жаңа жол тапқан көрінем. Яғни, мен емес, Анау. Осы 
кезден бастап менің, яғни Мұраттың бар өмірі сыртта қалады да, оның, яғни 

Мараттың басқа бір тағдыры қиялай тартылады. Қалай тартылса да, өзімнің 
жалғасым екен деймін. Сонымен Марат ауылға, ауыл болғанда, туған жеріне 
емес, қайын жұртына, осы облыс, осы ауданға келген. Мұндағы ел жігерлі 
жасты жатырқамай қабыл алады. Ал ол, яғни мен... өмірді тереңірек тану 
үшін... қойшы әйтеуір, ит мініп, ирек қамшылап, бүгінгі күнге жетіппін. Енді 
міне, атақты бизнесмен. Біздің, небәрі қазақы, шалғай аудан орталығы болса 
да, үлкен бизнес ұйытқысына айналып бара жатқан Бәркент... әлде Жәркент, 
Сарқант, жоқ, ...кент, ой, тәйірі-ай, Мәркент еді ғой, иә, Мәр... кенттің тұғыр, 
тіректерінің біріне айналған. Ауданға ғана емес, бүкіл облысқа танымал 
екем!.. Өз өмірбаянымды өзімнің есіме түсірген ресми құттықтаудан, вице-
әкімнің одан соңғы қосымша сөзінен, кейінгілердің үстеме мадағынан 
жинақтап, қорытып ұққаным – басыма сыймайтын, өзім де сенгісіз ғажайып 
еді. Біз Балжан екеуіміз үлгілі шаңырақ иесіміз. Төрт бала тәрбиелеп 
өсіріппіз. Үлкен ұл – әлдебір банктың төрағасы. Бүгін әлгі атаулы жиыннан 
шыға алмаған. Одан соңғы қыз – шет елдік әлдебір алпауытқа ұзатылған. 
Жер шалғайлығынан емес, жас сәбиіне қарайлап, бүгінгі тойға келе алмаған. 
Кіші екі қыз – олар да алыста, республика президентінің арнайы "Болашақ" 
программасы бойынша, Америкада оқып жатыр екен. Бәрі де халқының 
абыройлы, ауыр жүгін арқалап жүрген әкелерінің тойына арнайы құттықтау 
жолдапты. Бұл тарапта басқа, әзірше кенже, тағы бір ұл бар екен. Әкесінің 
жолын қуатын нағыз бизнесмен болады, бесіктен шыға сала қаз тұрды десті. 
Қошамет сөздер ыңғайына қарағанда, ақыр түбінде үлес салмағы басқа 
балалардан асып түсетін сияқты. Кейбіреулер басқа бас қосылсын, сүткенже 
– алда деп жатты. Жас тоқал, әрине, жалғыз ұлмен тоқтамайды. Жөн-ақ. 
Бағзы бір заманда ортасы ойылып, құты кеміген қазақ еселеп көбейсін! 
Той дүрілдеп жүріп жатыр. Уа, шырқа... Бейсенұлы Қазыбеков! Қашан 
сұрағанымды, қалай құйылғанын білмеймін, өмірі құмартпаған ақ арақтан 
төрт-бес рүмке тастап алыппын. Осыншама табысқа жеткеніме тәуба деймін. 
Баймын, бармын. Бірақ ең үлкен жетістігім – балаларым. Үлкен ұл, жан-
жүрегімнен жаралған тұңғышым қазірдің өзінде... Тәк-тәк... Сабыр, сабыр... 
Ертең келістіріп ішем, бүгін тартына тұрған жөн. Той иесі болған соң, төрде 
отырған соң, жұрттың бар назары менде. Оның үстіне, манағы... 
сақшыларым төңіректеп... батпайды, бірақ қыңқылдап... Олардікі де жөн. 
Аспа, таспа. Онсыз да дүниенің тұтқасы қолыңда тұр. Қолыма қарадым. Екі 
қолымды жеке, жеке. Содан соң беттестіріп. Ештеңе де жоқ. Менің қолымда 
тұтқа түгіл, арақ-шарап құйылған шишаның өзі жоқ. Қайтадан есімді жидым. 
Бар жағдайды бағамдап, ойланып, толғанып, кесіп, пішіп... отырмын. Төрге 
бір, өзіме бір қараймын. Рас, мен деген – ол. Ол деген... – мен емес. Сонда 
қалай болды? Солай. Солай болды. Шындықты мойындау керек. Десе де, 
әуелгі дағдарыс кейінгі сүйінішке ұласты, қызғаныш жоқ, ризашылық қана 
бар.
Көбіне өз орнымдамын. Кейде төрге шығып кеткендеймін. Төмендегі 
орыннан төрдегі орын тәуірірек тәрізді. Міне, тағы да төр. Сол мезетте 

иықтаса, қатар отырған Балжанның жұпар лебі бетіме тиді. Арыда отырған, 
құшағы отты тоқалдан әлдеқайда тартымды көрінеді. Өмірлік қосағым ғой. 
Жас кезінде, әрине, бүгінгі күндесінен он есе көрікті болды. Көркінен бұрын 
қылығы. Қылығынан асқан жібек мінезі. Ақ-адал жар еді. Қапыда айрылдым 
демесем... 
Келер сәтте әуелгі орнымда отыр екем. Тағы да өзінен өзі шүпілдеп 
толған рүмкеге қол созып едім. Әлдекім сыртымнан қаусыра құшақтады – 
манағы мейірбан менеджер екен. Бүктетіле еңкейіп, құлағыма сыбырлады:
– Ақсақал, шаршап отырған жоқсыз ба? 
– Кісі өз тойында өзі шаршамайды, – дедім, мейірлі, мерекелі сәтімде 
тәтті қиялымды орта белінен үзген бағынышты кісіге ұнатпай қарап.
Қамқоршым бірден басылды.
– Аға, – деген, өктем емес, кішік әуезбен. – Аға, алай-бұлай... нетіп 
қалсаңыз, бар кінә маған ауады ғой... 
Сонда ғана қайда отырғаным, нақты кім екенім есіме түсті.
– Қам жеме, бауырым, – дедім күбір етіп. – Саған сөз келтірмеймін. 
Қуаныш, толқыныс үстінде өзім де аңдамай қалыппын. Енді татып 
алмаймын. Шын сөзім... 
– Сіз мені теріс түсіндіңіз, – деді қамқоршы бауырым мүлде жуасып. – 
Мен у-дудан мазаңыз кетті ме дегенім ғой...
– Рас, – дедім. – Қазіргі музыка кісіні қараптан шаршатады... Енді үйге 
кетсем де болар еді, бірақ мана мен шыққан есік қайда қалды? – дедім 
орайсыз жағдайым есіме түсіп.
– Өзіңіз білесіз, ақсақал, – деді қамқоршым еріксіз жымиып. –
Маған 
керегі – тыныштық қана. –
Содан соң төрге қарап, бағжаң ете түсті. – Әне... – 
деді қырындай бере. – Шефтің өзі назар аудара бастады... – Сөй деді де, 
жылысып жүре берді.
Мен тұқыра еңкейіп, азғана отырдым. Байқаймын, көзімен тесіп, ішіп-
жеп барады. Өз көзім өзімнің өңменімнен өткендей. Шыдап болмады. Мен 
не, қылмыскермін бе соншама. Мен деген – мен. Өзім. Өз бейнемде 
отырмын. Ал Анау кім? Менің түр-түсімді, ғұмыр белестерімді, уәделі 
қалыңдығымды сұраусыз иеленген? Ыза буып, басымды көтеріп, жалт 
қарадым. Енді менің екі көзім қатарынан оқ болып қадалғандай. Анау, яғни 
Марат және соған қоса Бейсенұлы Қазыбеков деген, менің жұмбақ кейіпті 
ұқсарым, әлде сыңарым, әлде... шорт білсін, кім екенін... бетінен саз 
балшықпен ұрғандай, өңі бұзылып, көзі бақшырайып, басы қалт етіп, 
орындықтың арқалығына шалқалай берді. Содан соң бойын жиып, теңселе 
бере орнынан тұрды. Екеуіміздің жанарымыз еріксіз түйіскен. Сол сәтінде 
жалп етіп, қараңғылық түсті.
5 

Жалп етіп, жер-дүниені қараңғы түнек басты. Мең-зең болып, азғана 
отырған меңіреу тыныштықтан соң тырбанып орнымнан көтерілдім. 
Қолымды созып едім, тас қабырғаға тиді. Сипалай бере қалт бөгелдім. 
Дөңгелек бұдыр. Сірә, әлденендей тетік. Амалсыз басып едім. Жарық қайта 
жанды. Самала емес, әдепкі. Салтанатты сарай емес, қуықтай тар бөлме – 
мана қаншама қарманғанда таба алмаған тар босағадан өте бере, төбеден 
сарғыш көлеңкелі, сұрықсыз жетім люстра салбыраған, қабырғадан еденіне 
дейін кітап ыбырсыған, ескі диваны жапырайған, жетім столды, жадау, 
жарлы пәтер – өз үйімде тұр екем. Абдырағаным сондай, тақыр еденге сылқ 
етіп отыра кетіппін. Қанша отырғанымды білмеймін, бір кезде сүйретіле 
еңбектеп, асыла шығып, ортасын оя сықыр еткізіп, төсек-диваныма құныса 
шөкеледім. Өзім. Өз үйім. Сықалған кітап сөрелері, еденде, бұрышта 
жиналған, кей тұста ретсіз шашылған тағы қаншама кітап. Иқы-жиқы 
столым да орнында. Қобыраған қағаз, шимай жазу. Бірі көк, екіншісі қара 
пасталы арзан тегіршік автоқаламның екеуі қатарынан жатыр. Бергі, сол жақ 
бұрышында тұқыл, жуан майшам, түбінде жартылай ашылған қорапты 
сіріңке. Бәрі орнында, бәрі дұрыс. Осындай да қызық түс болады екен. 
Кедейлікті кім тілейді, байлықтан кім қашады. Сірә, көңіл түкпіріндегі бір 
қиял. Әрине, миллионер болып кетсем де, таңдап тапқан ғылымнан қол 
үзбеймін ғой. Қарымым ұзарып, күш-қуатым арта түседі. Күнкөріс жайына 
алаңдамайсың, кітап шығару мәселесі өзінен өзі шешіледі. Бірақ құрғақ қиял 
– асса парықсыз түске ғана айналады. Парықсыз ғана емес, қисынсыз түс. 
Кенет... үсті-басыма қараппын. Қылау түспеген сәнді, қымбат смокинг... 
Сипаладым. Шештім. Уыстап, тартып, аударып, айналдырып, мұқият 
тексердім. Шынайы, нақты. Есігі қисайған жаман шипәнеріме апарып ілдім. 
Тап-таза, бұлғарысы жібектей қара туфлиімді де шештім. Оны да табанына 
дейін төңкеріп, ұлтанын шертіп көрдім. Сықыр еткізіп ашып, шипәнердің 
астыңғы тартпасына қойдым. Көбелекше мен көйлек те өз орнын тапты. 
Орнын таппаған – мына мен ғана... Ақыры, жыртық мәйкі, шолақ трусимен 
ғана тұрғанымды аңдап, жамылғыш халатымды іздедім. Жоқ. Сонда ғана 
есіме түсті. Мана, судай жаңа киінген әмбебап дүкенде қоқыр жәшікке 
тасталып еді ғой. Енді жарқын дүниеге қайта барғым келіп кетті. Көнетоз 
халатым қалған дүкенге емес, әрине. Той өтіп жатқан алтынды сарайға. 
Әлбетте, бұл қалпымда емес. Асығып, аптығып, қайтадан әуелгідей киіндім. 
Жарықты өшіріп, жаңа ғайыптан келген орныма барып тұрдым. Екі минут... 
Бес минут... Тұтас бір сағаттай көрінген. Жарқырап күміс люстралар 
жанбады. Сәнді сарай айқара ашылмады. Амал жоқ, өзімнің жұпыны 
пәтерімдегі жетім шамның тетігін бастым. Ештеңе өзгермеген. Манағы 
жадау көрініс бұрынғыдан да жайдақтала түскендей. Ойланып азғана 
тұрдым. Сәл-пәл қателік жіберіппін. Бар керемет кухнядан басталып еді 
ғой... Шам атаулыны түгел сөндіріп, кухняда отырмын. Манағы, әлде кешегі, 
әлде бағзы бір замандағы ұқсас ахуалды елестетуге тырысам. Алай, алай, 
былай. Дәп солай. Тек қараңғылық... соншама қою емес. Қою, бірақ түнек 

емес. Сыртта, көлденең көшеде әрлі-берлі өткен мәшиналардың 
тұншығыңқы дыбысы естіледі, жағылған шамдардың сүлесі аңдалады. 
Бәрібір түн. Түн ортасына тақау. Жайлап орнымнан тұрдым. Көзімді тарс 
жұмдым. Бетімді оңға бұрдым. Екі қадам. Үшіншіде жақтауына иығым тиіп, 
кухняның есігінен өттім. Енді ептеп бес қадам жүруім керек. Әлде алты. 
Дәліз тастай қараңғы болуға тиіс. Бағана көзім ашық еді ғой. Аштым. 
Шынында да қараңғы. Бірақ көзге түрткісіз емес. Бұлдыраған бозамық бар. 
Әйткенмен, алды-артың, оң-солың айырғысыз. Жүріп келем. Төрт... Бес... 
Алтыншы қадамда қарсы қабырғаға тірелдім. Оңға бұрылам. Және сәл 
қырын. Екі қадамнан соң есік. Босағадан аттадым. Көз шағылдырып, жарқ 
етіп жанбады. Азғана бөгелістен соң өзім жақтым. Әдепкі жүдеу көрініс. Өз 
үйім, өлмелі төсегім... 
6 
Ертеңіне тұяқ серіппей, түске дейін ұйықтаппын. Атып тұрып, шипәнерге 
ұмтылдым. Сәнді, қымбат смокинг өз орнында. Қара туфли де. Ал ескі 
халаттың жұрнағы да жоқ. Мен де... өз қалпымда сияқтымын. Анау емес, 
мен. Менің өзім. Өз қалпымда, өз орнымда. Ақыл-есім түзу. Түзу сияқты. 
Азғана мастық тарқаған. Бірақ түндегі елес көз алдымда. Шипәнерді 
қайтадан ашып, қара смокингті қолыммен ұстап, анықтап көрдім. Кешегідей. 
Елес емес, сурет емес, нақты өзі, зат. Менде бұрын мұндай киім болмаған. 
Түндегі тойдан тәбәрік. Айнаға қарадым. Өзім. Кең маңдайым, аялы қоңыр 
көзім, құс тұмсығым, шұнақ құлағыма дейін. Мұрат Бейсенұлы Қазыбеков. 
Бүгінгі жасым... тура елу бесте. Туған күнім... кеше... кеше толыппын елу 
беске. Осы кеше ғана екі бестік – мерейлі биік ретінде тойладым. Мен... емес 
екем. Анау... Жарайды, ол шіркін тұра тұрсын. Әуелі Өзімді түгендеп 
алайын. Елу бес. Сәл қартаң көрінем бе, қалай. Самайым ақ қылау. Бір 
кездегі жазық маңдайыма үш қатар, көлденең әжім түскен. Көзімнің қиығы 
шашыраған. Екі езуімде тағы да қиғаш сызықтар. Елуге ер кейпімде жетіп 
едім. Енді міне... Тұрмыс талқысы, соңғы үш-төрт жылдағы. Тұрмыс 
талқысы ғана емес. Рухани күйреу. Болашақтан түңіліс. Отарлық кісені 
бұзылса, еркіндікке шықсақ, ұлттық ғылымға да жол ашылады деп білуші 
едің. Еркіндік келді. Ұрлық-қарлықтың, зорлық-зомбылықтың еркіндігі. 
Сенің ғылымың – қажетсіз, өзің – бөгесін болып шықтың. Бұрын кеудең 
басылып тұрса да, өзіңді кісі санатында көруші едің. Енді міне. Ешбір есепте 
жоқсың. Люмпен-пролетариат. Жалғыз сен емес, бүкіл ғылым, әдебиет, өнер 
қайраткерлері түгел. Бүгінгі заманның тұлғасы – сылдыр Сөз емес, сықыр 
Ақша. Яғни, қалың кітап емес, жуан қалта. Ақша дегеніміз, қалта дегеніміз – 
Анау. Анау емес, сенің Өзің. Тағы да шатыса бастадым. Мен, міне, бармын. 
Анау да... бар. Екеуміз. Бұл екеуіміз ағайынды емес, егіздің сыңары емес, 
көлденең, кездейсоқ ұқсар да емес... бір-ақ кісіміз. Бір кісі – қақ жарылған екі 
тағдыр. Қалайша? Заманға да, қоғамға да кейісті ысыра тұрып, ең әуелі өз 

басымдағы ерекше ахуалдың мән-мағна, болмыс-бітімін анықтап алуым 
керек екен.
Сөйтіп, Мұрат пен Марат. Туған жеріміз бір, дүниеге келген жылымыз, 
айы, күніне дейін, тіпті, сөз жоқ, сағат, минут, секундына дейін сәйкес. Бір 
ата, бір анадан жаралыппыз. Бір шаңырақ астында өстік. Мектепте, одан соң 
университетте екеулеп... екеу емес, жалғыз өзім оқыдым... оқыдық. 
Аспирантура – ол да, мен де... Әзірше біргеміз. Яғни, тұтас. Жалқы. Бір 
кісіміз. Болсын. Иә, аспирантура. Міне, жолымыздың айрылған тұсы. Ұзақ 
екі жыл бойы емес. Екінші бітіп, үшінші жылға аяқ басарда, жазғытұрым... 
Таптым! Балжан жоғалған күні екіге жарылыппыз!.. 
7 
Мен университеттің алғашқы жылында-ақ өзімнің ғылымға икемдігімді 
танытқан едім. Атақты тарихшы, есім-сойын араға салмай-ақ қояйын, 
профессор Ақсақал өзі өткізген дәріс, оған жалғас семинар сабақтары, жыл 
аяғындағы курс жұмысынан соң талайымды танып, өз қамқорлығына алды. 
Менің университет тұрыпты, одан соңғы кезең – артық-кем емес, он-он бес 
жылдық ғылыми бағдарламамды жасап берген еді. Бастапқы алаш 
оқығандарының тағылымын таныған, тар заманда өсіп жеткен, әуелде 38-
жылы, одан соң 51-жылы, алғашқысы он жыл, кейінгісі төрт жыл, – ең 
өнімді, қайратты кезеңін түрме мен лагерьде өткізген, бірақ жасымаған, 
қатайған, әуелгі бетінен таймаған, өзгеше тағдырлы, кемеңгер кісі еді. Тек 
соңғы кезде денсаулығы сыр бере бастаған. Бар аманатын маған артпақ екен. 
Басы бостан күннің өзінде сезіктілер қатарында, бақылау астында 
жүргенмен, бетті, беделді, оқу бітіретін жылы ректорға дейін барып, мені 
аспирантураға алып қалды. Тақырыбым тамаша – "Хорезм және Дәшті-
Қыпшақ, XII-XIII ғасырлар шегі" деп аталатын.
"Бұл – бір кандидаттық емес, бес докторлық диссертацияның тақырыбы, 
– деген Ақсақал. – Университеттегі дипломдық жұмысың – бастапқы, сәтті 
барлау. Ендігі үлкен шаруаң – айрықша күрделі. Он жылдық, жиырма 
жылдық тынымсыз еңбек. Ал әзірше негізгі тұрғыларын байыптап, үстінен 
қалқымасаң да, тереңін түгеспей, шағын монография жазып шығасың. Қазір 
заман сәл-пәл кеңіген тұс, "оттепель" – жеке тұлғаға табыну зардаптарынан 
соңғы азғана "жылымық". Басқа барлық жұрт игілігін көріп, қажетіне қарай, 
ұтымды пайдаланып жатыр. Тек біз ғана, ескі сорап, өткен заманда тұрған. 
Бұлай қала беруге тиіс емес!.." – деген. 
Солай қала берді. "Аспаннан шұға жауса, құлға ұлтарақ тимейді" 
дегендей, біз – құлдардың ішіндегі ең қоры едік. 32-жылғы ғаламат 
ашаршылық, оның арғы жағындағы, бергі жағындағы, айрықша қатаң, 
түбегейлі репрессиядан соң мүлде жанышталып, жер болғанбыз. Енді 
қазақты отарлаудың, біржола құртудың жаңа кезеңі – "тың игеру" деген 
қарымды науқан басталды, жат жұрттық басқыншыларды жүз мыңдап 

қоныстандырып жатыр, бүкіл солтүстік, орталық облыстарда қазақ тілді 
баспасөз, театр, мәдениет ошақтары жаппай жабылса, қалған тарапта да жан-
жақты жаныштау күн санап қарқын алған. Халықты ұлттық санадан айырып, 
ұлтанға айналдыру саясаты әбден күшіне енді. Қазаққа қатысты әдет-ғұрып, 
салт-сана, ұлттық дәстүрлер түгел артта қалған, кертартпа, зиянды деп 
табылды, қазақтың тілі шетке қағылып, өткен тарихы мүлде мансұқ етілді. 
Жоғарыдан – Мәскеуден түскен жарлықтың республикадағы ең билікті 
даңғырасы – Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің идеология 
тарабындағы хатшысы – Нұрқан Жангелдин дейтін жандайшап болатын. 
Басқа жұрт, ең аяғы, қарайлас, көршілес, тағдырлас қырғыз, өзбекке дейін 
өлгенін тірілтіп, өшкенін тұтатып жатқанда біз ескілікті мүлде жауып 
қойдық, өткендегі тарихи тұлғалар, бұрыннан тиым салынған арыстар 
тұрыпты, ара-кідік санатқа ілініп жүрген кісілеріміздің өзінің жөн-жобасы 
айтыла қалса, қаншама айғай шығатын. Тіпті, ана тілі, ұлттық мәдениет, 
ежелгі тарих төңірегінде қалыпты, бейтарап сөз қозғаудың өзі сұмдық 
көрінетін. Ең ақыры – домбыра ұстаудың өзі күнә деп бағаланды. Қазаққа 
тікелей қатысты әңгіменің барлығы саяси қылмыс, ұлтшыл зиянкестік екен. 
Қайдағы тарих! Менің бар ісім бастан-аяқ теріске шығуға тиіс еді. 
Әйткенмен, қай тарапта да әмбебап маркстік таным, лениндік екшеу, 
партиялық көзқарас дегендей, сыналай отырып, қиялай тартып, әлдебір 
нәтижеге жетуім ықтимал; яғни тиесілі тақырыпты түбегейлі қамти алмасам 
да, болашақ үлкен зерттеудің сұлбасын жасап, дерекнамасын түгендеп, 
негізгі тұрғыларын айқындадым, енді оза шаппасам де қатардан қалмай, 
қажетті диссертацияның басын қайырып үлгеруім мүмкін еді. Ғылым 
саласындағы алға қойылған әуелгі мақсат та сол болатын.
Бірақ жолым көлденеңнен кесілді. Біздің Ақсақал ештеңе өзгермегеніне, 
керісінше, басқаға кең дүние біз үшін тарыла түскеніне көзі жетіп, қатты 
торығып жүр еді, ақыры, бір-ақ күнде фәниден көшіп кете барды. Мен 
аспирантураның екінші жылын еңсергем, кандидаттық минимум аталатын 
міндетті емтихандар өткерілген, қажетті тақырыбыма бойлай енгем, алғашқы 
бөлімнің қаралай нұсқасы қағазға түсіріліп те қойған. Енді... жаңа жетекші 
тағайындалды. Қырмасақал. Доктор, профессор, социалистік дәуір маманы, 
колхоздасу кезеңі туралы жуан кітап жазған, халықтың жаппай наразылығы, 
көтерілісі жоқ, ашаршылық айтылмайды, кедейлердің талабы, жалпы 
жұрттың барақатқа жетуі, бәрі тамаша ғой. Менің мүлде бөтен тараптағы 
жұмысым ондай тамаша болмай шықты. Бастан-аяқ тарихи тұрғыда теріс, 
саяси жағынан қате көрінеді. Мәселен, Хорезм мен Қыпшақтың өмірлік 
мүддесі қарама-қайшы дейсің. Керісінше, бірлікте болды. Қайыр ханды 
ашкөз қарақшы, ақылсыз зұлым, тіпті, опасыз сатқын етіп көрсетесің. Нағыз 
ұлттық батыр емес пе. Хорезм мен Шыңғыс хан арасында соғыс басталғанда 
қыпшақтар ешқандай қарсылық жасамады, моңғол туының астындағы 
жалайыр, қоңырат, керей, найманды туыс санап, соларға қосылып кетті 
дейсің, сен біздікі деп отырған найман мен жалайыр, керей, қоңыратың – тек 

аттары ғана ұқсас, мүлде бөтен жұрт. Өзің ойлап қарашы, егер әлгілердің 
бәрі біздің аталарымыз болып шықса, моңғол қайда қалады? Хорезм 
тұрыпты, анау Ресейді кім жаулаған болып шығады? Мұның аты не? 
Екіншіден, сен мақтап отырған қыпшақтар түгел сатқын болып шыққан. Өз 
отанына өзі жау. Ол аз болғандай, бүгінгі қыпшақпен жалғастырып, 
қазақтың бір атасы етіп көрсетесің. Сонда, айтпасаң да көкейіңде тұр – ұлы 
орыс халқының туын тіккен Киев Русімен жауласқан половец қыпшақтар да 
сенің атаң ба? Қайдан барып шықтық? А?.. Жоқ, шырағым. Қазақ – күні 
кеше ғана бой көтерген басқа бір жұрт. Артта қалған, жабайы. Өзіндік 
территориясы, меншікті шекарасы, мемлекеттік құрылымы болмады. 
Көрінгеннің тепкісінде, мүлде азып-тозып бара жатқанда "Лениндей күн 
шығып, – Жарқырап атты таң!.." Гимнді білесің бе, күнде таңертең радиодан 
айтылатын? "Қараңғы тұманнан жол таппай тұрғанда..." "Орыстың ұлы Елі 
құраған!" Сен немене, көктен түстің бе? Ақсақал... жасады, кетті. Ал сен... 
ғылым қайда, атақ қайда, бір басыңның амандығын ойламайды екенсің. 
Қазақта ежелгі тарих жоқ! Жоқ! Советтік тарих қана бар. Қазақ тарихы 
дегеніңіз Ұлы Октябрьден соң ғана басталды. Ұқтың ба!?.. 
Міне, осындай керемет. Нәтижесінде, бар жұмысым жарамсыз болып 
шықты. Түгелімен қайта және керісінше жазуым керек. Әйтпесе, ең дұрысы 
– жаңа тақырып. Балшабек жетекшім бес-алтауын қатар ұсынған: "Қазақстан 
кәсіподақтарының қалыптасу кезеңдері"; "Қазақстан теміржолы Ұлы Отан 
соғысы жылдарында"; "Балқаштағы балық шаруашылығы"; "Немесе, – деген, 
– ескілікке бейімдеу сияқтысың, "Ұлтшылдық, байшылдық идеологияға 
қарсы күрес, 20-жылдар". Содан соң әлде кекетіп, әлде мейірленіп жымиған: 
"Міне, ең жақсы тақырып, қажетті, зәру, өтімді: "Тың көтеру эпопеясының 
алғашқы кезеңі". Кейін, соңғы кезеңдерді қосып, ұлғайта, тереңдете зерттеп, 
докторлық диссертацияға айналдыруға мүмкіндік бар. Менің өзімнің тікелей 
жетекшілігіммен. Байқаймын, түптің түбінде оған да шамаң келеді. Тек осы 
қазірден бастап бетіңді түзеу керек!.." Менің шамам келмейтін еді. Келсе де 
бағытым басқа. Түзелуім, кері бағытта жұмыс жасауым мүмкін емес.
Қайткенде де, әуелгі, Ақсақал негіздеген бағдар... мансұқ болды. 
Университетте, осы қалпымда жүрсем, ары қарай жалғастыра алмайтыным 
анық. Жаңа тақырыптардың сиқын көрдік. Енді қайтпек керек? Академияға 
қарай бет бұрудан өзге амал жоқ сияқты. Онда, Тарих-зерттеу орталығында 
біздің Ақсақалдың ізбасар шәкірттерінің бірі бөлім бастығы болып қызмет 
атқаратын. Үлкен ұстаздың үйінде талай рет көргем, бұдан соң қаралы 
топырағында кездесіп едік, енді университеттен опа таппайсың, бізге қарай 
ойысқаның жөн деп еді. Біліп айтыпты. Алайда... екі аралықта Балжан 
тұрған. Менің жалғыз өзім аспирантураның азғана стипендиясымен әйтіп-
бүйтіп жан бағар едім, үйлене қалсам, жатақханадан пәтерге шығуым керек, 
әрі күнделікті тіршілік қақысы... Қазақ бөлімін бітіргелі отырған болашақ 
мұғалім Балжанның орыс жайлаған Алматыдан әлденендей қызмет табуы 
неғайбыл. Әке-шешем көмектеседі, жағдайымыз бар деген өзі. Ай даладағы 

қайынжұртқа иек артуды намыс көріп едім. Сонымен қатар, ешқандай 
қызмет табылмаса, жас маманның қараптан-қарап үйде отыруы тағы обал. 
Әлде, қызды ауылына жібере тұрып, бірер жыл дүниенің аңысын аңдасам ба 
екен. Жоқ. Азғана болса да айрылуға қимадым. Бір кетсе, біржола 
кететіндей. Әрі мұндағы жағдайым да тығырық. Өзім де ауылға барып, үш-
төрт жыл қызмет атқарып, аз-мұз қор жинап, қайта оралам ба... Онда... 
қарайып, бар білігім көмескі тартуы тағы мүмкін ғой. Осында қалсам... 
Уақытша болса да бәрін тастап, кетіп отырсам... Қалсам... Кетсем... 
Ойым онға бөлінді.
Ал қыз... бәріне құп еді. Тек қана менен екі елі ажырағысы келмейді. 
Кетсең де, қалсаң да бірге боламыз деген.
Қайран Балжан! 
8 
Мен жас кезімде қыз-қырқынға жұлдызды болдым деп айта алмаймын. 
Бірақ көзегенімді қолға түсірмей тынбас едім. Балжан менің тұзағыма тіпті 
оңай ілінді. Екеуіміз жатақханадағы би кешінде таныстық. Мен үшінші 
қабатта – аспиранттар бөлігінде тұрам. Қоңыр күз еді. Әуелгі жылды жаңа 
бастағам. Қыз – төртінші курс екен. Әсем әрі қонымды киінген. Дөңгелек 
бет, имек қас, бота көз, қызыл шырайлы, сәл-пәл толықша келген өрім тал. 
Он жеті, он сегіз жасар, балғын кейіпте... Және... тым аңғал, тап-таза. 
Әлбетте, жоғарғы курсқа жеткен қыз әжептәуір әккі саналады, тым әрі 
кетпесе де, кемі екі-үш жігітпен киноға, театрға барған, елеусіз бір бұрышта 
бұзауша жаласып қалған дегендей. Ал біз... мен – бүлдірген ештеңем 
болмаса да, өзімді кәрі қасқыр санаймын. Сонымен, бірден көзім түсті 
уыздай бойжеткенге. Биледік. Қатарынан екі мәрте. Азғана үзілістен соң 
үшінші қайтара. Ертеңіне киноға бардық. Шыға сала, алакөлеңке бір тұста, 
жапырағы саудыраған емен ағаштың тасасында бөгеліп тұра бере, еріксіз 
сүйістік. Оқыс, қысқа. Ерні бал екен. Тұла бойы от болып жанып тұр. Мен 
екінші қайтара еңкейгенде, көзі тұманытып барып, мойнын бұрып әкетті. "У 
меня есть мальчик..." – деген, жасаураған, шарасыз әуезбен. Яғни, жігітім 
бар... Жүрегім зырқ ете түсті. "Был да сплыл!.." – дедім зорлана күліп. Болды 
– кетті. "Енді мен бармын! Мәңгіге, біржола!.." Шынында да, біржола 
табысқан екенбіз... табысқан сияқты едік. Келер аптада ғой деймін, менің 
көкірегіме шөгір болып қадалған алғашқы жігітін де көрдім. Шынында да " 
мальчик" – өзімен бір курс, бір топта оқитын, нәзік бітімді, сүйкімді, аққұба 
бала екен. Әлденеге өкпелеген, кейісті қалыпта, қыздар бөлмесінің алдында 
тұр. "Сәлем және құрмет!" – дедім де, өзіме тиесілі қызды жетектеп жүре 
бердім. Содан екі жыл бойы жұбымыз жазылған жоқ. Кино, театр. Немесе, 
жатақхананың бір түкпіріндегі кешкілік кездесулер. Ойлап тұрсам, ұзақ 
өмірімдегі ең бақытты күндер екен.

Одан да бақытты күн болды. Санам сан тарапқа шашылған дағдарыс 
кезеңде. Бұ дүниеде қиындық болмай тұрмайды, бірақ ең ауыры – әрі-сәрі 
ахуал. Қалам ба – кетем бе, кетем бе – қалам ба... Қалсам не істеймін, кетсем 
қайда барам – шешімі онша қиын емес, бірақ таңдау – болашақ ғұмырыңды 
айқындайтын, өзгеше жауапты жағдай. "Біздің ауылға барайық," – деді бір 
күні Балжан. Әкесі потребсоюз – яғни аудандық тұтыну қоғамының бастығы 
екен. Бар жағдайы толық. "Мектепте мұғалім боламыз, – деді. – Ал сен – бір 
жылдан соң завуч, екінші жылы – директор. Жоқ, мұндағы ғылыми 
жұмысыңды тастамайсың, – деді маған бажайлап қарап алып. – Сырттай 
жалғастырасың. Немесе, өзің айтқандай, үш-төрт жылдан соң қайтып 
келеміз..." 
Сол күні тауға бардық. Медеуге қарай астық та, орта жолда автобустан 
түсіп, қырға көтеріліп кеттік. Тағы бір белестен соң еңіс, жасыл беткейге 
түстік. Төңірек түгел ағаш, тығыз бұталар, қақ ортадағы, үй орнындай, 
көгалды тепсеңге тоқтадық. Неге осыншама ұзадық, неге оқшауландық, 
білмеймін, анығы – ойда бөтен ештеңе жоқ еді. Құшақтасып, аймаласып, 
қызу сүйісіп, азғана отырдық. Бәлкім, бірталай уақыт. Содан соң басқа бір 
ахуал туған. Тамағынан мейірлене иіскеген соң омырауын ашып, толық екі 
анарының арасындағы ойпаңға түсіппін. Содан соң... ақ төсінен өптім. Қыз 
менің бұрын болмаған оғаш қылығымнан бөтен бір пиғыл аңдалғандай, есін 
қалт жиып, шошып кетіп еді. Бірақ қолымды қақпады. Қайтадан босаңсыды. 
– Қазір, қазір... – дейді күйіп-жанып. – Тұра тұр... Қорқам, – деді содан 
соң еркіме біржола көніп. – Жаным... мүмкін, керек емес шығар... кейін... 
Кейінге қаратпадық. Қыздың бет-жүзі, түр-тұлғасы қаншалық таза болса, 
қойны да соншама пәк екен. Күн көрмеген, жел тимеген. Ризашылықтан 
демім бітіп, салыға үзіліп, бойым босаған соң, жеңіл аударылып, тұңғиық 
көк аспанға қарап, ойсыз, қимылсыз, әжептәуір жатыппын.
– Неге үндемейсің?! – деді кенет қызым ышқына дыбыстап. – Әлде... 
басқаша... 
– Мен сені бұрынғыдан да артық... жақсы көрем... 
Қыз қырындай жамбастаған қалпы, менің кеудемді сипай бере, қолын 
тартып алды. Содан соң, еңсесін жазып, екі бетін басып, азғана отырды да, 
өксіп жылап алды. 
– Бүгінгі күннен біздің жаңа өміріміз басталады, – дедім мен. – Көк 
шалғын үстінде мәңгілік некеміз қиылды!.. 
Біздің зайыптық өміріміздің алғашқы және соңғы күні екен. Бұдан соң, 
біржола айрылысқанға дейінгі жеті-сегіз апта ішінде әлденеше рет оңаша 
қалсақ та, ырқыма көнбеген; тіпті жақсы, онсыз да бәрі менікі, көп ұзамай 
заңды түрде қосылуға тиіс едік. 
Бірақ бәрі де басқаша шешілген. 
9 

Ақыры, оқу жылының соңында, менің қайткенде де бүгінгі күн үшін зәру 
тақырып – отаршылдық идеологияны насихаттайтын сара жолға түсуімді 
талап еткен жаңа жетекшім Қырмасақалмен арадағы ашық әңгімеден соң, 
аспирантурадан біржола кететін болдым. Бәлкім, әзірше ғылым атаулыдан 
қол үзе тұрам. Қайткенде де осы жаздан қалдырмай сүйген қызыма үйлену 
қажетіне ден қойғам. Ол заманда арыдағы құдалық рәсімі ұмытылған, кейінгі 
жаңғырған дәстүр қалыптаспаған, алдынала барыс, келіс, азды-көпті, 
қажетті, қажетсіз ырым-жырым да сақтала бермейді. Әдетте алыс оқудағы 
жастар қол ұстасып, әуелі жігіттің үйіне, кейде алдымен қыздың үйіне, 
әрине, хабарын білдіріп, бірақ төтесінен барады. Көбіне-көп қалада жүрген 
қалпында, өз беттерімен жұптасып, оңаша пәтерге шығады. Содан соң екі 
жақтағы әке-шеше, яғни сырттай телінген құдалар той-томалақ үстінде, 
кейде балалары оқып жатқан жерде, кейде екі әулеттің бірінің үйінде 
жүздесіп табысады. Жағдайлары келсе, ертелі-кеш кит киісіп, кезек 
шақырысып жатады.
Біздің, арнайы, заңды түрде тіркелмесек те, ерлі-зайыпты ретінде 
қалтқысыз қосылғанымыз анық еді. Екеуіміз де солай ойладық. Тек қалыпты 
жора бойынша, жеке пәтерге шықпадық. Уақыт тар, ең бастысы – көлденең 
көзге ыңғайсыз көрінген. Оның үстіне қыз, дәмнен ұшынды ма, әлде 
асқазаны бұзылды ма, жүдеңкіреп жүрген. Әйтсе де айрықша көңілді. Жүзі 
бал-бұл жанып, дипломы қолға тигенше дегбірі қалмады. Екеуіміз үшін де 
соңғы межеге соншама асыққан. Ауылға, жақын бір жеңгесіне сыздықтап 
жеткізген сияқты, әке-шеше, ағайын-туысымен түгел дүрлігіп, екі тойға 
қатар дайындалып жатқандай. Менікі, әлбетте, жарым қуаныш. Бірақ сол 
жарымның өзі бүтіннен үлкен сияқты. Ғылым, әрине, қымбат, бірақ 
қайткенде де өз қолыңдағы нәрсе. Ал асық жар... өмірде бір-ақ рет кездессе 
керек. Қайта айналмас, қайрылмас бақыт құсы. Мұндағы басқа шаруаның 
бәрін шегеріп, қолдағы бақытымды біржола тиянақтауға бекіндім. Әуелі 
Балжанның ауылына барып, үлкен кісілердің батасын аламыз. Содан соң 
біздің ауылға. Біздің ауыл болғанда, ол жақта әке-шеше жоқ, мен 
университет бітірер қарсаңда селбесіп, бірінен соң бірі кеткен. Басқадай ет-
жақын туған-туыстан тағы мақұрыммын; оның үстіне... біздің ауыл атомдық 
полигонның астында қалған, ендігісі – ескінің жұрнағы ғана, ата-жұртының 
басым бөлігін тікенек қоршау ішінде қалдырып, ысырыла көшіп, бұрынғы 
белгілі ауданның шекара сызығында ғана отыр, қайткенмен де туған жер 
ғой; мен сырттай сағынғанмен, тым қолайсыз болса да, басқа барар жерім 
жоқ, әуелгі бірер жыл орайында қайын жұртта емес, өз ауылымда қызмет 
атқару қисындырақ көрінген.
Балжан дипломдық жұмысын сәтімен қорғап, оқуын бітірді, мен 
аспирантураның ең соңғы стипендиясына пойызға, жарлы-жақыбай қауым, 
оқушы, студенттерге тиесілі жалпыға емес, тіпті, әжептәуір қызметкерлер 
жүретін төрт кісілік плацкартқа да емес, қымбат, жұмсақ вагон, жеке купеге 
екеуімізге билет алдым, "Алғашқы оңаша пәтеріміздің ордері сенде 

болсын!.." деп, қыздың өз қолына ұстаттым. Бар тағдырымды қоса 
тапсырғандай қуанып еді. Алматыдан біржола болмаса да, екі жыл тұрған 
жатақханадан түп көтеріле кетіп барам, азғана, бірақ құнды тарихи 
дерекнама кітаптарымды қатырма қорапқа салып, жеке байладым. Киім-
кешек, – үстімдегіні айтпағанда, жалғыз костюм, үш-төрт көйлек, жеңіл 
пальто, тағы басқа ұсақ-түйек – шағын сумкаға сыйды. Балжанның буыншақ-
түйіншегі молырақ шыққан. Жақсы және әрқилы киінетін еді, мен көргенде 
қыстық, жаздық, күздік сырт киімнің өзі әлденешеу, ұзынды-қысқалы, 
қалыңды-жұқалы, күнделікті, мерекелік… көйлек-көншек, аяқ киімде есеп 
жоқ – кейбірін курстас қыздарға сыйлап, кейбірін тастап, ықшамдап 
шектегенде бір бау, екі шабаданға әрең сыйған. Қалыңдықтың жасауы әлі де 
жетімсіз деп, оған бір күліп алдық.
Енді ертең түсте аттанамыз. 
10 
Кешіне жаңа ғана шыққан, жұртты үйірген "Қос мекенді кісі" деген 
киноға бардық. Жартылай фантастика, бірақ өмірде шын болғандай әсерлі. 
Қыз – сұлу, нәзік, мейірбан, жігіт – келісті, кісілікті, адал, аңғал. Кездейсоқ 
ұшырасады, бірін-бірі қалтқысыз сүйеді. Ақыры, жігіттің өзгеше тағдырына 
орай, зұлым күштердің қастандығы нәтижесінде, екі айрылуға мәжбүр 
болады. Әдемі, мұңды фильм екен. Балжанға ауыр тиді. Көңілі басылып, 
жыларман болған. Бұл – кино ғой, өмірде шын болған оқиға емес, әуелде 
Беляев деген жазушының қиялынан туған шығарма, қызымыз да, жігітіміз де 
күні бүгін аман-есен, бұрын экранға шықпаған, сондықтан біздің көз 
алдымызда кейіпкерімен астасып кеткен дарынды жас актерлар, түсіруші 
режиссер жақсы таңдапты, алда, аманшылық болса, басқа бір қойылымдарда, 
жаңа бір тұлғада көресің, ал дәл осы кинофильм мен оған негіз болған роман 
арасында әжептәуір өзгешелік бар, бірақ бәрі орнымен және жанр 
ерекшелігіне сай, ұнасымды, жоғары деңгейде шығыпты, қызық үшін емес, 
тағылым, тәрбие үшін... деп, арыдан беріге тартып, басқа тарапқа 
алдарқатып, әрең жұбаттым. Ал біз... басқа бір жағдайдамыз, бізді айырар 
күш жоқ, бар ғұмырымыз бірге өтеді деп бауырыма басқам. Ертең... ертең 
түске дейін... Жатақханаға келген соң, ұзақ жол алдында жақсы тынығу 
қажет десіп, қимай, әрең айрылыстық. Мәңгіге қосылуға бір-ақ күн қалған. 
Бір күн емес, жарты түн. 
Балжан мерейлі, қуанышты еді. Мен де... бақыттымын. Бірақ көңілім 
орнықсыз, ішім алай-түлей. Жаңағы жайсаң жігіттің қайғылы тағдыры 
қайтадан қозғау салған. Ол мұхит айдынына сіңіп жоғалса, мен орталықтан 
тыс, шалғай ауыл, қиян далада сағымға айналатын сияқтымын. Жоқ, бүгін, 
осы қазір ғана емес, соңғы екі-үш айдағы дағдарыс ахуал. Рас, сүйгеніме 
қосылдым. Қосылғалы тұрмын. Оның есесіне... сәтімен басталған, арғы 
жағында басқа бір әлем – ата-баба тарихының белгісіз беттері ашылмақ, 

еліңнің өткенін танытып, өзіңнің атақ-абыройың асатын өмірлік үлкен шаруа 
адыра қалып барады. Бар кілтипан, дүниенің тұтқасы, менің тағдырым 
университеттегі кейінгі жетекші – шолақ белсенді Қырмасақалға тіреліп тұр 
ма екен. Академияға бармаймын ба, Ақсақалдың Қарасақал шәкіртіне. Қазір 
баяғы 37-інші, тіпті, кейінгі 51-інші жыл емес, әрине, қиындық азайған жоқ, 
темір құрсау қалпында, десе де, бұрынғы тікелей репрессия, абақты мен 
айдау жоқ қой, басқа тараптағы азды-көпті кеңшілікке біз неге 
ұмтылмаймыз, әлі басталмаған күрестен неге тайқимын, азапсыз ғылым 
қайда, шындап, жан кешіп, бел шешіп кіріссем, алғашқы нәтиже алыс емес 
еді ғой, ғылыми дәрежеге ілініп, әуелгі тиянағымды тапсам, одан арғы 
өрісімді тұтамдап ұзартып, зерттеу аймағын да кеңейте бермеймін бе, алда 
қаншама ғұмыр бар, мұратымның бар үддесінен шықпасам да, белгілі бір 
межеге жетер едім ғой... Кешегі Ақсақал жарықтық екі мәрте айдалып, он 
бес жылын қапаста өткізсе де, жарық дүниенің өзінде қудалаудан көз ашпай, 
өле-өлгенше бақылау астында жүрсе де, қаншама мәнді шаруа бітіріп кетті, 
ол заманмен салыстырғанда менің қиындық дегенім – кеңшілік емес пе... 
Неге ғана күрестен қашып, жолдан тайдым... деп, қатты торықтым. 
Жатақхананың асты түскен, енсіз, жайсыз темір төсегінен жамбасым 
тесілгендей, он аударылып, қырық төңкерілдім. Менің бөлмелес серігім, 
физик аспирант, ұйқысы қатты Құлашбек екі рет оянып, тіпті, басын көтеріп, 
бір жерің ауырған жоқ па, не болды деп сұраған. Бәрі орнында. Ұйқым 
қашқаннан басқасы. Қазір ұйықтаймын. Ұйықтай алмадым. Қараңғы түнді 
көзбен атырдым. Екі жақ қабырғасына екі төсек қойылған ұзыншақ, шағын 
бөлмеге бозамық жарық түсе бастағанда әрең көз іліп едім. 
11 
Көз ілдім, тарс ұйықтадым, аз ба, көп пе уақыт өткенде қайтадан жайсыз 
күйге түстім. Қолқа-жүрегім сыздап, өкпе-бауырым суырылып, бір басым 
екіге жарылғандай, өте жайсыз ахуал. Кетем бе, қалам ба деймін дөңбекшіп. 
Қалам. Жоқ, кетем. Содан соң қызық түс көрдім. Тура өңімдегідей. Ұйқылы-
ояу жатыр екем. Әуелі бөлмелес серігім Құлашбек тұрды. Жуынды, киінді, 
жұқа портфелін алды. Академияның ядролық физика институтына, 
күнделікті тәжірибе үстінде жұмыс жасайтын лабораториясына бармақ. 
Маған ойлана қарап тұрды да, ояуға тақау екенімді аңдап, бас изеп 
қоштасты. "Жол болсын, енді жуық арада көрісеміз бе, жоқ па, Алматыға 
келе қалсаң, хабарлас... Әйткенмен..." – Арғы жағын айтпады, қайыр, есен-
сау бол дегендей ишарат жасады да, шығып жүре берді. Маужырап, еріне 
тұрсам да, бірден сергідім. Ұйқы қанып қалыпты. Тезінен жуынып, әтір 
себініп, сәнімен киініп, дайын тұрған екі түйнешектің біреуін ғана – кітап 
салынған қатырма қорап емес, киім-кешекті сумканы жеңіл ұстап, жоғарғы 
қабаттағы Балжанға барыппын. Бұдан соң... мейір қанған, сағынышты, 
сәулелі сәттер... Міне, ес жидық. Әлі ерте. Қайтадан... айқаласып кеттік... 

Балжан мүлде басқаша. Ақыры тұрдық. Уақыт өтіп барады екен. Тым 
асықпасақ та тезінен жиналдық. Жиналғанда, бәрі дайын. Өзімнің жеңіл 
сумкамды қызға беріп, қыздың жуан, бума қапшығын арқама салып, 
тырсылдап тұрған екі шабаданды екі қолыма ұстап, төменге түстік, тура 
босағада, бірінші қабаттағы буфеттен шығып келе жатқан тағы бір 
аспирантқа кездестік, ол да физик еді, қарсы бөлмеде тұратын, маған 
таңырқай қарап, Құлашбекті сұрады, лабораториясына бағана, таң сәріде 
кеткен дедім, мені күтуі керек еді ғой деп, есен-сау айтпастан тұра жөнелді, 
ұйқысы қанбаған кісіні түске дейін күту керек екен ғой деп, Балжан екеуіміз 
оған сырттай тағы күліп алдық. Артынған-тартынған беті көшеге шықтық, 
қол көтеріп, жол тостық. Сол сәтінде әлдебір ескі машинаның ұшыраса 
кеткені. Вокзал. Пойыз. Жұмсақ вагон, тиесілі купе. Екеуіміз ғана. Кіре сала 
есікті тарс жауып алдық. Әуелгі, ортақ үйіміз сияқты. Балжан маған сүйіне 
қарап, мойныма асылды. Ал менің жүрегімде ауыр салмақ, әлденендей қайғы 
бар. Купенің ашық, кең терезесінен сыртқа қараймын. Жылжи жүріп кеттік. 
Қош, ару Алматы!.. Қош бол, менің басталмай жатып тәмам болған ғылыми 
қызметім... Бірақ уақа емес деп, өзімді жұбатам. Балжан бар. Өмірлік 
қосағым. Ал ғылым деген... Көкірегімді қайтадан мұң басты. Алматыға 
ғылым ғана қалмаған. Жан-жүрегім, ой-санам да қақ жарылып, амалсыз тәрік 
болғандай... Екі иінім – зіл. Таңертеңнен бері бұрынғыдан ашылған, мені 
біржола иемденген Балжан еркелей қарап, жеңіл күрсінді де, жаймасын 
жазып, жастығын тыстап, екеуімізге төсек салуға кірісті. "Енді біреуін кейін 
саларсың..." – деймін, дегбірім таусылып; көңілім шалқып, бірден 
жеңілейдім. 
12 
Шалқыған жоқ, жаншылды, жеңілейген жоқ, ауырлай түскен. Кеуде 
қаңыраған, жүрек сыздаған, жайсыз қалыпта әрең ояндым. Таң апақ атқан. 
Таң атқан жоқ, сәске болып қалған. Атып тұрып, сағатыма қарадым. Сәске 
емес. Түс ауып кеткен. Сағат... екі!.. Мүмкін емес! Шайқап, құлағымды 
тосып, тыңдап көрдім. Тура. Жүріп тұр. Қарсы қабырғада, менімен серіктес 
Құлашбектің төсегіне қарадым. Әрине, баяғыда тұрып кеткен. Төсегінің 
басындағы текшеде тұратын епетейсіз үлкен, доп-домалақ шылдырақ сағатқа 
ұмтылдым. Бес минут кетіпті. Жаңағы, қорқынышты екіден. Бұл, атам 
заманғы ескі сағат әжептәуір озып жүретін еді. Мәселен, күніне үш минут. 
Он күнде жарым сағат. Қырық күнде... Елу күнде... дедім, сандырақтаған 
кісідей, жуан сағатты оңды-солды төңкеріп. Өз сағатыма қайта қарадым. Екі 
минут қана кетіпті. Екіден! Ал біздің пойыз... Он екіде кетіп қалған. Он екі 
емес, бірде. Бірге бес минут қалғанда. Екіге бес минут болса да кетті. 
Айырмасы қанша. Кетті ме – кетті! Шынымен кетсе... Балжан... Жүрегім 
солқ ете түсті. Балжан қайда? Мені оятпағаны несі? Әлде ол да ұйықтап 
қалды ма? Жол жүктеріме қарадым. Сары қорап есікке қарай жылжығандай, 

бірақ орнында тұр. Ал қоңыр сумка жоқ. Еш жерде. Бөлменің есігі 
кілттенбеген, ашық екен. Саңылауы үңірейіп тұр. Сірә, суық қолды біреу мен 
ұйықтап жатқанда кірген де, жымқырып әкеткен. Мұндай жағдай бұрын 
болмаса да. Мейлі, барсын. Қазір Балжанды тауып алам. Бәлкім, мен 
шатастырғам, пойыз күндізгі емес, түнгі... Апыл-құпыл жинала бастадым. 
Сыры көшкен күрең шипәнерде менің тек салтанатқа ғана киетін қымбат 
костюмім тағы жоқ болып шықты. Үтіктеулі шалбар, ақ жағалы таза 
көйлегімен қоса. Және жаңа туфлимен. Абырой болғанда, кеше ала жүруге 
татымас деп, астыңғы тартпаға тыға салған көнетоз пенжек, ескі шалбар мен 
өкшесі мыжырайған жаман туфлиім есіме түсті. Жалаңаш, тіпті мәйкесіз 
кеудеме Құлашбектің салбырай ілініп тұрған жұпыны жейделерінің бірін 
кидім. Болған жағдайды талдап, талқылап жатуға мұрсат та, мүмкіндік те 
жоқ, сол, ескі-құсқы, жамау-құрау қалпымда, жоғарғы қабатқа қарай тұра 
жүгірдім. Балжанның бөлмесі тарс жабық болып шықты. Әрі қақтым, бері 
қақтым. Әрі тарттым, бері тарттым. Есім адасқан кісідей, қаққылай, 
жұлқылай беріппін. 
– Тыныш! – деген оқыс дауыс шықты артымнан. 
Жалт қарадым. Ұзын швабрасының көлденең ұштығына оралған 
салпыншақ кенеппен еденді тазалай жуып жүрген қызметші кемпір екен. 
– Қыздар түгел кетіп қалған, – деді жаңағыдан бәсеңірек, зілсіз дауыспен. 
– Қалайша?.. – деппін шарасыз қалыпта.
– Қалайша? Оқу бітті, содан соң кетті. Бәрі де. Біреулері дорбасын 
арқалап, біреулері жаңа қосылған күйеулерін құшақтап... 
Мен аңырып, шайқалақтамасам да, төңірегім түгел бұлдырап, тұрып 
қалдым.
– Саған керек қыз... – деді көңіл айтқан, жанашыр әуезбен, – сен іздеген 
қыз кеше бар ма еді? 
–
Бар... 
– Онда бүгін кетті, – деді. – Мана. Байдың қызы. Сұлу... 
– "Сұлу..." – дедім мағнасыз қайталап. 
– Иә, байдың сұлу қызы. Кетті. Екі шабадан, қаншама буыншақпен. 
Оқудан емес, базардан қайтқандай. Бәрін жігітіне артып... 
–Қандай жігіт? – деппін. 
– Мен қайдан білейін, – деді қызметші кемпір кенет ашу шақырып. – 
Былай тұр есік алдынан, ерікпей. Жұмысқа бөгет жасайсың. "Қандай жігіт, 
қандай жігіт!" Қазіргі қыздарда жігіт көп. Күнде ауыстырады. Соның бірі де! 
Менің бетіме шүбалана қарап, азғана бөгелді. 
– Мүмкін, – деді сүрткіш таяғына сүйеніп, белін жазып, – мүмкін, осы 
сенің өзің шығарсың... Мүмкін, – деді содан соң күмілжіп, – күйеу болатын 
жігіт емес, бірге оқыған бала шығар. Жүгін көтеріп, көмектескен... 
Бұл – әуелгіден де ауыр ақпар еді. "Бірге оқитын..." Баяғы бала соңғы, 
мен Балжанға ие болған екі жылда тезінен ересек тартқан. Бойы да өсті, өңі 
де байсал тапты. Жүріс-тұрысы, сөз әуені түгел салмақты. Балжанмен бірге 

оқып, ортақ жатақханада тұрған соң, анда-санда ұшырасып қаласың. Үнемі 
ізетпен, бас изеп амандасады. Ал Балжанмен кездесіп қана қоймайды, күн 
сайын сөйлесуге мүмкіндігі бар. Сабақта. Мұнда, әрине, сирегірек. Тек 
дипломдық жұмыс, кезекті мемлекеттік емтихандар басталғалы қыздар 
бөлмесіне қатынауы жиілеген. Әрине, ортақ оқу, бірлескен дайындық 
жөнімен. Әйтсе де, мені көргенде әжептәуір қысылады, Балжанды әлі күнге 
сүйетіні, қаншама алыстап кетсе де, үмітін үзбегені анық еді. Қызды біржола 
меншіктендім десем де, мұндайда жүрегім кілегейленіп, әлде қызғаныш, 
әлде күдік сезімі қылаң береді. Кеше де... біз киноға шығарда осы есік 
алдында, бұл жолы Балжанның өзімен жеке-дара сөйлесіп, төмен қарап 
мұңайып тұр екен. Бүгін шығарып салса несі бар. Бәлкім, қисынсыздан 
кешіккен менің орнымда, бірге кетуі... Жобаға келмес, сорақы күдік еді. 
Бірақ амал не, қайткенде де қызымыздың кетіп қалғаны айқын болды. 
13 
Қалайша ғана кетті деп ойлаймын. Мені тастап. Жарайды, ұйықтап 
қалыппын. Жерігеннен, жек көргеннен емес қой. Асса, ақмақшылық қана. 
Немесе маубастық. Ал, ұйықтадым. Мүмкін, қатты ауырып жатқан 
шығармын. Тұра алмаймын, жүре алмаймын. Келіп біле салса болады ғой. 
Қарсаңындағы кеште ренжіскеміз жоқ. Тым құрса жөнін, өкпесін айтпады 
ма. Тіпті, өкпелейтін реті жоқ. Үнемі тату, тәтті болдық. Қалтқысыз 
табысқандай едік... Ерні бал татыған, құшағы от шарпыған жалғыз жар... 
Көзім тұманытып, басым айналып барады. Кенет... мен – қалғам жоқ, ол – 
безген жоқ, пойызда, оңаша купеде бірге кетіп барады екенбіз. Көзі 
мөлдіреп, еркелене қарайды... Келер мезетте аласұрып атып тұрып, тар 
бөлме ішінде теңселіп тұрам. Басым қарақұстан қақ маңдай, кеңсірегіме 
дейін екі айырыла шытынап, жүрегім шымырлап, бауырым езіліп, буын-
буыннан әл кетіп, киімшең қалпы табыт-төсегіме құлаймын. Бір заматта... 
солықтай тыныстап, керіле босаңсып, екі дүниеден баз кешкен, бар тілегіне 
жеткен, байсал, мамыражай қалыпта сұлық жатам. Елжірей езіліп, қайтадан 
құшақтаймын. Балжанымды. Сөйтсем, Балжан дегенім – мақтасы 
түйірпектелген жаман жастық екен. Тағы да ышқына ыңырсып, атып тұрам. 
Күн өтті. Кеш болды. Құлашбек келді. Маған таңырқай қараған. Әрине. 
Алжа-бұлжа, опай-топай болсам керек. Өзімше жинақыланып, бумадағы 
кітаптарымның бетін ашып, қолыма түскен біреуін алып, ақтарыстай 
бастадым. Құлашбек те шешініп, киімін ауыстырған соң портфелінен қағаз, 
қаламын шығарып, ағылшын әлде неміс тілді әлдебір ғылыми журналмен 
қоса, ортадағы жайдақ стол үстіне қойды. Оның бар жұмысы тиянақты. Бар 
болашағы өзіне – нақты еңбегіне ғана байланысты. Маркстік-лениндік-
орыстық идеологияға байланысты емес. Химия, физика, математика... тағы 
не, ең аяғы биология, жоқ, геология, гидрология, астрономия – нақты, 
техникалық ғылым саясатқа да, ұлтқа да қатыссыз, барлық заман, барлық 

жұртқа ортақ, бір тіл, бір түйінді. Тозған тарих, азған әдебиет емес... 
Құлашбек бөлмедегі жалаңаш екі орындықтың біреуін жылжытып, стол 
басына барып отырып, сірә, бүгінгі лабораториялық жұмыс қорытындысы, 
айдақ-сойдақ, шимай жазу толы қағаздарын төңкере бере, маған көз 
тоқтатып қарады. Жаңа ғана көргендей. Есімді жиып, ақылыма түсуімді 
күткен. 
– Сен немене, қайтып келгенсің бе? – деді. 
–
Мен ешқайда кеткем жоқ, – дедім. 
– Қыз... қызды шығарып салдың ба? 
Мен құрысын қызы да, басқасы да дегендей, қолымды сілтедім. Бірақ 
үнсіз қалуға болмайтын. 
– Есікті ашық қалдырған екем, менің бар киімімді сыпырып әкетіпті, – 
дедім сөзді басқа жаққа аударып. Әрі қажетті әңгіме. Құлашбек: 
– А... – деп, қабағын көтеріп, таңырқай қарады. 
Мен ештеңе бүлінген жоқ дегендей, мысқылдап, өзімді өзім қыжырта 
сөйледім. 
– Өзіме де сол керек... Сенің бір көйлегіңді кидім. 
– Кие бер, – деді. – Үстіңнен іріп түсіп қалғанша. 
Ескінің несін аяйын, онсыз да оңып тұрған жоқ дегендей, жеңіл жымиып 
күлген. Үстімнен көріп тұр.
– Жаңа, тәуірірегін кимедің бе... 
– Сенен алатыным мұнымен бітпейді, – дедім, – Азғана тиын-тебен ауыса 
тұрмайсың ба? Соңғы стипендияның жұқанасы ұрланған костюммен бірге 
кетті... 
– Жарар, – деді. 
Бөгелместен орнынан тұрып, шипәнердегі костюмінің төс қалтасынан 
әмиянын алып, жарты стипендия мөлшерінде – отыз сом ұстатты. Әке-
шешесі бар, бай болмаса да, ауқатты жігіт еді. Бірақ бұл арада мәселе 
барлықта емес, жомарт кеңдікте тұрған. 
– Мүмкін, сенікі дұрыс шығар, – деді маған тағы да ойлана қарап алып. – 
Қыз... сені тым жақсы көретін. Қамықпа. Ешқайда кетпейді. Әрине, әуелгі 
сөзін ұстамады деп, дәл бүгін өкпелеуі мүмкін. Өкпе тарқайды, қайта 
табысасың... Ал ғылым... гуманитариядан хабарым болмаса да, аңдап 
жүрмін, бірталай шаруаның басын қайырған сияқты едің. Орта жолдан 
тастап кету обал. Үлкен ғылым қыздан кінәмшіл. Уақытында қамтымасаң, 
қайта айналып келмейді... 
Әлбетте, армандас досымның әуелгі болжалы жаңсақ, кейінгі кеңесі 
қатесіз. Десе де мен... ғылымнан қол үзіп, атақтан айнығам жоқ, бірақ 
жігерім құм болған, алдым шыңырау құз емес, бітеу тас қабырға, кетпейін 
дегем жоқ, көлденең кеселге ұшырадым; қызбен арадағы жағдай да мүлде 
басқаша, араз-өкпесіз, қапияда айрылыстық, қайткенде де жеріген мен емес, 
ол, яғни қайрылып соғуы екіталай, тіпті, мүмкін емес. Анығы – екі тарапта 
да орта жолда қалыппын. Өткенге оралмас, өріске жете алмас қысылтаңда. 

Ғылыми жұмысым ғана емес, бар болашағым бұлдыр. Адамдық үлкен арман 
ғана емес, пенделік кішкентай тіршілігімнің өзі. 
Балжан... сол бойы жоғалды. Әрине, мекен-жайын білем, аудан орталығы. 
Облыстық деңгейдегі шағын қала, соңынан бара қалсам, қазақ арасы, 
Мекеден алыс емес, сұрастырып жүріп табам, бірақ онда не күтіп тұр – кеше 
тым құрса қоштаспай, хабар-ошарын білдірмей, шын мәнісінде, мені тастап, 
қашып кеткен қыз енді қалай қабылдамақ. Әлбетте, басқа ниет, басқа бір 
оймен кетті. Бәлкім... басқа бір жігітпен қол ұстасып. Өз ауылынан да асып, 
әлдебір қиянға. Аяқ астынан олай болмас, деймін өзімді алдарқатып. Бірақ 
кеткені рас қой, әзірше нақты біреумен қауышпаса да, менен жеріп. Мүлде 
түсініксіз жағдай. Әйтсе де мен үшін ақырғы нәтижесі біреу-ақ. Жолымыз 
айрылды. Мен жалғыз қалдым. 
14 
Езілген, түңілген, кеуде басылып, көңіл мұңға толған, мең-зең қалыпта, 
ұзақтығы тұтас айға созылған, азабы қалған ғұмырға жетерлік, бір, әлде 
жарым апта өтсе керек. Балжанға деген көңілім суымаса да, ықылас, ниетіме 
көлеңке түскен. Тек күн аралатпай, қуыс кеудемде қамырықты, күйікті 
толқын көтеріліп, ішім алай-түлей болатыны бар. Еденге етпеттей құлап, 
шиыршық ата домалап, күңірене айқайлап, өкіре жылағым келеді. Елден 
аулаққа қашып, Алатаудың шың-құзына шығып, мұз бен қарға бауырымды 
басып, ішімде үйіріле лапылдаған от-жалынды сөндірсем деймін. Бірде 
шынымен-ақ мұз тау, қарлы шыңға қарай шықтым. Мұз бен қардың өзіне 
емес, бергі жасыл биігіне. Медеу шатқалына өрлей түсіп, орта жолдан 
қиялай бұрылдым. Баяғы... бақыт бесігін іздеп едім. Нақты өзі табылмады. 
Тоғай мен алас, күн сүйген белес, көлеңкелі сая. Әйтеуір осы тұс. Тығыз, көк 
шөпке бауырымды төсей жығылып, егіл-тегіл жыладым. İштегі толқын 
сыртқа шыққанымен, кеудедегі күйік тарқамады. Есесіне көңілім тақа 
суымаса да, жүрегімнің ұшына тас байланған еді. Балжаннан біржола 
айрылыппын. Бірақ қимаймын, өтті-бітті, көрер қызығың таусылған жоқ деп 
қанша қажасам да, өзімді жұбата алмағам. Бар бақытым Балжанмен бірге 
кеткені анық еді. Өлгім келді. Айтқанға ғана оңай екен. Бір замандағы 
аруақты атадан қалған жалғызбын. Тұқымым құриды, жарығым біржола 
сөнеді. Ол да емес мені тоқтатқан. Ездік, жігерсіздік дер едім. Өзіңе өзің қол 
жұмсау үшін де шешімтал батылдық керек екен. Әйтпесе, біржола үзілген 
үміт. Менің үмітім жұқарса да, әлсіз жіптікке ілінсе де, үзілмей тұрған. 
Шынында да, мені кең дүниеге алып шығатын басқа бір қызығым – өмірлік 
мақсат, көкірегімдегі ешқашан сөнбес, және айнымас, айрылмас, өзіммен 
бірге жасар жан серігім – ғылым, нақтылап айтқанда, туған халқымның 
мәңгілік рухына қатысты мұрат – өткен тарихты жарыққа шығару талабы бар 
еді ғой. Сол үшін тудым, сол үшін жасаймын. Елімнің еңсесін көтерем. Өзім 
де атақ-абыройға бөленем. Бағзыдағы орыс тарихын қалыптаған Карамзин 

мен Соловьев сияқты. Шығыс тарихын әйгілеген Бартольд, көшпенділер 
тарихын байыптаған Владимирцов қарайлас. Тіпті, аяғың тұсаулы, өрісің 
шектеулі дегеннің өзінде кешегі Ақсақалдың, өзі болмаса да, көлеңкесіне 
жетуге мүмкіндік бар. Үлкен дарыным жоқ, қабілетім кем дегеннің өзінде, 
таным мен талабым күмәнсіз, ендігісінің бәрі ынта мен еңбекке ғана 
байланысты. Қайткенде де белгілі бір нәтиже шығады!.. Өзімді солай 
бекіттім. Өмірімді қайта ұзартып, ендігі тіршілігіме мән беретін жалғыз 
суыртпақ – бастаған ісімді ары қарай жалғастыру екен. Осыған тоқтадым. 
Жүрек, жүйкем, керек десеңіз, бас сүйегім, жұлын-тұтам қақырай сөгіліп, 
екіге бөлінгеннен бергі жартыкеш жағдай келешек бүкіл ғұмырыма 
созылмауға тиіс. Сондай қайрылмас шешімге келдім.
Түнде тағы да түс көрдім. Ұйықтап жатсам да, өңімдегідей көрініс 
сияқты. Біз Балжан екеуіміз бірге аттанғамыз. Қыз – қалыңдығымның 
ауылына. Той өткен, енді біржола қосылған екенбіз. Тау етегіндегі әлдебір 
сәнді санаторийде демалып жатырмыз. Түннің бір уағы, жарқырай төгілген 
үш бөлмелі люкс-номер, қонақжайда дастарқан үсті толған жеміс, жас 
келіншегім теледидар көріп отыр, мен Марко Полоны оқығым келеді, бірақ 
кітабым жоқ, Алматыда қалыпты. Оның есесіне Балжан бар. Менің әлденеге 
алаңдаған көңілсіздеу кейпімді байқады да, орнынан тұрып келіп, мойныма 
асылады. Теледидарды өшірдік. Жатын бөлмеге келдік. Түнгі шам; Балжан 
жаға бере қайта сөндірді. Алакөлеңкеде жеңіл шешініп, сыр толқынды, 
жайлы, кең төсекке жаттық. Мен Балжанды аймалап, құшақтай бере, 
қайтадан басымды көтеріп, шам жағам. Түнгі, әлсіз жарық емес, аппақ 
люстраны. Осы аппақ жарықта жас келіншегімнің сымбатты, сұлу денесін 
көргім келген. Балжан күліп, ашыла бере, қымсынып, қайтадан көрпесіне 
тығылады. Сол кезде... дәл қыр арқамда, төбеден төніп, жоқ, тура қасымда, 
жоқ... төсектің арғы жағы, тура терезе алдында, жабық пердені тасаланып, 
тағы біреудің сұқтана қарап тұрғанын аңдадым. Қалт бөгелдім. Сөйтсем... 
бөтен біреу емес, өзім екем деймін. Оңаша бөлмедегі өзіме қарап тұрмын. 
Өзіме емес, енді қызара, сықылықтай күлсе де, мені мазақтап, әлде 
ынтықтырып, жартылай ашылған Балжанға. Балжан жымиған қалпы, көзінің 
қиығымен маған қарайды. Содан соң, мойнын оқыс бұрып, арғы жағына... 
Онда тағы мен. Қайтадан бері қарады – маған. Ары қарады – әрине, мен. 
Бірақ Балжанның өңі бұзылып кетті. Иегіне дейін көміліп, көрпе астына 
тығылған. "Сен... сен... – дейді дір-дір етіп. – Сен... екеу екенсің ғой!" 
"Балжан, Балжан... қорықпа, бұл мен ғой!" – дейді тіпті де мен емес, тек 
маған егіздің сыңарындай ұқсайтын біреу. "Балым, бұл – мен емес, мен – 
мына мен..." – деймін, емініп жақындай бере. Балжан естіген жоқ. Анау, 
маған ұқсастан пана тілегендей, сол, бөтен жігіттің бауырына тығылды. 
Маған тиесілі қазынаға қол салған сұмырайға қарай ұмтыла бере, оянып 
кетіппін. 
Азғана уақыт сүйгенімді тауып, қуаныш-мерейге толған жүрегімді 
қайтадан қан жуды. Дәл қазіргі сағатта бөтен әлдекімнің Балжанның бар 

сымбатын қызықтап жатқанына сендім, енді келер мезетте жан ләззатына 
толы нәзік қойнауын қақ жарып, маған ғана тиесілі ұжмақ ұйықты ойран 
қыларына... күмән жоқ еді. Манағы түс ғайып, енді өңімде анық елестеттім: 
міне... міне, балғын денені бауырына басып, қос отаулы томпақ кеудені төс 
астына алды, терең шатқалға бойлай еніп, ырғай толғап, балды шелегін 
толтыра тартады... қызға, қыз емес, аптадан айға жеткен армансыз айқаласта 
қанша мейірленсе де, қанша тояттаса да, кезекті сауынға иініп, тағы да 
шөлдеген жас келіншекке керегі де сол, қалың шашы төгіле жайылып, 
танауы дымдана тершіп, ерні қызара ашылып, ақыл-естен айрылған... 
Бұл – мен үшін туған Балжанды түсімде ең соңғы рет көруім екен. Сол, 
қызғанышқа, өкініш, арманға толы ауыр, азапты түнде, қайран Балжанның 
басқаға бұйырғанына көз жеткен сәтте алдамшы үмітім де біржола үзілсе 
керек.
15 
Ертеңіне, өзім де күтпеген жағдайда, сергек ояндым. Қайғы мен зар 
жүректің терең түкпірінде қалған, әлі де ойым олқы, көңілім жартыкеш, 
бірақ бойым жеңіл, мақсатым айқын. Осыған дейін жасалған азғана 
жұмыстың қолжазба нұсқасын, барлық дайындық, жоспар, үзік жазбалар, 
деректік, танымдық көшірмелермен қоса, аспирантураға түскен күні сатып 
алған, ұясы, қалтасы мол қоңыр портфельге сықай толтырып, Ғылым 
Академиясының Тарих-зерттеу орталығына, Ақсақал марқұмның әуелгі бір 
шәкірті, мұнда бөлім бастығы болып тұрған профессор Қарасақалға тура 
тарттым. Айтпақшы, өткен қыста, ортақ ұстазымыз Ақаңның ұсынысы және 
осы кісінің өзінің қолдауымен бір шағын мақалам Ғылым Академиясының 
салалық жинағында жарияланған. Яғни, белгілі мөлшерде осы Қаракеңнің де 
шәкірті есептімін.
Қарекең мені жатырқамай, керек десеңіз, ықылас, ілтипатпен қабыл алды. 
Арада бір апта өткенде кіші ғылыми қызметкер дәрежесінде, қажетті 
жұмысқа бекіп едім. 
16 
Қамқоршым әрі жаңа жетекшім Қарасақал профессор бар жұмысымды 
адақтап көрді, мақұлдап риза болды, бірақ бұл қалпында кәдеге жарамайды 
екен. Яғни, жарыққа шығаруға, қорғауға. Ғылыми тұрғыдан емес, саяси 
тұрғыдан. Ақсақалмен салыстырғанда, кейінгі заман адамы. Үлкен кісі әуелгі 
бетінен тайқымай кетіп еді. Сондықтан да жазғанының көбі жарыққа жетпей, 
бастаған шаруасының біразы аяқсыз қалды. Қарасақалдың да танымы, 
түсінігі, жұмыс бағдары сол тарапта, бірақ дәл осы кезеңде нақты нәтижеге 
жеткізер өнімді іске бейім. Айналма жол ұсынды. Хорезм және Қыпшақ – 
аса күрделі тақырып. Күрделісінен бұрын, субъективті қиындығы мол. 

Бүгінгі Совет ғылымындағы, ресми саясаттан бастау алатын теріс ұғымды 
бұзу мүмкін емес. Сен сатқын, қорқау деп отырған Қайыр ханды көреген 
деп, қаһарман деп мадақтау керек. Шыңғыс ханды зұлым деп, басқыншы деп 
сөгу керек. Хорезмнің Қыпшақ тарабындағы отарлау саясатын ақтау керек. 
Яғни, бар жұмысың бастан-аяқ теріс пікір, қате байламға құрылмақ. Басқаша 
байып – ғылыми ақиқат, тарихи шындыққа жол жоқ. Жазған еңбегің жақсы. 
Бірақ бойыңа ғана құт. Зерттедің, білдің, таныдың. Кейін, заманнан заман 
озғанда, дүние түзелгенде... бәлкім, кәдеге асырарсың. Қазіргі саған керегі – 
ғылыми атақ. Жарыққа жетер ұтымды зерттеу арқылы әуелгі тұғырыңды 
бекіту. Шығыс Дәштіні кейінге шегере тұрып, Батыс Дәштіге түссең. 
Қыпшақ және Русь. Немесе, керісінше, Русь және Қыпшақ. Яғни половецтер 
мен орыс елі. Өте қызық тақырып. Және соны, тың тақырып. Бастау көздері 
өзіңе белгілі. Қалғанын түгендеп аласың. Бүгінге дейінгі орыс ғылымында 
тиіп-қашып қана сөз болған. Арнайы, түбегейлі зерттеу жазылған емес. Бірақ 
дерек көздері жеткілікті. Сонымен қатар, тағы да саясатқа, орыс өктемдігіне 
қатысты болғандықтан, қиындық мол, шатағы жетіп артылады. Мұнда да, 
өтірік айтпағанның өзінде, шындықты түгел шығара алмайсың. Соның өзінде 
беті ашық, мүмкіндігі зор. Және, қалай десеңіз де, билеуші үлкен ел 
тұрғысынан алғанда өтімді. Шамына тимей, сыналай білсең. Кейін, айттым, 
заман түзелсе, әлі жассың, ғұмырың жетіп қалар, енді қырық-елу жылдан соң 
екі Қыпшақты қосып, екі кітап – түбегейлі зерттеу жазасың... 
Мен осы, соңғы, Қарекең нұсқаған жолға түстім. Жөні де сол, басқадай 
амал жоқ еді. Бірақ осы, кедір-бұдыры мағлұм жолдың өзі біз шамалағаннан 
әлдеқайда қиын болып шықты. Жұмыстың жөн-жобасы емес. Қалай 
айтқанмен, менің өзіме ғана байланысты шаруа ғой. Және жалпы негізі 
бұрынырақ айқындалған. Тынымсыз ізденіс, ауыр еңбек үстінде екі жарым 
жылда тәмам қылдым. Бөлімнен, бастығы Қарекеңнің өзі қолдап тұрған соң, 
әрине, бірер білгіш бұра қиыстаған азғана кінәраты демесек, бөгеліссөз өтті. 
Бұдан соңғы, Ғылыми кеңестегі талқы бір тараптан екінші тарапқа, бір 
қиырдан екінші қиырға тартып, әсіресе, атақты, мансапты ғалымдарымыз 
үрке тапырақтап, үрейлене терістеп, мақұл мен қарсылық арасында тура бір 
жыл бойы сенделіп жүрген соң, амалы азайған жетекшім ұтқыр жүріс тапты. 
Он ай отырып, орысшаға аудардым. Содан соң Мәскеу, Ғылым 
Академиясының Ресей тарихы институтының тиесілі бөлімі. Орысшыл деңіз, 
шовинист деңіз, қанша айтқанмен, біздей қаса надан емес, саңылау бар ғой. 
Ескертпелері көп, бірақ тұтастай алғанда тақырыпты мақұлдап, жұмысты 
жақтап шығыпты. Мәнді, құнды зерттеу. Енді жол ашылғандай көрінді. 
Шынымен ашылған. Бір мәртеге, осы ретте. Өктем ағайындар айтқан нұсқау, 
ескертпелердің бәрін бірдей қабылдамасақ та, негізгі тұрғы, байламдардың 
кейбірін қиялай, кейбірін астарын өзгертіп, енді біреулерін там-тұмдап, 
қайткенде де өз бағдарымызды алып шығу, және шынында да орынды сынға 
орай түзетулер. Үстемелер жасау әжептәуір машақатқа түсті, қайткенде де 
негізгі ұстынымыз өзгермеген, нақты тарихи деректер, соны, түйінді пікірлер 

өз орнында қалған. Ақыры, университетті бітіріп, аспирантураға түсіп, 
ғылымға бет бұрған уақыттан бастап есептегенде тура сегіз жыл дегенде, 
отыз жасымда әйтіп-бүйтіп, әупіріммен әрең қорғадым-ау. Сәтімен, тезінен 
және жас кезінде... деп, көтермелеген көлденең жұрт. Сырттан қарағанда 
бәрі оңай. Орда бұзар отызымда қатарға әзер ілініппін. Жиырма екі 
жасымдағы әуелгі меже бойынша, бұл кезде үлкен абырой, атаққа жетіп, 
докторлық диссертацияның өзін дөңгелетіп тастауға тиіс едім. Енді 
өткенімді ойлап тұрсам, осыған да тәуба екен. Қалай айтсаңыз да, қажетті 
ғылыми дәреже. Келесі зерттеулерге баспалдақ. Ендігі жолым біршама 
жеңілдейді деп ойладым. Қайда. Одан бері тағы отыз жыл, иә, отыз емес, 
жиырма бес жыл – ширек ғасыр, мен сол кәрі кандидат күйімде қалдым. 
Ендігі арман – уақыты өткен, қызығы қайтқан докторлық атақ емес, көз 
ашқаннан бері айналдырған, қалай тыпырласам да жеріне жеткізе алмаған 
жұмысымды – "Тарихтағы қыпшақтар" атты өмірлік еңбегімді орайымен 
тәмамдау. Тақаудағы төрт-бес жылда, ғасырдың соңына дейін бітіріп-ақ 
қалар едім – аяқ астынан шыққан пәлекет – арылмас сор боп жабысқан. 
Ойым онға емес, өзім екіге бөліндім. Бүтін емес, жарты кісі сияқтымын. 
Баяғыдай. Балжаннан алғаш айрылған кездегідай. Бұл жолы айрылғам жоқ. 
Табыспасақ та, қайта көрдім. Қаншама заманнан соң. Қартайғанда. Мен 
қартайғанда. Ал Балжан... сол қалпы емес, әрине. Бірақ көлденеңнің көзін 
тартар толықсыған келіншектей. Шынымен өзі ме? Иә, көріп қана қойғам 
жоқ, атына дейін естідім. Балжан біреу-ақ. Сол Балжан. Ал әлгі Марат 
дегені... Көруім анық. Болуы анық. Бірақ сену қиын. Сенгім келмейді. 
Әуелде қызық, таң көрінсе, енді қауіптене бастадым. Әлденендей бір қатер 
әкелетіндей. Ал ол... мені көргеннен-ақ зәресі ұшты. Қатты қорықты. Қорқа 
тұра қарсы ұмтылды. Бұл не пәле? Енді не күтіп тұр мені? 
17 
Отыз бірдеңе жыл бойы бітпеген неткен жұмыс дерсіз. Жүз жылда 
бітпейтін, бір кісі емес, жүз кісі, әлденеше ұрпақтың ғұмыры жетпейтін 
жұмыстар бар. Әлбетте мына мен – өзім ойлағандай үлкен дарын болмасам 
керек. Болғам, алғашқы жазу, ізденіс жобаларыма қарағанда. Содан соң... 
сірә, құлай сүйіп, шын ғашық болған баяғы қалыңдығымнан қапияда 
айрылған күйік әсері ме, әлде басқадай, кездейсоқ, көлденең кесел соқты ма, 
бір басым екіге жарылғандай, жарты ес, жарты күш, жарты жүйке, жарым 
жан... жағдайды айқын сезінген едім. Рас, ақыл, парасатым кемімеген, білім-
танымым да сол қалпында сияқты. Ал өмірге ынта, еңбекке құштарлық – 
талап пен жігер ортаймаған, мүлде жоққа сайған сияқты. Немқұрайды 
салқындық желкемнен тартып, кеудемді одан әрі басып тұрады. Жұрттың 
бәрі менен артық сияқты. Мен бәрінен қор, бәрінен төмен сияқтымын. Ең 
ақыры, тобығыма жетпейтін шалағай дүмшенің өзі менен көп білетіндей 
көрінеді. Артық болмаса да, көп білмесе де, көзеген мақсатына менен бұрын 

жететіндей. Баяғыдай арындап, асқақтап емес, қорғаншақтап, именшектеп 
тұрам. Әйтеуір әуелгі бір берік бағдар, айнымас мұрат – халқымның бір 
кәдесіне жарасам деген ұлтшылдық сана ғана сол қалпында. Мені сүйреген, 
еңбекке еріксіз жеккен де осы, туа біткен, жүре бекіген ұлттық сезім болса 
керек. Сонымен қатар, "жыланды үш кессе, кесірткелік халі бар" дегендей, 
кесілдім бе, кемідім бе, әлде әуелден барым сол ма, қайткенде де мүлде 
қабілетсіз бозөкпе болмасам керек. Әйтеуір, аршындап ұтпасам да, 
тасбақаша тырбанып, ең бастысы – көлденең шаруа, пайдасыз істен бас 
тартып, бір бағытта еңбек етіп келем. Менің алдымнан шыққан ең үлкен 
бөгесін – зерттеудің қиындығы, ғылымның күрделі, жұмбақ болмысы емес. 
Балшабектік жүйе, тоталитарлық тәртіп. Сырттай қарағанда, мен сияқты 
бәкене кісі үшін тым үлкен сөз көрінуі мүмкін. Шындығында, советтік 
замандағы әрбір адам – атақты академик, даңқты жазушыдан – қатардағы 
студент, ең соңғы қойшы, кәсіпсіз жұмыскерге дейін арнайы бақылау 
астында болды ғой. Әрқилы деңгейдегі партия комитеті, ашық кеңістік, 
барлық қуысты толтырған КГБ, үлкенді-кішілі басқару орындарынан кәдімгі, 
бейкүнә кейіпті кәсіподаққа дейінгі құрылым атаулы кез келген екі аяқты 
тірі пенденің әрбір қадамын бағып отырды. Айрықша ықылас – қаламгерлер 
қауымына тиесілі болатын. Олардан өткен құрметті күзетте – тарихшылар. 
Жазушылардың әрқайсысының жеке басы күмән туғызса, тарихшылар – 
бүкіл ғылымы, бағыт-бағдар, барлық ісімен. Тұлпар ма, тұғыр ма, жазушы 
атаулы өз бетімен жамырап, әрқайсысы жеке-дара кетеді. Ал тарихшылар 
белгілі бір қызметке, яғни күнкөріс, жұмыс орнына байланған, оның өзінде 
үйірімен. Нені зерттеу, қалай зерттеу, нені айтып, қайсысын қайтіп жазу – 
күнібұрын белгіленген. Бұра тартуға, тіпті, сара жолдан аз-маз ауытқуға 
ешқандай мүмкіндік жоқ. Өзінше толғаған, яғни ғылыми тарих, ақиқат 
шындыққа ұмтылған ерлердің, тіпті, ер де емес, әдепкі адалдың көретін күні 
белгілі. Алдыңғы ағалардың айқын мысалы бар. Ол – басқа заман еді деседі. 
Айырмасы сырт көзге ғана. Ендігі қапас – торлы терезе, темір есікті түрме, 
биік дуал, тікенек қоршаулы лагерь емес, тарихты зерттеу мекемелерінің өзі. 
Азғана ақшаңды ал да, адал наныңды жеп, аузыңды ашпай, тыныш отыр. 
Неге десеңіз, советтік отарлық идеологияның ең негізгі тұрғыларының бірі – 
кіріптар халықта ата тарих болуға тиіс емес деген қағида. Бұл айнымас 
ережені жүзеге асырудың ең төте жолы – өткен заманның өзін жоқ деп 
жариялау, бұл тарапта қандай тұрғыдағы болмасын зерттеу атаулының 
өрісін қию. Алда-жалда өткенге үңіле қалсаңыз, отарлық идеологияны 
насихаттау бағытында ғана жұмыс жасауға тиіссіз. Соның өзінде, қалай 
жағынсаң да, көлденең бір кінарат шықпай тұрмайды. Мәселеге сырттай 
қарағанда, менің мансұқ болған ескімен жалғас жаңа тақырыбым өте ұтымды 
көрінген. Орыс және қазақ халықтарының бүгінгі бауырластығы мен 
мәңгілік одағының түпкі тамырларын айғақтау. Киев Русі болды – түрік текті 
пешенектер. Оған тетелес орыс кінәздіктері – половецтер, яғни біздің 
қыпшақтар. Рас, бұлар өзара жауласып тұрды. Бірақ өткен тарихта 

жауласпаған халық бар ма. Славян-қыпшақ соғыстары Киев, Черниговтан 
Владимир, Рязаньға дейінгі аралықтағы орыс кінәздіктерінің өзара 
шапқынынан ауыр болмаған. Керісінше, бейбіт қатынас – байыпты, 
түбегейлі. Алыс беріс, сауда-саттық, құданда-жекжаттық, әскери одақтастық. 
Орман мен Дала тарихы астасып жатыр. Әрине, дәл бүгінгідей емес. Өзара 
дербестік, ұтымды бірлестік, қажетті келісім, тепе-теңдік жағдайда. Екі жақ 
үшін де пайдалы, зиянды сыпаттарымен. Қайткенде де бұлтартпас ақиқат, 
нақты деректерге негізделген тарихи шындық. Осы, негізінен орыс 
тарихнамасынан алынған күмәнсіз дерек, даусыз ақиқатты айқындадық. Сол 
айқындықты әйгілеу үшін, тең жарымын тәрік етіп, ақыры ұзақ талқы, үлкен 
қиындықпен қорғалған еңбекті кітап етіп шығаруға талап жасадым. Ғылыми 
кеңестің мақұл ұсынысымен осы Академияның өзінің баспасында, ол кез 
үшін шағын таралым – бес мың данамен. Онсыз да күзеліп, шұнтиған 
жұмыс, енді баспаның арнайы редакторы, одан соң жабық рецензия мен 
жалпы талқыға сүйенген редакциялық Кеңес тас-талқан етіп, кітап болып 
түптеліп шыққанға дейін тағы бірталай нәрінен айырды. Нақты деректердің 
өзін сол қалпында бере салуға болмайды екен. Буржуазиялық объективизм 
аталады. Яғни, зиянды, советтік ғылымға жат тәсіл. Сен өткен тарихтағы 
болмысты нақты құжат, архив куәлігі, замана айғақтары негізінде дәлме-дәл 
қалыптап көрсеткен, тіпті, таратып айтып, дәйектеп жазбасаң да, осы, 
талғамай, таңдамай, маркстік-лениндік көзқарас тұрғысынан іріктеп, сын 
елегінен сүзбей, сол қалпында келтірген деректерден жаңылыс қана емес, 
теріс, зиянды, яғни жетекші идеологияға қайшы қорытындылар шығып кетуі 
мүмкін, сондықтан советтік тарих ғылымында тексерістен өткен, 
қабылданған, бекіген көзқарасқа сәйкес дәйек, түйіндерді ғана аламыз. Тіпті, 
әлгі, айрықша қажетті, немесе тұздықты, қайткенде де әлдеқалай 
қыстырылған дерек, куәлігіңіз қалай тартса да, шығатын қорытынды, ақырғы 
тұжырым қажетті арнадан табылуы шарт. Тағы да екшедік, қатқыл көрінген 
байламдарды жұмсарттық, "жаңсақ" қорытындыларды қысқартып, тиімсіз, 
артық-ауыс мағлұматтарды түгел жұлып тастадық – ақыры, тағы бір жылдан 
астам созбұйдаға түскен азап, қидалана кесілген қорлықтан соң оннан бір 
нұсқасы қалған талайсыз кітабым да басылып шықты. "Ежелгі орыс елі және 
көне қыпшақтар – XI-XII ғасыр." Төлбасы, жалғыз данасы қолыма тиген күні 
таң атқанша ақтарыстап, ішім удай ашып отырғаным әлі есімде. Зерттеудің 
өзі жоқ, көлеңкесі ғана. Екі жүз елу бет – бастан-аяқ... өтірік емес, сыңаржақ. 
Қыпшақтың бар ісі теріс, орыстың бар ісі оң. Қыпшақ шабады – 
басқыншылық, озбырлық, орыс шабады – қорғаныс, болашақ ұрпақ қамы. 
Және үнемі қыпшақ жеңіліп, орыс жеңіп отырады. Қыпшаққа қатысты 
оңтайлы, әділ деректер түгел қысқарып қалған соң олай болмағанда қайтсін. 
Ең ақыры, қыпшақ тілі мен мәдениетіне қатысты тарауға дейін, қазаққа тым 
ұқсап кетіпті деген айыппен кітаптан ажыраған. Яғни, тілі де, мәдениеті де 
болмаған мақұлық. Жабайы, дүлей. Сол қорқау, тұрпайы түйсікпен, 
мәдениеті жоғары, текті жұртқа қастандықтан басқаны ойламаған. Ақыры, 

артында із қалдырмай, тұқым тұяғымен құрып кеткен. Әрине, ондай байлам, 
мұндай сөздер менде жоқ, бірақ кітапты оқып шыққан кез келген кісі осы 
қорытындыға келер еді. Нәтижесінде, бар жазуым өзімдікі емес, өзге болып 
кетті. Әйтеуір кітап шығарған аты ғана. Ақыры, өзімді өзім жұбаттым. 
Қайткенде де тасқа басылған еңбек қой, кітап атаулының жөні бөлек, әрі тың 
тақырыпқа арналған, әжептәуір көлемді монография; уақыт оза келе, кетігін 
бүтіндеп, кемісін толтырып, әуелгі қалпында, тіпті, одан әрмен жетілдіріп, 
қайыра бастырудың сәті түсер. Қанша қомсынсам да, сырты дүр, келешек 
жұмыстарға, бұдан да үлкен еңбекке баспалдақ, ғылыми дәрежеге себепкер 
болар. Мүлде жарық көрмей қалса қайтер едім, осыған да тәуба дедім. 
Әйткенмен, жүрегім түйіртпек, көңілім қоңылтақ еді.
Сөйтсем, мен тойып секірген екем. Арада үш күн өтті-өтпеді, – ойбай-
аттан шықты. Компартияның Орталық Комитетінің тура өзінен. Бұл кезде 
бізді бастаушы, бағыттаушы мекеменің бұрынғы идеологиялық көсемі, 
дарақы белсенді Нұрқан Жангелдин қызметінен шеттеп, оның орнына 
амалды, айлалы Нұрмаш Саттаров келген. Кейінірек, мен өзім онша тәуір 
көрмейтін, бірақ баз-базында тура айтып қалатын бір әдебиетші жазғандай, 
Мәскеудегі Сұр кардинал, көтерем арық Сусловтың рабайсыз жуандаған 
қара көлеңкесі – Қоңыр кардинал. Бұдан соңғы, бізге тиесілі, тиесілі емес, 
бақылаушы қожайын – Орталық Комитеттің мәдениет және ғылым бөліміне 
басшы болып, орыс есімді қара қазақ, ақылы мен зұлымдығы астас Иван 
Мокеевич Есенғалиев келген. Осы екі сабаз тығыз жұптаса отырып, қазақ 
руханиятын ескіліктің қалдығынан тазартуға кірісті. Бұл кезде, мана айтсам 
керек, бүкіл Советтік кеңістікте заман біршама түзік, тіпті, қарайлас, 
қатарлас ұлттық республикалардың бәрінде жағдай қалыпты, бейбіт. Озығы 
өткенін оңдап жатыр, қалығының өзі қолдағысын берік ұстап отыр. Тек біз 
ғана. Кері бағытқа түскен. Негізі – жері бай, елі иесіз қазақты біржола 
құртуға ниет еткен Мәскеудің нұсқауы болар, бірақ мұндағы екі жандайшап 
артығымен орындауға ұмтылған. Күн озған сайын өрісіміз қысқарып, 
тынысымыз тарыла түсті. Менің, ішінде жартылай болса да, әуелгі бүтіннің 
жұқанасы қалған сорлы кітабым осы екеуінің тұсы, түптеп келгенде, тура 
жиырма жылға созылған сырқат науқанның әуелгі кезеңіне тап келіпті. Ол 
заманда баспадан шыққан, кез келген кітаптың алғашқы, төлбасы аталатын 
он данасының бесеуі тұпа-тура Орталық Комитетке түседі, әлгі екі басшыға 
және бөлімдегі, сектор меңгерушісі, нұсқаушы деп аталатын, олар да 
билікші, бекемдеуші ғана емес, тексеруші, тергеуші қызметкерлерге. Тірідей 
салмағы жүз қырық жеті килограмдық, беті жалпақ, мойны бітеу, бұты 
талтақ, ресми жұмыс кабинетіндегі алдыңғы, ұрдажық әріптесінің кең әрі 
жайлы орындығына сыймай, ауқымды, серіппелі, арнайы кресло жасатыпты 
дейтін Қоңыр кардинал менің өзіме іліп-алары жоқ, жып-жылмағай көрінген 
жартыкеш кітабымды қолына алып, ақтарып үлгерді ме, үлгермеді ме, 
білмеймін, елгезек, ширақ, үнемі әлденендей пәле іздеп, аласұрып жүретін 
Иван Мокеевичтің қырағы көзі бірден шалып, алпыс екі тамыры түгел иіп, 

қожалақ бетіне қан жүгіріп, тышқан көздері жайнап кетсе керек. Сол сәтінде 
қарауындағы қызметкерлерін жинап алып, ай қарап отырсыңдар ма деп біраз 
сілкіген соң, осыншама зиянды кітаптың ғылыми баспаға қалай өтіп кеткенін 
тезінен анықтауға бұйырады. Сол қалпында, қанын ішіне тартып, тас-түйін, 
шешімтал кейіпте жоғары көтеріледі. Әуелі өзінің тікелей көсеміне. Негізгі 
мамандығы тарихшы, яғни кезінде КПСС тарихына іліктес тақырыпта 
кандидаттық диссертация қорғаған, жалпы тарихтан еміс хабары бар, онсыз 
да із-түзі жоқ қазақ тарихын мойындамайтын Нұрмаш Құрмашевичке. 
Келеңсіз жағдайдың барлық жай-жапсарын мағлұм қылған. Қоңыр кардинал 
іс мәнісін, қатер мен қауіп жөнін бірден аңдайды. Және уақытылы дабыл, 
жамандықтың алдын алған қырағылық, соған орай қолданылмақ қатаң шара, 
жоғарыға жетпек дүңкіл мен даңғыр нәтижесінде артатын абырой, табатын 
пайдасын. Сазара түйіліп азғана отырып, бұрқ еткен. "Сендер қайда қарап 
отырсыңдар! Академияның бағыт-бағдары осы ма? Баспаның сауаты, 
танымы осы ма! Ұлы орыс халқының қас жауы болған половецтерді 
дәріптеген не сұмдық! Бұл деген бүгінгі ұйып отырған халықтар достығына 
қарсы масқара әрекет емес пе! Ең кереметі, баяғыда, бұдан мың жыл бұрын 
өтіп кеткен қайдағы бір половецтердің бізге қатысы қанша? Әлденендей 
қатысы бола қалса, оны дабыралап керегі қанша? Саяси сауатсыздық, 
маркстік-лениндік таным жолынан ауытқыған деген осы емес пе! Тезінен 
қатаң шара қолданылсын!" – дейді. Енді біржола күш алған Қара Иван 
зырқырап кетеді. Нұсқау, шақыру, жарлық. Сондай да сондай сұмдық кітап 
шығыпты – ұлы орыс халқының қас жауын насихаттаған, тарихты 
бұрмалаған! – Бітті!! Ұзын сөздің қысқасы, басылып, түптеліп, дайын тұрған 
бес мың дана кітап қолма-қол тұтқынға алынады. Талдау, тексеру, анықтау, 
оң, терісін айғақтау жоқ. Қоңыр кардинал мен қара Иванның жалғыз-ақ ауыз 
сөзі шешеді, бір кітап түгілі, тұтас бір халықтың мәдениеті мен әдебиетінің 
тағдырын. Арада апта өтпей, Ғылым Академиясының Ғылыми кеңесінің 
арнайы шешімі бойынша, идеялық тұрғысы жат, бастан-аяқ жаңсақ дерек, 
қате қағида, теріс байламдарға құрылған зиянды кітап туралы қатаң 
қорытынды шығарылды. Сорлы кітап сол күні, типографияда буылып-
түйіліп, сауда орындарына өткізуге дайын тұрған қалпында пышаққа түсіп, 
мұқабасы жұлынып, ішкі беттері қидалап кесіліп, макулатураға жіберілді. 
Баспаның бар шығыны менің мойныма жазылды – ол заман үшін аса көп 
ақша, ай сайынғы табысымнан жырмалап, тақаудағы төрт жыл ішінде өтеп 
бітуге тиіс едім. Бұл аз болғандай, мен КГБ-ның ерекше есебіне іліндім, 
ендігі жерде жазған жазуым тұрыпты, басқан ізім, ең аяғы сейіл-серуен, 
қонақ – бейсауат жүрісімнің өзі есепте. Айтпақшы, өзімдегі жалғыз кітапты 
қайтып беру талап етілген. Әуелде баспа, содан соң Ғылыми кеңес, оларға 
көнбеген соң, ақыры КГБ-ның ғұзырлы бөлімі. Мұндай қатерлі кітап ақырғы 
данасына дейін жойылуға тиіс екен. Мен әуелде олқы, жат көрінген, енді 
айрықша бағаға шыққан, мен ғана емес, естіген жұрттың бәрі үшін құнды 
санала бастаған бейбақ кітаптың ең соңғы тірі данасынан еріксіз айрылуға 

тиіс едім. Әрине, қимаймын. Жоғалтып алдым дедім. Қалай? Солай. Неге 
солай? Кітабым шықты деп қуанып, дос-жаран жігіттермен тойлап едім, 
көбірек кетіп қалыппын, ресторанда ұмытылды, немесе жолай трамбайда 
түсті. Қаншама өтірік болса да, сылтау-себеп. Бірақ КГБ-ның жігіттері бұған 
тоқтамаған. Балалықты қойыңыз дейді. Сондай құнды... өзіңіз үшін баға 
жетпес кітап, қалайша жоғалтасыз, оның үстіне нақты анықтадық, сіз мүлде 
ішпейтін кісі көрінесіз... Айрықша құнды екенін білгеннен, деймін, есім 
шыға қуанғаным; бұрыннан ішкіштік тәжірибем болмаған соң, оқыстан 
масайып қалғаным. Қай ресторанда жудыңыз, қасыңызда кімдер болды? 
Оған да қисынсыз өтірік табылды. Кітап шығып, қолға тие сала ішіп едім, 
содан соң кімдерді және қалай қосып алғаным, қайда барып, не істегенім 
жадымда жоқ. Үлкен кісісіз, осындай өтірік айтасыз, дейді. Кітап өтірік еді, 
бұл сөзім шын деймін. Үйіңізде тұр, дейді. Тауып алу оп-оңай. Біз сізді 
сыйлап... Шын сыйласаңдар, аңқам кеуіп тұр, ақша жоқ, бір жүз грамм 
жұтқызып жіберіңдер, содан соң барып біздің үйді тінтіңдер. Тапсаңдар – 
сіздікі, мүбарак қолтаңбамен өткізейін деймін. Анығы – қиынға жытыртып 
жібергем, итпен іздесе таба алмас еді. Оны біліп тұр. Үгіттеді, қорқытты, 
үркітті – көнбедім. Мәселе шынында да құны кем, мәні жоқ кітапта 
тұрмаған. Адамдық қасиетімнің ақырғы жұқанасы осы соңғы данада 
қалғандай көрінген. Бүтін, тәп-тәуір дүниені қысқартты, қидалады, 
бұрмалады, елес-сұлбасын ғана қалдырды, ақыры сол сүмірейген қалпының 
өзінде өмір сүруге қақысы болмай шықты. Енді көрге біржола көміп, алас-
қапаста түсіп қалған ескі ұлтарағын сұрайды. Бермеймін. Не істейді маған 
бұдан артық. Түрмеге тыға ма – тықсын. Алдыңғы ағаларымнан артық 
емеспін. Айдасын, атсын, бүйткен қорлық өмірден қараңғы көр артық... 
Әрине, басың бұлада күпсіну оңай. Қанша батырсығанмен, бойымды үрей 
жайлаған. Уайым, қайғыдан емес, кітапты жоқтағаннан емес, ғылым 
жолынан да, тіршілік машақатынан да тыс, жүрек, жүйкеден өтіп, жан-
әлемнің терең түкпірінен көтерілген еріксіз қорқыныш. Бұл кезде күмәнді 
кітап жайына қалып, менің ізшілдерім басқа бір тарапқа ойысқан. Менің ішкі 
сыр, ой-пікірімді тексере бастады. Сірә, біздің сала бойынша білгір 
кеңесшілері бар. Шыңғыс хан, Бату хан туралы қандай ой-пікірдемін, 
Абылай ханның тарихи қызметі неде, Кенесары деген кім – мен жауаптан 
жаңылмадым. Тек Алаш-Орда туралы сұрақтан ғана жалтарғам. Естімедім, 
білмеймін. Тарихшы болғанда... мен басқа, арғы заман тарихының 
маманымын. Осы соңғы сауалдан соң ағайындардың маған арнап қыл тұзақ 
есіп жатқанына күмән қалмаған. Манағы сылтау сөзді өзгеше амалға 
ұштастыру осы кезде ойға келген. Дзержинский көшесіндегі Сұр үйге кезекті 
тергеуге барғанда... удай мас едім. Тілім күрмеліп тұрса да, есім түзу, қандай 
жауапқа да әзірмін, әзірліктің, айрықша қуаныштың белгісі ретінде Феликс 
Эдмундовичті де, Лаврентий Павловичті де аттап өтіп, бүгінгі қырағы 
чекист, бас чекист Андропов турасында тұтас бір лекция оқуға кіріскен едім. 
Мұндағы жас чекистер айрықша құрмет танытып, арнайы машинасымен 

үйіме жеткізіп салысты. Рақмет, алғыс айтып тұрып, келесі лекцияның қай 
күні өткізілмегін сұрап едім. Бұдан былай КГБ-ның тарихын жазу ниеті бар 
екен менде. Әуелі темір Феликс туралы. Содан соң, өзінің даңқты қызметін 
Қазақстанда бастаған Ежов туралы... Бірақ бұл ниеттердің ешқайсысы жүзеге 
аспай қалды. Келесі шақырыстағы көңілді көріністен соң маған қолдарын 
бір-ақ сілтеген. Жоғарғы жаққа тәрбие жұмыстары тәмамдалды, енді аяғын 
қия баспайды деген ақпар берілсе керек. Бірақ мен маскүнем атағымды ақтау 
үшін, бәлкім, туралған, кемтар емес, баспаға түсерден бұрынғы кемел 
кітабымның күйігі және дәл осы мезетте, арада он екі жыл – тұтас бір 
мүшелден соң қайтып оралған ескі қайғы – қосылмай қалған қалыңдығымды 
жоқтап, тура қырық күн бойы қызыққа кенелдім. Қызығы құрысын, біржола 
маскүнем болып кете жаздап, маған түсіністікпен қарап, қуат, күш беруге 
тырысқан, бұл кезде мұрты түгілі шашына дейін көкбурыл тартқан 
Қарасақал ағамның жанашыр ренішінен соң әрең тоқтаппын. 
Тоқтамас жөнім де жоқ. Өмірді танығаным өз алдына, ақылым да 
толысып, өлшеусіз ересек тартыппын. Ең үлкен нәтиже – мас кісі өкіметке 
қауіпсіз көрінеді, тиесілі орындар менің райымды байқаған соң, сірә, бұл 
кезде әуелгі әңгіме де ескіре бастаса керек, ендігі жерде менен май 
шықпайтынын көріп тұр, бүлік те шықпасына көз жеткен, ары қарай 
қазбалап, қудаламады. Бірақ жақсы білем, менің үстімнен қозғалған іс, бар 
дерегім, кейінгі жауабым, соңғы өнерім түгел тіркелген жуан пәпкі әзірше 
жабылғанымен, кез келген уақытта қайта ашылуы оп-оңай. Енді мен де 
байыз таптым. Маскүнемдік жайын айтпаймын. Әуелден құмарлығым 
шамалы, біржола қойдым, күні кешеге дейін арақ-шарап атаулыны аузыма 
алып көргем жоқ. Сыртқы жағдай емес, іш пікірім, ғылыми жаңа ізденістер 
жөнін айтам. Азғана, ақиқат тауарихтың көлеңкесінің өзі осыншама ылаң-шу 
шығарды. Үлкен әңгіме көтерілсе, түбегейлі, байыпты, баянды зерттеу, соны 
пікір, тың, бүгінгі қалыптасқан ұғымға мүлде қарама-қайшы мәселелер алға 
шықса... не болмақ? Менің бар жолым кесілген еді. Өзім ниет еткен, бағыт 
түзеген тарапта. Ойлап тұрсам, қаншама бейнет шектім десем де, осыдан үш-
төрт жыл бұрын ежелгі тарихтан еңбек қорғап, ғылым кандидаты дәрежесін 
алуымның өзі кездейсоқ жағдай, шынын айтқанда, төтенше бақыт екен.
Қайткенде де атағың бар. Және жайлы жұмыс орны. Бұл орын, сен 
қызмет атқаратын Зерттеу орталығы, өткен тарихың үшін емес, бүгінгі тарих 
– яғни Октябрьден соңғы барақат өмір, ұлы орыс халқының ағалық 
қамқорлығы, совет өкіметі мен коммунистік партияның ақиқат, ақ жолы – 
бір сөзбен айтқанда, орыс-совет отарлық жүйесін насихаттау үшін құрылған, 
ашылған. Ал сені, Қарасақал ағаңнан бастап, амалсыз қосымша ретінде 
тіркей салған. Тарих-зерттеу орталығы! Яғни, Қазақстандағы тарих 
ғылымының ұйықты ордасы. Орда түгілі, үйшік емес. Ағаң екеуің үшін. 
Орда болса, социалистік, коммунистік құрылым жаршыларына арналған 
орда. Демек, әліңді біл, жолыңды біл. Жаңағы, коммунизм жаршыларының 
арқасында ішіп отырған сорпа-суыңа риза бол. Тек жүресің – тоқ жүресің. 

Тоқ болмасаң да, аштықтың ауылынан алысырақ. Ең бастысы – темір тордың 
сыртында. Ақиқат шындықты мойындадық. Мойындамасқа шараң жоқ еді. 
Мына қараңыз. Біздің зерттеу орталығы ғана емес, бүкіл Академия 
жүйесінде жаманатқа шығып, Ғылыми кеңестің барлық құрылымдар үшін 
арнайы таратылған қаулысы арқылы ғылымға жат, теріс ой, арам пиғылды 
кісі ретінде әшкереленгеннен кейін менің атақ-абыройым көтеріліпті. Бүкіл 
академиялық қауым шынайы ұлтшыл, нағыз отаншыл, аса дарынды жас 
ғалым ретінде мойындаған. Сол астыртын атақ, бейресми даңқ бүкіл 
ғұмырыма созылып, бүгінгі күнге жетті. Одан не пайда. Жазбаған ғалым, 
жасамаған тарихшы. Яғни, түгім де жоқ. Бар болса, манағы жалған атағыма 
сәйкеспейді. 
Әлбетте, әуелгі бағыттағы зерттеулерімді тоқтатқам жоқ. Алайда, ынта 
бұрынғыдан кем, жас кездегі жалын сөнген, тым бойкүйезбін. Осының 
қажеті қанша деп ойлайсың кейде. Зорланасың, зарланасың, қиналасың, 
шалдығасың, белгілі бір нәтижеге жетерсің – ақыр түбі тығырық. Жарыққа 
шықпайды, жұртқа жетпейді. Көлденең жұртың не, әріптес қауымның өзі 
селт етпейді. Ешкімге керексіз. Сенің қалап тапқан ғылымың өтпелі дүние 
сияқты, баянсыз екен. Өмір... күнделікті күйбең, кәкір-шүкір шаруа астында, 
ол да өтіп барады. 
Әйтеуір тіршілік жібі үзілмеген. Қалай түңілсең де, тынысыңды өткен 
тарихтан табасың. Ендігі жерде зерттеуші емес, оқушы ретінде қарайтын 
болдым. Архив деректерін байыптау, арғы-бергі дерекнамаға үңілу – мен 
үшін роман оқығандай. Тек қиялдан туған емес, дүниеде нақты болған 
оқиғаларға құрылған роман. Және қызық емес, қасырет, мұң. Кеудең 
көтеріліп барып, қайта басылады. Сондай да сондай болыппыз. Ендігіміз 
мынау. Бар дерегімді жүйелейін, бар білігімді қағазға түсірейін деймін кей 
кезде. Бастаймын, аяқтай бермеймін. Толғанамын, түгеспеймін. Ендігі қай 
істе де қызу құмарлық жоқ, серпін аз; санамда бәрі сайрап тұр, қаншама 
жоспар, биік мақсат, бірақ бойлай кіруге, жүзеге асыруға келгенде 
тартыншақтай берем. Алды, артым тұйық. Ал өзім тірі өлікке тақаумын. 
Біржола өлу үшін де қуат керек екен. Әйтеуір ілініп-салынып жүре беріппін. 
Ақыры, ешкім де күтпеген тәуелсіздік төбеден түскенде, аспан қақырап, жер 
айрылмай-ақ барлық жол ашылды, барлық жол ашылғанда... мүлде 
есеңгіреп, отырып қалыппын. Кім білген, кім ойлаған. Қарап тұрсам, бар 
өмірім зая кетіпті. 
18 
Зая кеткен – ғылымдағы өмір еді. Әдепкі тіршілік – ел қатарлы. Тіпті, ел 
қатарынан тәуір. Академиялық қызметкердің жалақысы өте жоғары 
саналады. Сол заман есебімен алғанда. Киім-кешек, ас-суыңа толығымен 
жетіп жатыр. Бұл кезде мен үйленгем. Әйелдің қойнын көрген бойдақ жігіт 
бауыр суытпай жүре алмаса керек. Кезекті ермегім – Балнұр деген қыз еді. 

Академия ғимаратының шығаберіс аузындағы кітап киоскісінде сатушы. 
Керекті әдебиетімді түгел тауып беріп жүрді. Жаңа, маған қажет-ау деген 
басылымдарды іркіп қояды. Орнықты әрі ықтиятты бала. Әуелгі назарымды 
аударған – атындағы ұқсастық еді. Бұл да Бал... Басқа да үйлестік бар 
сияқты. Бет-бейнесі, мінезі емес. Жүрісі мен тұлғасы. Бұл да сәл-пәл 
толықша, майда басып, еркін қозғалады. Келгені сол, бірден үйіріп түсірдім. 
Арада жарым жыл өтті ме, өтпеді ме – өзгеше жағдайын мағұлым етті. 
Ренішсіз, қуанышсыз, әдепкі ақпар ретінде. Өзінше сақтанып жүретін сияқты 
еді. Үш айдан асыпты. Айтуынша, білмей қалған. Әрине, білген. Біле тұра 
жүре берген. Мен баяғы... Балжанды еске алдым. Ол да... солай екен ғой. 
Білді ме, білмеді ме, сол бетінде кетіпті. Мені ай-далаға тастап. Ауылына, 
әлде одан да арыға. Үш айға толмапты. Одан соң... алғызды ма, әлде кейінгі, 
көлденең күйеуіне сүйей салды ма. Енді міне... Күмәнсіз өзім... Әуелде 
абдырап едім, сағат өтпей, сабама түстім. Қайткенде де қыздың есебі дұрыс. 
Менің есебіме де қайшы емес екен. Рас, Балжан сияқты пәкізе қалпында 
жеткен жоқ қолыма. Бірақ былғанышы байқалмаған. Әрі мінезі өзгеше 
жайлы. Ұяң, кірпияз, байыпты. Мен бұрын ойламаған, оқыс шешімге 
тоқтадым. Сол күні, сол сағатта бойдақ пәтеріме алып келгем. Бұл жолы 
ертеңгі заңды әйелім ретінде. 
Бұл кезде мен қаншама бейнеттен соң ғылыми атаққа жетіп, қызметте 
берік бекігем, өмірден де өз орнымды тапқандай едім. Енді сүрбойдақ 
жалғызбас емес, үйлі-баранды кісілер қатарына қосылдым. Арада бес-алты 
ай өткенде кішкентай қызды болдық. Балнұр декрет демалысынан кейін 
жұмысқа қайта шықпады. Тұңғышымыздың тұсауын кескеннен соң көп 
ұзамай, тағы бір қыз туды. Ол қалтақтап жүре бастағанда тағы бір бала, яғни 
үшінші қыз. Баланың аласы жоқ. Басымыз өскен. Рас, бір ұл керек-ақ еді, 
оған... төртінші қыздан қаймықтық. Әрі тетелес, түгел кішкентай үш сәбиді 
бағып, қағудан шаршап кеткеміз. Бірақ қыздарымыз ақжолтай екен, бәрі 
сәтімен келіп, осы шамада Ғылым Академиясына арнап салынған ғимарат 
есебінен үш бөлмелі пәтерге қол жеткен. Ресми тұрғыда қаншама сыйсыз 
саналсам да, жазықсыз жапа шеккен дарынды жас ғалым ретінде жақсы 
есепте болсам керек, күтпеген қуаныш. Рас, жаңа құрылыстан емес, қонысын 
жаңартып сонда көшкен үлкендердің бірінен босаған үй. Кірпіш үйдің ескі, 
жаңасы бар ма, көп ұзамай, жеңіл сылақтан соң кіріп алдық. Дәл уақытында 
көшіп үлгеріппіз. Баяғы халық жауларына парапар, саяси сенімсіз, сондай да 
сондай кісіге қалайша социалистік меншіктен пәтер беріледі деген арыз 
түсіпті жоғарға. Әуезінен оп-оңай таныдым. Зерттеу орталығына менен кейін 
келген, зәру, өтімді, яғни советтік тақырыпта жеңіл қорғап шыққан, менен 
жарты мүшел кіші Қаражұманов деген жігіт. Сумақай. Кәсіподақ па, басқасы 
ма, жиналыс сайын сөйлейді. Идеялық қазығы берік, әсіре белсенді шіркін. 
Әлдебір жоспарлы жұмысты талқылау кезінде жасын да, жолын да ұмытып, 
сұғына бергенде шыдай алмаған біздің Қарекең: "Сен алысқа барасың! Бірақ 
ашық пен жарияда өз орныңды біл!" – деп нұқыртып қойғаны бар. Содан 

бері жиын, кеңес атаулыда тыныш отырады және бар пәле осыдан дегендей, 
мені жек көреді. Арыз тексерілді, негізі жоқ деп табылды, кезінде 
қателескені рас, бірақ бір істе екі жаза болмайды, одан беріде түзелді, 
қадарынша адал еңбек етіп жатыр, тұрмыс мәселесінің өткенге қатысы жоқ, 
үш баласы бар, міне, пәленбай жыл бойы жалдама пәтерде тұрады екен, бәрі 
заңды деген, тұтас бір дәйектеме жауап жазылды, әйткенмен, даулы пәтерге 
тезінен кіріп алмасам, көшіп үлгермесем, қолдағы ордеріме қарамай, баспана 
атаулыдан қағыс қалады екем. Бұл жағдаятты талай күш, қаншама жүйке 
тұрмыс салмағы, еріксіз дау-дамай астында тозғанын атап айту үшін еске 
алып отырмын. 
Қайткенде де қалыпты өмір еді. Үйреншікті тіршілік. Бұл кезде баяғы 
бөлмелес серігім Құлашбек ғылым докторы болған, шеткері бір 
пединституттың проректоры, аспирантурадағы, мамандығы басқа болса да 
қатарлас жігіттердің бәрі де табысты, тепей-ақ темір үзіп, жайнаң қағып, әр 
тарапта – байсалды ғылымда, ұстаздық үлкен қызметте жүр. Тек мен ғана, 
әуелгі қалпын сақтай алмай, екпіні төмендеген. Жігерім сөніп, кеудем 
басылған тұнжыр жағдайымды кейін ғана ұқтым. Таң қаларлық ахуал. 
Пайым-парасатым да, өмірлік тәжірибе, білім-таным да күн санап арта 
түскен, бірақ өнімді еңбекке зауқым кеміс. Барымды сыртқа шығарсам, 
бұрынғыға жаңадан жеткен дерек, толғамды ұштастырып, кең өріске бет 
қойсам... кешегі дақпырт, жалаңыз не, одан он, жүз есе артық аттан 
көтеріліп, шынымен-ақ басымды жоюым мүмкін деген ой көкірегіме 
түйіледі де тұрады. Мені тежеген – қорқыныш елесі ғана емес. Нәтижесіз, 
жеміссіз еңбек. Ал, зерттедің, арып-аршып жаңа бір еңбек жаздың – не 
шықты? Әйтсе де... Енді ғана білдім, қорқыныш пен үмітсіздік – берідегі 
бөгесін екен. Менде мұрат-ниет, таным-ұғымға сай серпімді жігер, қажырлы 
қайрат болмапты. Айрылғам, басқа жаққа кеткен... Өкінішті, қайғылы 
жағдай, бірақ осы қалпымда да көп шаруа тындыруға мүмкіндігім бар еді. 
Тым құрса өзім үшін. Көкірегім тазарып, еңсем жазылу үшін. Оған 
парасатымыз жетпепті. Парасат қана емес, сенім. Тарихты тани тұра, ең 
құдіретті империялардың өзінің құлағанын біре тұра... дәл өз жағдайымызда 
көрсоқыр болыппыз. Советтік-коммунистік құрылым мың жыл мызғымайды 
деп білдік қой. Мың емес, жүз болсын. Сол жүз жылда өзің қайдасың, 
қазағыңнан не қалады? Сенің, бар ғұмырыңды құрбанға байлап, шелектеп 
тер төккен, тынымсыз азап шегіп, жан түршігерлік үрей, үздіксіз қатер 
астында жүзеге асырған жұмысың – зобалаң заманның қай күні жалаға 
ұшырап, өзіңмен бірге кетпек? Жалаға түспесін, өзіңмен кетпесін, одан соң 
бұлдыр мен тұманда іріп, тозып, боқат төгілген қай шұқырда қалмақ? 
Жетпейтін жерде не бар, өнбейтін істе не бар! Мен өмірден баз кешпесем де, 
өзімнің тума табиғатымнан айнып, ғұмырлық мұратымнан бой тартқан екем.
Шындығында, басқаша болуы мүмкін де емес. Бәрі заңды. Мен әлдебір 
сырлы, құпия күштердің қалауымен, жоқ, өзімді өзім паршалап, шарасыздық 
жеңген, санам сансырап, жүрегім толқыған тылсым түнде... қақ жарылып, екі 

кісіге айналыппын. Ынта-жігер, қуат-қайрат, өмірге құштарлық, асқақ 
менмендік – бәрі де Балжанмен бірге кеткен. Анаған. Мұнда, жалбағай 
жатақханада жатқан менің үлесіме ізгі ниет пен жарым жүрек қана қалған 
сияқты. Және... қазақы қан. Менің бойыма біткен, тумысыма тән 
сыпаттардың барлығы да тепе-теңдей бөлінген күннің өзінде мен жарым кісі 
болар едім, үлкен есеппен алғанда, қатардағы көптің бірі. Бірақ олай 
шешілмепті. Әуелгі болмыстағы әрқилы, жақсылы-жаманды қасиеттің бір 
парасы маған қалған, бір парасы оған кеткен. Ерікті түрде, өзінше әділ 
таразы бойынша. Негізгі тұрғы, басты белгілерде. Ол өз қалауын, өз керегін 
әкеткен. Сен де өзің үшін құнды, мәнді деп есептеген қасиеттерді ұстап 
қалғансың. Ал Балжан... өмірлік мақсатқа жету жолында сенен гөрі оған 
керегірек екен. Сен Балжансыз-ақ ғылым жасай алар едің. Ол Балжансыз 
байлық жасай алмайтын. Сондықтан, бұл ретте де әділетсіздік жоқ. Әркім 
өзінің қалауын тапты. Керек десеңіз, бастап айрылысқан кім? Сенің өзің. 
Келісіп қойған шаруа, оң ба, теріс пе, шешімін табар ең соңғы сәтте тағы 
толқыдың. Қызды пойызға салып жіберіп, өзің қала тұрмақ болдың. Әуелде 
арбағаныңды, одан соң аздырғаныңды ұмыттың. Екінші жарымың мұндай 
озбырлықпен келісе алмады. Сенен біржола бөлінді де, сүйгенін құшақтап 
кете барды. Яғни, қай жағынан алғанда да, бәрі орынды, бәрі де ақылға 
сыйымды. Алмағайып сәтте екіге бөлінбеуің мүмкін емес екен. Бір бүтін – 
екі жармақ шыққан. Түп негізі ортақ болса да, енді дербес, жекеше екі кісі. 
Әрқайсысы өз түйсік, өз тірлігімен. 
19 
Басқа бір мақсат, бөтен мұрат жолында қайтпас шешім, қатаң көңілмен 
менен бөлініп шаққан жаңа тұлға – әйтем, бүйтем деп толғанып, толқып 
тұрмаған. Алды жарық, арты тұйық, ештеңеден қаймықпай, жаңа дүние, 
жаңа ғұмырға нық аттаған. Әуелі менің таңдап тапқан өмірлік жарымды 
бауырына басқан. Бірлігіміз осымен бітіпті. Енді, менен, яғни өзінің негізгі 
жарымынан бостан болған соң, өзгеше жігер, өлшеусіз өлермендікпен бәрін 
жаңадан, тақыр жерден бастаған. Тақыр болғанда, мұндағы мен сияқты, 
тұрмыс-жағдайды емес, өмірлік нысана – тіршілік жолын. Әлуетті қайын-
атаның кеңесі, әлде өз байламы, сірә, шынында да өз шешімі, бірақ жаңа 
туыстарының жебелеуімен, жоғары білімді мамандығын қоя тұрып, 
арланбастан, қорынбастан, аудандық заготконтора, яғни дайындау 
мекемесінде қатардағы инспектор боп бастайды. Халық тілімен айтқанда, 
кәдімгі жүн-жұрқа, тері-терсек жинаушы. Ол замандағы ең түсімді жер. 
Қазақ мал соймай тұрмайды. Көлденең қонақ пен күнделікті сорпа-су, және 
қысқы соғым. Сойылған малдың терісі бар. Бұл – шаруаның шағын ғана 
бөлігі. Үлкен үлес – социалистік меншікке қатысты. Колхоз, совхозда мал 
өлімі – әдепкі жағдай. Ал қысы қатты жұт жылдары жоғарыдан түскен 
жарлық жөнімен қаладағы ет комбинаттарынан келген қасапшылар қой-

ешкіні мыңдап қырады. Етін әкетеді, терісі жергілікті, тиесілі мекемеге 
өткізіледі. Ана теріні де, мына теріні де қабылдап алып, қажетті бағасын 
белгілейтін – тері жинаушы. Жеке шаруаға бес-он тиын береді. Онсыз да 
далада қалатын тері, бергеніне риза. Колхоз, совхоздан келген, тобымен 
түскен теріге тағы да ең төменгі сұрып. Оның үстіне, пәлен жүз тері шіріді, 
кесілді, тозды, сайып келгенде шығынға шықты дейтін акті бар. Тіпті, түгел 
төлемге байласын. Аудандық мекемеде нақтылап тіркегенде, пәленбай жүз, 
неше мың тері түгел әуелгіден екі, үш, бес есе қымбатқа алынған болып 
шығады. Айырма пұлы – тері жинаушының сыбағасы. Одан әрі, аудандық 
қоймадағы мол дүниені облыстық мекемеге қотару керек. Енді тағы да 
үстеме баға. Тегін емес, тиесілі кісілермен әділ бөліс арқылы. Ал жүн-
жұрқаның түсімі бұдан он есе. Қырқым, күзем кезінде колхоз, совхоздан 
жиналып, өткізілетін қой жүнінің есебі – қағаз ұстаған кісіде. Әр сатыдағы 
әрқилы сұрып өз алдына, қабылдау кезінде тоқсан тең жазылса, өткізгенде – 
жүз және одан да ары. Әрине, айырма жүн-жұрқа тағы да тиесілі сыбаға 
есебінде... Біздің жармақ арада екі жыл өтпей, аудандық мекеменің билігіне 
жетіпті. Таймай, тапжылмай, тура бес жыл отырады. Шіріген теріден, 
қоқсыған жүннен өндіген ақша шар-тараптан бұлақ болып құйылып жатыр. 
Енді дария болмаса да, жылғалы өзен керек екен. Ол тілек те қабыл. Мен 
өліп-талып архив қарап, шаршап-шалдығып зерттеу жазып, қайткенде де 
еңбек қорғауға жол таба алмай, кедейліктен қайыршылық жағдайға 
тақағанда, өтімді, іскер жармағым бұдан да тиімді, әрі сырт көзге таза, 
мәртебелі көрінетін қазанның құлағы – аудандық тұтынушылар одағының 
бастығы болады, күйеу балаға тезірек жол босату үшін зейнетке шыққан 
қайын-атаның орнына. Осыдан бұрын да, сол тұста, тіпті одан кейін де, 
қаншама мүмкіндігі бола тұра басқадай, жоғарғы есепті әкімшілік қызметке 
ұмтылмаған. Әрине, райком секретарының көлденең түсімі он есе. Бірақ мал 
жұтаған қыста, егін өнбеген жазда, облыстағы үлкен бастық ауысқанда – кез 
келген сәтсіз күні орнынан ұшып кетуі мүмкін. Біздің жармақтың ақылы да, 
есебі де артық шыққан. Дүниенің көзі – билік емес, байлық екенін жақсы 
білген. Қаншама заман бойы, әрқилы қызмет ұсынып, әрқайда шақырса да, 
орнықты, жайлы қазанның құлағынан айрылмайды. 
Ақыры, маған ғана емес, менен ақыл-парасаты артық жұрттың өзіне 
мәңгілік көрінген совет өкіметі өңкиіп барып тырапай асқан. Алақай, 
тәуелсіздік! – деп, бөркімізді аспанға аттық. Мұндағы біз. Біз болғанда, мен 
сияқты "зиялы" қауым – қарапайым мұғалімнен белгілі ғалымға, қатардағы 
журналистен – атақты жазушыға дейінгі аралықтағы мың сан жайдақ қазақ. 
Көзімізге жас алдық, қуанышымыз кеудемізге сыймады. Халқымыз қарық 
болады, ер-азаматымыздың еңсесі жазылады дедік, елдің еркіндігі – 
ұлтымыздың бақыты, бәріміздің мерейіміз, ұрпағымыздың нұрлы болашағы 
дестік. Шынында да солай болуға тиіс еді. Болмады. Тәңірі көктен түсірген 
тәуелсіздіктен соң билікке жеткен – нақтылап айтсақ бұрынғы орнында 
отырып қалған – ежелгі советтік партноменклатура болатын. Өкіметтің аты 

ғана жаңарды – басындағылар баяғы. Бар өзгеріс – бұрын тұсаулы болса, әр 
ісінде жоғарыға – отарлық әкімшілікке жалтақтаса, енді бәріне өздері ғана 
қожайын. Елдің тәуелсіздігі деген сөзді – ен байлықты еркін тонау деп қана 
ұқты. Сөйтіп, бүкіл қазақ жұрты талапай үкімге кесілген. Бар қазынаң 
ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетті. Биліктің ең жоғарғы 
сатысынан ең төменгі деңгейіне дейінгі әрқилы орында отырған тірі жан 
атаулы қарпып үлгергенінше қарық болды. Сонымен, әуелі жердің үстіндегі 
байлық талауға түсті. Одан кейін жердің астындағы қазынаға кезек келген. 
Қорқау қазағы бар, обыр орысы, жебір жойыты бар – билікке жанас 
жолбасар қауым ендігі, құшаққа сыймас қыруар олжаны сырттағы, шет елдік 
авантюристермен бөліске салуға тиіс еді. Бұдан соңғы талапай кезегінде – 
тауы, даласы бар, орман, тоғайы, өзен, көлі бар сол қара жердің өзі тұрған. 
Қазақ дейтін сорлы халықтың неше мың жылдан бері, жау біткенмен 
жағаласып, жаннан кешіп, қан жұтып, қылыштың күші, найзаның ұшымен 
сақтап келген, ұрпақтан ұрпаққа өтуге тиіс құт мекені астындағы қазына, 
үстіндегі бар байлығымен қоса, жат жұрттың еншісіне кетіп бара жатты. 
Кейде ойлаймын, жеміт болса да, жалмауыз болса да, ата-бабадан қалған 
мирастың бір пұшпағына ие болып үлгерген кез келген қазаққа құрметпен 
қарау керек екен деп. Содан соң, керісінше, бір кезек, осы азғана, сенің 
барыңды толығымен иеленіп отырған жат жерлік олигархтармен 
салыстырғанда құртақандай ғана үлес алған осы өз қандастарың болмаса, ел-
жұртың осыншама шапқынға ұшырамас еді деп. Яғни бәріне де Марат және 
Марат тектестер кінәлі. Нақтылап айтсақ, жоғарыда отырған, кел де ала бер, 
маған салғырт төлеп, сыбаға тастасаң болғаны деп, бәрін өз қолымен 
таратып берген ең үлкен Марат. Ал Мұрат, мен сияқты бәкене Мұраттар ғана 
емес, зор, алып Мұраттардың өзі қайыршы, кембағал жағдайға түскен еді бұл 
кезде. 
20 
Біздің Марат Бейсенович, бұрынғы үзіп, тартып жинағаны өз алдына, 
түске кірмеген тәуелсіздік арқасында аудан және аудандық қалаға қарасты, 
өзінің қорлы, қоңды мекемесіне тиесілі бар байлықты тұтасымен, тегін 
иеленіп, облыс көлеміндегі ең ірі алпауыттардың біріне айналған шақта, 
өткенді жоқтаумен, бүгінгі зармен, болашақ елесті арманмен өмірін 
оздырған, енді атаусыз кәмпескеге түсіп, қолындағы жарты жапырақ нанның 
өзінен айрылған мына мен, яғни Мұрат Бейсенұлы, қураған тамырларыма 
қан құйылып, кепкен талшығыма жан біткендей, үзілген үмітім қайта 
жалғанып, өлген мақсатым қайта тіріліп, дүр сілкінбесем де, сықырлай 
бүгіліп тұрған еңсемді көтере кергіп, көкірегімді кере дем алған едім. Өткен 
ғапыл дүниенің орны толмайды, бірақ алла тағала тым құрса жеті-сегіз жыл 
ғұмыр берсе, өмірлік нысанамның бір бекетіне жетер едім. Қайткенде де, 
Батысы мен Шығысын, арғысы мен бергісін түгендеп, орта ғасырлардағы 

әуелгі Қыпшақ жұртының түбегейлі тарихын толық қамтып жазуға 
мүмкіндік бар. Қыспағы мол компартия сахнадан түскен, еңсеңді 
жаныштаған КГБ құрдымға батқан, әрбір сөзіңнен пәле іздеген цензура 
біржола жоғалған. Ешқашан болмаған, ақылға сыймас, толық еркіндік. 
Менің санамдағы мүлгіген, ұйықтаған, өлмеші тартқан барлық ұғым, 
танымды қайта тірілтіп, ескілікті түп нұсқаларды жаңаша қопарып, үзіп-
жұлып, тартып-жұлқып жазған барлық қағазымды қайта ақтарып, үлкен, 
ауқымды шаруаға бет қойдым. Жалпы жұрттың басына түскен, оның ішінде 
қаладағы қазақ интеллигенциясы, бүкіл зиялы қауымды аздырып-тоздырған 
тұрмыс таршылығы да, жеке басыма қатысты үй-ішіндік ырың-жырың да 
бөгесін болмауға тиіс еді. Жас болса келіп қалды, уақыт тынымсыз жылжып 
барады, қайткенде де бірдеңе бітіріп үлгеру керек. Өкініш мол, кейіс аз, тек 
тентіреп кетпесе де, дәл өздеріндей дәрменсіз, яғни ұрлық, зорлық жасай 
алмайтын, алдауға, саудаға қыры жоқ, бар байлығы жоғарғы білім, арнайы 
мамандықпен шектелетін күйеулерімен бірге, жас балаларын қолтығына 
қысып жүріп, әйтіп-бүйтіп құбатөбел тіршілік жасап жатқан қыздарыма ғана 
жаным ашиды. Бірақ қайткенде де олардың қажыр-қайраты бойында, 
көрешек ғұмыры алда, ал мен – тозған кісі, өмірім есептеулі, сонда да бар 
үмітті келер күннен күттім, ендігі істің игілікті нәтижесі тек өзіме ғана 
байланысты болатын.
Өзіме ғана... емес екен. Менің, бұл кезде мүлде тоқтап, жабылып қалған 
ғылыми басылымға емес, әупіріммен әрең шығып жатқан, бірақ толық 
еркіндікке көшкен жазушылар журналына жол тапқан алғашқы мақаламның 
өзі адам айтқысыз айқай тудырды. Мен қызмет атқарып отырған ғылыми 
зерттеу мекемесінің орынбасар төрағасы Алдабек Қаражұманов бастап, тек 
тарихшы ғана емес, әдебиетші, экономист, тіпті, математик, медигі бар – 
жиыны он үш ғұлама оқымысты қол қойған, ашу, ызаға толы наразылық 
хаты бұрынғы балшабектік баспасөздің жолбасшысы "Социалистік 
Советстан" газетінің тікелей мұрагері болып отырған, өкіметтік "Егемен 
Нұрстан" газетінде, тебінгідей, тұтас бір бетке басылыпты. "Қатерлі бағдар" 
деп аталады. Яғни менің ғылыми зерттеу бағдарым. Бағдар ғана емес, бүкіл 
болмысым, барлық байлам, пікірім. Бұл Мұрат Қазыбеков дегеннің 
басбұзарлығы ежелден әйгілі дейді. Совет заманында өзінің тиесілі бағасын 
алған, жұртшылық тарапынан айыпталып, турауға түскен, ғылымға жат 
кітабындағы негізгі қағидаларын енді тәуелсіздік күнінде, сөз бостандығы 
деген желеумен қайта тірілтуі – таң қаларлық жағдай дейді. Міне, кереметке 
қараңыз. Отарлық өкімет тұтқынға алып, өлімге кескен кітаптың 
көлеңкесінің өзі бүгінгі күн үшін он есе зиян екен. Мәселен, Батыс Қыпшақ 
пен Ежелгі Русияға қатысты байламдар – егемен еліміздегі бұрыннан 
қалыптасқан халықтар достығына қаяу түсіретін көрінеді. "Бізге осы 
тәуелсіздікті алып берген елбасымыздың көреген саясаты, қажырлы қызметі 
арқасында берік орнаған тыныштық пен бірлікке қаяу түсірмек мақсат не?" – 
деп өксиді. Ал Шығыс Қыпшақ – Хорезмге қатысты түйіндер – көршілес 

Орталық Азия республикаларымен арадағы мемлекетаралық жағдайды 
ушықтырмақ, оның үстіне қазақтың өз ішіндегі ру алалығын қоздырмақ. 
Яғни, сырттан жау шақыру тұрыпты, мұндағы қазақты өзара қырқыстыру 
ниеті бар. Ең сорақысы – осындай теріс ойлы, арандатқыш, зиянкес мақала 
жазған зерттеушісымақ және оны қолдап, журналына жариялап отырған 
жазушысымақ Бас редактор екеуі одақтаса отырып, ойдан шығарылған, 
қолдан қалыптанған жаңа бір тарих – өтірік, жалған тарих жасағысы келеді. 
Батыстағы қыпшақ – бүгінгі, қазақтағы қыпшақ емес. Тегі мүлде бөтен, 
еуропалық нәсілді, жат жұрт. Шығыстағы қыпшақ тұрыпты, біздің 
кісілеріміз ауыз толтыра айтып отырған жалайыр мен қоңырат, керей мен 
найманның бүгінгі қазаққа ешқандай қатысы жоқ. Олар – моңғол, яғни, басқа 
бір жалайыр, басқа бір қоңырат. Әйтеуір аты ұқсайды екен деп, көрінгенге 
жабыса беру – шынайы ғылымға сыйыспайтын тәсіл. Оның үстіне, жат қана 
емес, жау елді іш тарту мүлде қисынсыз. Сонда, өткенді былықтырып, 
бүгінге алып келген, ойдан жаңа бір тарих жасаған Мұрат Қазыбек 
мырзаның мақсаты не? Осындай теріс қағидаларға жол беріп қана қоймай, 
мейлінше қолдап, меншік журналы арқылы бүкіл республикаға таратып 
отырған Бас редактор мырзаның қандай есебі бар? Ұштығын жасырғанмен, 
бәрі көрініп тұр. Жинақтап келгенде, бұл деген – еліміздің егемендігіне 
қарсылық. Еркіндіктің түп тамырына балта шабу. Қазаққа егемендік алып 
берген, халқымызды осындай, өзгеше дәрежеге жеткізген елбасымызды 
аяқтан шалу. Ал осы Мұрат Қазыбек деген зерттеушісымақ – мемлекет 
тарабынан қаржыланып отырған "Тарихты зерттеу орталығы" аталатын 
жерде қызмет атқарады. Яғни, қаржысын алып отырып, халыққа қарсы 
әрекет жасамақ. Зерттеуінің сиқы анау. Сонда не болып шықты? Десе де, 
осындай зиянкес мақаланы жер астынан қазып алып, жарыққа шығарған 
"Темірқазық" журналының күнәсі он есе. Және бұл – жазушысымақ Бас 
редактордың жай ғана қатесі емес. Түкке тұрмайтын том-том кітап жазып, 
ебін тауып, мүмкін болған атақ, сыйлықтардың бәрін алып, енді егемендік 
жемісін теріс пайдаланып, құда-жегжат, рулас, жікшіл ағайындарының 
арқасында дербес, жеке меншік журнал ашып алған бұл жазушысымақтың 
жайы да жақсы мәлім. Ол да кезінде әшкереленген, оның да кітабы туралған. 
Ежелден-ақ, ұлтшылдық пікірдегі кәрі қасқыр. Өткенді былай қойғанда, 
бүгінгі былығының өзі жетіп жатыр. Мәселен, кезінде қазақ халқының 
мәдениеті мен өнерін өркендетуге өлшеусіз үлес қосқан Нұрқан Жангелдин 
туралы жазғандарын қайда қоямыз? Қазақ әдебиетінің қолдаушысы, ежелгі 
мұраның қамқоршысы, бәрімізге бірдей құрметті болған Нұрмаш 
Құрмашевич Саттаровты қалай қаралады? Бүкіл саналы ғұмыры туған 
халқына қалтқысыз қызмет етудің көрнекі үлгісіндей Иван Мокеевич 
Есенғалиевке қандай жала жаппады? Соның бәрі осы, өзі меншіктеніп 
отырған "Темірқазық" журналының бетінде көрініс тапқан сұмдықтар. Енді 
жеке тұлғалардан озып, бүкіл халықты қаралауға көшіпті. Басқаның бәрін 
жинап қойғанда, елбасымыздың берік тірегі, егемен халқымыздың бірден-бір 

рухани көсемі болып тұрған, қазақ үшін жарғақ құлағы жастыққа тимей, 
Алатаудың қатып қалған қар мен мұзын ерітіп, İленің арнасын кеңейткен, 
қаңсып қалған Аралды суға толтырған, өліп қалған қазақ тілін қайта тірілтіп, 
орыс тілімен бірдей дәрежеде өлең, жыр толғап, екі тарапта қатарынан 
танылған, алымды ақын ғана емес, азулы саясаткер, ана тіліміздің шын 
жанашыры, сонау Совет заманында қолына тиген парламент мінберінен 
айрылмай, күні бүгінге дейін жоғымызды жоқтап жүрген жалынды 
қайраткеріміз Мүштар Мақановты орысша екі ауыз сөздің басын құрай 
алмайды, бірақ орыс тілінде өлеңмен роман жазады, қазақ тілінің мәртебесін 
көтерем деген құрғақ айқай – өзінің шын мәртебесі үшін ғана керек, 
Алатаудың қар мен мұзы күн тиіп, ерігені рас, бірақ İле сол қалпында, ал 
Арал жылдан жылға суалып барады, біздің ұлттық қаһарманымыздың ең 
үлкен ерлігі – қандықол, аяр алқаш Колбиннің жебелеуімен өкіметке өткені, 
Колбин кетсе де, соның көзі болып, баяғы орнында әлі отыр... деп, қайдағы 
жоқты айтқанын әсте кешіруге болмайды. Осының бәрі "Темірқазық" 
журналының елбасымызға қарсы, егемендігімізге қарсы жоспарлы түрде 
жүргізіп келе жатқан зиянды жұмысының бір тармағы ғана... Сонда, 
өкіметіміз не бітіріп отыр? Ғұзырлы билік, әділетті заң орындары қайда? 
Жоқ! Мұндай шектен шыққан басбұзарлыққа тезінен тиым салынуы керек!.. 
Академигі бар, геройы бар, бәрі де совет заманынан бері атақты, мансапты 
он үш оқымысты қол қойған қаралау мақаланың ұзын ырғасы осындай еді. 
Басым айнала қайран қалып, буыным дірілдей абдырап, тарихта ежелден 
белгілі, жұпыны деректерге құрылған, әлдебір ортақол ғана мақаланы 
жариялағаны үшін осыншама айқай-сүрен шақырған, өздерін де, мені де 
арылмас дауға қалдырған журнал редакциясына бардым. Бас редактор мәз 
болып отыр екен. 
– Тамаша болды! – дейді. – Соңғы, жалпы жұрт күйзелгеннен бергі 
уақытта тиражымыз төмендеп кетіп еді. Міне, енді, келер жылғы жазылым 
қарсаңында көктен түскен берекет! "Нұрстанға" рақмет. Ақы берсе табылмас 
реклама! 
– Сізге жақсы екен, – дедім мен. – Журналыңыздың таралымы артады 
екен. Ал мен... менің өрісім қайтадан қысқарғалы тұр ғой...
Бас редактор маған шүбалана қарап, азғана бөгелді де, жадырай күлді. 
– Бекер қорқасыз, қазір басқа заман, – деді. – Бірақ тарихи сана сол мешеу 
қалпы, – деді байыппен. – Қайта қарау, жаңару, жаңғыру қаперде жоқ... 
Тарихшылар – надан, қалған қауым – ұлтсыз, – деді. – Бар қиындық содан 
туындап отыр. Надандық, ұлтсыздық та ештеңе емес, – деді жеңіл күрсініп. – 
Тіпті, теріс, қиғаш таным да. Біздің сор – адамдық әдепкі моральдың өзінің 
аяқасты қалуында. Осы бір ғана мақалада... қаншама нәжіс, пәле мен жала 
тұнып жатыр. Және ең кереметі – қол қойғандар тұрыпты, оқып, танысқан 
көлденең жұрттың өзіне сорақы көрінбейді. – Ащы жымиды. – Мынау 
Қаражұманов деген кім? Қайдан келген? 
– Ешқайдан келген жоқ, бұрыннан бар. 

– Мына ғарызнамада жазылғандай, шынымен-ақ Тарих-зерттеу 
орталығының орынбасар төрағасы ма, баяғыдан бері? 
– Тәуелсіздіктен соң көтерілді. Бұрын қатардағы ғылым докторы 
болатын. 
– Тарихтан ба? – деді таң қалып. 
– Тарихтан, – дедім. – Қазақстандағы кәсіподақ тарихынан қорғаған. 
– Жөн, – деді Бас редактор. – Тіпті, колхоз, совхоз, жұмысшы, шаруа 
тақырыбынан қорғасын. Десе де, тарихшы атана тұрып, өз пәнінен тым 
құрса жалпылама хабары болмауы – ғажап. Мұндай наданды күндіз шам 
алып іздесең таппайсың. Мейлі, – деді содан соң. – Қағаздағы таңба ешқашан 
өшпейді. Өзін өзі масқаралап отыр. Ал қалған жұрт... Тарихты білмесін, 
сөзге ерсін. Нәжіс иісін сезбесін. Бірақ оң, солын таныған әжептәуір кісілер, 
мақаладағы негізгі сарын – пәле мен жаланы қалай аңдамаған? Әлде олар да 
мына Қаражұманов сияқты бетсіз бе? 
– Беттері табақтай, – дедім мен. – Надан болса да, аузы қисық, көзі қыли 
болса да, сөз солардікі. 
– Заман... – деді Бас редактор. – Заман солардікі болып барады. Ал сөз, 
басқа жерде болмаса да, дәл осы журнал бетіндегі сөз әзірше бізге тиесілі. 
Жаңа мақала жазасыз... 
Жаңа мақала жаздым. Мейлінше сыпайы. İстің мәнісін ежіктеп. Нақты, 
көбісі орыс тарихнамасында сақталған, араб, парсы куәландырған, әлемдік 
ғылымда айналымға түскен ақиқат деректер негізінде. Осымен ғана 
тоқтамаппын. Әйгілі Шыңғыс ханның бүкіл түрік текті қауымның басын 
біріктіріп, қуатты ұлыс орнату мақсатындағы жеңімпаз жорықтары 
нәтижесінде Шығыс Қыпшақ, яғни бүгінгі қазақ жерінің сартауыл 
басқыншылығынан біржола азат болғанын, одан соңғы Бату хан – Шығыс 
Қыпшақ пен Батыс Қыпшақты біріктіріп, негіздеген, орыс тілді тарихи 
әдебиетте, соның әсерімен бүкіл Еуропа ғылымында Алтын Орда атанған, өз 
жұрты және шығыс деректері Қыпшақ ұлысы деп таныған, екі құрылық 
шегінде үш жүз жыл бойы салтанат құрған ұлы мемлекет ретінде күш-қуатқа 
жеткеніміз, одан соңғы Қазақ Ордасы сол сәулетті Алтын Орданың етене 
бөлшегі, тікелей мұрагері екендігі... Бір сөзбен айтқанда, отыз жылдық 
еңбегімнің түйінді бір тұстарынан құралған, дәлелді, деректі, байсалды 
мақала. Орта мектеп оқулығы дәрежесіндегі қалыпты тарих.
Айқайдың көкесі енді басталды. Кезекті, бұрынғыдан да өткен жала мен 
ғайбат менен озып, түгелдей журналдың өзіне көшті. Бәрін бүлдіріп отырған 
– осы "Темірқазық". Егемен еліміздің ғажайып жетістіктерін көрмейтін, 
сүйікті елбасымыздың жанқияр еңбегін тиісінше бағалаудан тайсақтап, 
бүгінді жауып қойып, қайта оралмас өткенге бет бұрған "Темірқазық" енді 
болмаған тарихты негіздеуге бел шеше кірісіпті. Қаныпезер Шыңғыс ханды 
дәріптейді. Зұлым Бату ханды мадақтайды. Тарихтағы жауыз мемлекет, ұлы 
орыс халқының қарғысына қалған Алтын Орданы біздің меншікті ұлысымыз 
деп жариялайды. Қазақ жұртын билеген, яғни қанаған, езген, жаныштаған 

Шыңғыс хан ұрпақтарын түгел саясаткер, батыр, қамқор қылып шығарады. 
Біле-білсеңіз, біздің қазақ халқын жеті жүз жыл бойы моңғол нәсілі биледі, 
яғни сіз көкке көтеріп отырған Қазақ Ордасы деген – ойдан шығарылған, 
тарихта болмаған қисынсыз ертегі. Сол атаусыз елде өкім құрған Жәнібек 
дейсіз бе, Есім, Қасым, Абылай дейсіз бе – ханыңыздың бәрі моңғол. Моңғол 
билеген хандық қалайша сізге тиесілі болады? Керек десеңіз, кешегі 
Кенесары, Уәли ханыңыз тұрыпты, кейінгі Шоқаныңызға қоса, бүгінгі Шота 
Уәлихановыңызға дейін түгел моңғол. Ащы болса да шындық және 
қорланатын ештеңе жоқ, "Мен – қазақпын!" деп жер әлемге жар салған 
ақиық ақынымыз айтқандай, біздің "бәріміз де құл менен күңнен тудық". 
Яғни, езілген еңбекші тап. Кем болдық, қор болдық. Жел айдаған қаңбақтай, 
босып, көшіп жүрдік. Кәдімгі күнкөріс, жұпыны тіршіліктің өзі мұң 
болғанда, қайдағы мемлекет. Жұқана, жұрнағының өзі болмады. Бұрынғы, 
әлемдегі алдыңғы қатарлы совет ғылымында дәлелденген ақиқат. Қайталап 
айтайық, күні кеше ғана, сайыпқыран елбасымыз алып берген егемендікке 
дейін қазақта тиесілі территория, әлденендей шекара болған жоқ. Яғни, 
мемлекет те болған жоқ. Ендеше, жаңағы жалған тарих не үшін ойлап 
табылды? Бүгінгі барымызға күмән үшін, ұлы тұлғамызға көлеңке түсіру 
үшін! Тек сол ғана емес. Жалған тарихтың артында, "Темірқазық" 
журналының сыртында ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін қара күштер 
тұр. Алтын Орданы, одан соң өтіпті-міс тағы бір Ордаларды көтеру, осы 
Ордаларға ұйытқы болған сұмырай Шыңғыс ханды және оның қанішер 
ұрпақтарын мадақтау – сырттай қарағанда, жай ғана ескілікті көксеу емес, 
хандық өкіметті дәріптеу. Турасын айтқанда, "Темірқазық" журналының 
төңірегіне топтасқан, көпшілігі тасада тұрған белгілі бір топтың мақсат-
мұраты – біздің егемен еліміздің басында отырған лигитимді өкіметті 
биліктен тайдырып, Қазақстанда хандық тәртіп орнату, яғни, сүйікті 
президентімізді тағынан құлатып, төре тұқымынан белгісіз біреуді хан 
көтеру! Міне, Шыңғыс хан, Алтын Орда, Абылай, Қазақ Ордасы 
төңірегіндегі әңгіменің, біздің болашағымызға балта шабар жат пікірдің 
арғы, улы, зәрлі тамыры қайда жатыр! 
Осындай ғаламат сандырақ. Дәп осылай деп, республикалық қазақ тілді 
газеттердің бәрі жазды. Әуелгі бір мақаланы неше қайыра көшіріп қайталап. 
Үстеме 
пікірлермен 
жалғастырып. 
Академиктердің 
ашу-ызасы. 
Еңбекшілердің тілек-талабы. Жалпы жұрттың наразылығы. "Егемен 
Нұрстан" бастаған. "Баба тілі" мен "Жаңа алаш" қостап, неше мәрте қайыра 
соғып, жеріне жеткізген. "Еркін қазақ", "Алаш әдебиеті", "Қазақ айдыны", 
"Гүлстан"... ең аяғы "Аудан ақшамына" дейін жаппай үн қосып, дабыр-
дұбырды Алатаудан асырып, Қаратауға, одан әрі Арқа мен Атырауға 
жеткізген. Атам замандағы троцкишіл-бухариншіл, тағы бірдеңе-сірдеңешіл 
халық жауларын әшкерелеу науқандарының өзінде мұншама ойбай 
көтерілмеп еді. Шынында да ақылға сыймас жағдай. Мен шарасыз қалыпта 

айран-асыр болсам, бұдан бұрын да талай дауды өткерген, талай құқайды 
көрген журнал редакторының өзі басын шайқап, жерге түкірген.
– Мына шіркіндер ауысып кеткен шығар, – деді әуелде. 
– Ақылы орнында, есебі де түзу, – деді содан соң. – Бірақ қандай надан, 
аяр әрі жиіркенішті жандар!.. 
– Бұл жұрттан үміт жоқ екен, – деді ақырында менен бетер түңіліп.
Сөйтсек, науқан енді ғана қызып келеді екен. Манадан бергі, азат ақпарат 
көздері арқылы жүргізіліп жатқан әшкерелеу ұраны, арада апта өтпей, сотқа 
тарту, ату, айдау талабына ұласты. Егемен республиканың маңдайына біткен 
еркін парламенттің белді тұлғаларының бірі, алымды саясаткер, атақты 
ақын, орындалмас ұрандарымен бұқара жұрт қана емес, бүкіл зиялы 
қауымның рухани көсеміне айналған Мүштар Мақанов бастаған жиырма 
сегіз алпауыт депутат қол қойған мәлімдеме жарияланды. Ары-бері емес, 
тура елбасының атына. Манағы ғажайып қағидалардың негізгі тұрғыларын 
қайталай келе, қатаң әрі нақты сауалдар қояды: Бұл не деген сұмдық? 
Мақсат не? Жауабын өздері беріпті. Қатардағы жұмырбасты пенденің басы 
жетпес даналық. Болмаған тарих жасап, қанішер жауыз Шыңғыс ханды және 
оның шет жұрт – моңғол текті жауыз ұрпақтары – Қасым, Есім, Абылай 
тәрізді хандарды қайта көтерудің астарында біздің елдің егемендігіне қатер 
келтіретін зұлымдық жатыр! Тәуелсіздік тамырына балта шаппақ зиянкес, 
қаскөй, құпия ұйым бары күмәнсіз. Ол ұйымның түпкі мақсаты – тарихты 
зерделеу емес, Ата заңымызға қайшы күрес тәсілдері арқылы заңсыз 
төңкеріс жасап, Қазақстанда ескі үлгідегі хандық билік орнату! Бұл деген – 
қазір артта қалған, қараңғылық түнегіндегі Таяу Шығыс лаңкестері жар 
салып жүрген "Мұсылман халифатының" тағы бір сорақы көрінісі! Еліміздің, 
жұртымыздың болашағына қауіп келтіретін мұндай сұмдыққа біз, егемен 
республиканың еркін парламентінің халық сайлаған ғұзырлы өкілдері, 
бейтарап қарап, жол бере алмаймыз. Жамандықтың алдын алу үшін шұғыл 
шаралар қолдануды талап етеміз! Ол үшін ең алдымен, осыншама сұмдыққа 
ұйытқы болып отырған "Темірқазық" журналына тиым салынсын, ал Бас 
редактор тезінен тұтқынға алынып, тиесілі жауапқа тартылсын! Егемен 
еліміздің өткен жетпіс бес, оның ішінде соңғы үш-төрт жылдық даңқты 
тарихын жан-жақты зерттеу бағдарында арнайы топ құрылып, оның 
басшылығына атақты тарихшы Алдабек Қаражұманов жолдас бекітілсін! 
Біздің осы адал әрі әділ, пәрменді әрі парасатты мәлімдемеміз 
республикадағы барлық бұқаралық баспасөз бетінде таратылып, барлық 
электронды ақпарат құралдары арқылы әр үйдің төріне шығуға тиіс! 
Иә. Жиырма сегіз батыр бұған дейінгі, академигі бар, ардагері, қойшысы, 
қолаңы бар көп шуылдақтан он, жиырма есе асып түскен. Бұл жолы мен 
аңырғам жоқ, ызам кеудеме сыймай, тілім байланғандай еді. Айтар сөз де 
табылмаған. 
– Елдің тұтқасын ұстаған кісілерің осындай болса, енді қайда барасың... – 
дедім қыстығып.

– Онсыз да барып болдық, – деді Бас редактор салқын жымиып. – 
Құрдымға кеткеніміз қашан. Тек өз еркімізбен қылқынып өлу ғана қалды. 
Сөз – құнсыз, іс – зая. Бар талабың – бос тыпыр. Тек... кейінгі жас балаға 
обал. Мұрат ақын айтқандай... 
Шын түңілген екен. Тіпті, қарсы мақалаға, не басқадай бір әрекетке 
ұмтылмады.
– Кейінде сорлы еліңнен әлденендей жұқана қалып, әлдебір есті кісі 
шықса, бар жауабын осы жиырма сегіз қаһарман қол қойған мәлімдеменің өз 
ішінен табады, – деді бар болғаны. Ал өзі қағаздарын қамдап, етек-жеңін 
жинауға кіріскендей. – Менен салауат. Аруақ, құдай риза. Енді ақырғы 
аманат, жеріне жеткізер азғана шаруа ғана қалды... – деген, жеңіл күрсініп. 
Әрине, адамы сол болғанымен, заман басқа, біздің ел тірегі, егемендік 
жаршысы танылған ағайындар 37-жылдың елесін қанша шақырғанымен, Бас 
редактор жауапқа тартылмады, қамауға түспеді. Тек шығарып отырған 
журналы ғана жабылған. Ал өзі... бәрінен баз кешіп, әдеби ортадағы 
жаңашыл, қоғамдық өмірдегі ағартушылық қызметін доғарып, таза 
қаламгерлік жұмысқа көшіпті. Ешкіммен араласпайды, ұл-қыздары 
аяқтанған, жалғыз бәйбішесімен, Алматыға тақау, Алмалы сайдағы тыныш 
бір ауылда, жайлы қоныс-қыстауында оңаша тұрып жатыр деседі. Тағы бір, 
көлденең дерек және ұзынқұлақтың айтуынша, эмиграцияға кетіпті. Ол 
жақта да бар жағдайы түгел болса керек. Ендігі кітаптарын шет елде жазып, 
шет елде шығармақ. Мейлі, жолы болсын. Атақ-абыройы зор кісі еді, жас 
кезінен лауреат, жиырма бес жыл бас редактор дегендей, меншікті журнал 
ашпай, ашса да барына қанағат етсе, әдебиет төңірегіндегі дау-дамайдан 
асып, өткен тарих тұрыпты, бүгінгі саясат жөніне үкім айтпаса, сол орнында 
аман-есен отыра берер еді. Бірақ өкініші жоқ сияқты, қайта, егде тартқан 
кезінде қолы біржола босап, өз тілімен айтқанда, құл-құтаннан құтылып, 
барақат тыныштық жағдайда, әуелден көңілге түйген, кезекте тұрған бар 
жазуын алаңсыз жүзеге асыруға мүмкіндік тапты. Мен көрген кездегі ең 
соңғы лепесі осы орайда болатын.
Ал менің басқадай барар жерім, басар тауым жоқ. Торға түскен 
торғайдай, баяғы совет заманында бойымды құрсаған үрей елесі қайта 
тіріліп, қалтырап отырдым. Үлкен пәле күтіп едім. Сібірге айдамас, бірақ 
тіршілікке талғажау бес-он тиын тауып отырған үйреншікті қызметтен қағып 
тастау оп-оңай көрінген. Бірақ дін аман қалдым. Рас, дау-дамай, айқай-аттан 
барысында түгел салмақ Бас редактор тарабына ауып кеткен. Мен елеусіз, 
кішкентай ғана кісімін. Сол елеусіздік пайдасы. Қайткенде де, еркіндік, 
демократия көрінісі. Біз де айттық, ол да айтты. Сонымен тыныппыз. 
Ауырып жазылған жан олжа дегендей, мен жаманатқа ілінсем де, 
жамандыққа ұшырамағаныма, яғни өзім отыз жыл қызмет атқарған Зерттеу 
орталығындағы қоңылтақ орнымда қалғаныма тәуба айттым. Сонымен қатар, 
ақиқат деректерге құрылған маңызды еңбегімнен айнығам жоқ. Әйтсе де, 
Қаражұмановтың қауашағына сыймаған, Мақановтың түсіне кірмеген ежелгі 

тарих – келешек тұрыпты, бүгінгі ұрпақтың санасына қалай жетеді деп 
ойлағанда, жүрегім тітіреп, ұйқым бұзылатын.
Міне, дәл осы кезде, өзімнің біреу емес, екеу екенімді өз көзіммен көрген 
едім. 
21 
Әрі-сәрі, бей-берекет күн туды. Сансыраған, абдыраған. Адам сенгісіз 
жағдай еді. Бірақ күмәнсіз ақиқат. Қаласаң да, қаламасаң да мойындауға, 
қабылдауға тиіссің. Әйткенмен, өзгеше ахуалдың мән-мағнасын анықтау 
керек еді. Қанша дағдарсам да, ақыл-есім орнында сияқты, енді ойланбасқа 
болмады. Қалай, неге, қайда? Яғни, қалайша ғана екіге жарылдым, енді не 
болмақ? Бақытсыздық, Ананы білмеймін, Менің өзімнің күтпеген сорға 
ұшырауымның түп негізі және басты себебі оңай табылды. Басыма көлденең, 
шарасыз қиындық түскенде, тағдырдың екі тарам жолының қайсысын 
таңдарымды білмей, дал болғам. Азапты болса да, ғылым жолы артық 
көрінеді, сонымен қатар, кеңшілікте, бейбіт өмір сүргім келеді. Екі тарап 
тағдыр. Бірінен қорқам, қорқа тұра қимаймын, екіншісін көңілім қаламаса да, 
пайым-парасатым мақұл көреді. Екеуі жеңісе алмаған, сөйтіп, амалсыздан 
екіге айрылыппын. Бір бүтін – қос жармақ. Анау, кеткен жармағым алғашқы 
қадамынан бастап, маған тиесілі бар игілікке ие болған. Әуелі жүрек емес, 
есеппен қосылған сұлу жар, оған жалғас молшылық өмір, барақат тіршілік. 
Салқын ақыл, сабырлы мінез, серпімді талап, жігерлі жұмыс. Берік, нақты 
бағдар – бар болып, бай болып, береке тыныштықта дәурен сүру – басқа 
ниет, пиғылдан ада. Ал мұндағы жармақ – құр кеуде ғана. Рас, терең білім, 
ұлттық таным, бірақ соған орай қажымас қайрат, қайыспас жігер жоқ. Соның 
өзінде түзу заман, еркін елде туса, ғұмырлық бар мұратына жетер еді. Ал 
мұнда бәрі керісінше. Ақылда ерік, дарында өріс жоқ. Тежеу, тексеру, 
шектеу. Сызылған сораптан сәл-пал ауытқысаң – көретінің құқай. Ақыры 
осындай дәрменсіз, кембағал кейіпке түсіпті. Күтпеген тәуелсіздік өшкен 
үмітті қайта жаққандай еді. Бірақ заман жаңарғанымен, адам бұрынғы. 
Советтік жалпош ұран егемендік жалған ұранға ұласты. Ақыры міне. Уа, 
тәуелсіздік жасасын дейді, баяғы құлдық пиғылмен құлдық шаруасын одан 
ары жалғастыра береді... Мейлі, деп ойладым. Менің ата-баба тарихын 
зерттеуіме, ойдағы мақсатымды жүзеге асыруыма кім бөгет жасай алады? 
Рас, бұрын да өзімше жұмыс атқарсам, ешкім қолымнан ұстап тұрмаған. 
Алайда, түп нәтижесінде бар еңбегің аяқсыз қалатын, күл-топыраққа 
көмілетін. Құдайың сақтаса. Әйтпесе, айдау мен түрме. Және жасаған 
еңбегіңді архивке тапсырмайды. Қайткенде де бар ісің құрдымға кетпек. 
Қазір бұрынғы қысас – ашулы айқай мен құрғақ жала, жөн-жосықсыз 
күстанаға алмасты. Елден шыққан сұмырай деп жариялайды, қаскүнем, 
зұлым, зымиян дейді, бірақ ешкім де түрмеге тыға алмайды. Хақ патшаның 
жеке басына тиіспесең болғаны. Мейлі, онсыз да бұзылған дүниені қайыра 

оңдайтын мен емес. Бастапқы жұмысымды одан әрі жалғастыра берем. 
Ақыры солай деп шештім. Бірақ ешқандай береке болмады. Барымның 
өзінен айрылған сияқтымын. Жарық сөнген тылсым түн, елу бес жылдық 
мерейтой үстінде Менен соңғы бар өмірі туралы толық дерегін алған 
айнымас жармағым Марат... есімнен кетпейді. Көріссем, сөйлессем деймін. 
Мүмкін... қайтадан жымдасып, бір кісіге айналармыз... Жоқ, байлығына 
қызығып тұрғам жоқ. Басқасына да. Ол – әуелде менен жарылса да, қазір 
бөтен кісі. Тек Балжан... Екпетті, байыпты бәйбіше. Жүзі нұрлы, жүрегі 
мейірбан. Өңі де қайтпаған, отызға жаңа ілінген, толықсыған келіншектей. 
Қыз кезінде қандай еді. Біздің әуелгі, көк шалғын төсегіміз... Одан бұрынғы 
және кейінгі, ұзақ екі жыл бойғы, қол ұстасып қатар жүрген қимас күндер. 
Егер сол заманда, сол бір мазасыз түнде, басқа емес – ғылым емес, байлық 
емес, тек бір Балжан үшін ғана... бүтін қалпымды сақтасам, екіге 
жарылмасам... Алматыда қалар ма едім, ауылға кетер ме едім? Қателік неде? 
Кімнен? Менде. Қателік емес, айнымас тағдыр. Мен – мен болсам, қайткенде 
де, ең соңғы сәтте шұғыл шешініп, Алматыда қалады екем, барақат өмірден 
бас тартып, ауыр, азапты, ақыр түбі баянсыз, нәтижесіз... алдамшы идея 
үшін. Содан соң қарқылдап тұрып күлдім. Мен... және мен – өзара керағар 
екі таңдауды қатарынан жүзеге асырыппын. Ғылым үшін қалада қалдым. 
Балжан үшін... емес, байлық үшін ауылға кеттім. Бәлкім, дәл сондай терең 
есеп болмаған шығар. Ендеше, тыныш, бейбіт өмір үшін деңіз. Кеттім. Және 
қалдым. Алмағайып күрес жолын таңдап. Бір оқпен екі қоян. Жоқ, екі оқпен 
бір қоян. Мына менің оғым далаға кеткен. Анау Балжанды қағып түсіріпті. 
Тек бүтін қалпында емес. Жарты Балжанды. Әуелде бүтін деп ойлаған. 
Арада апта өтеді, ай өтеді – бүтін дегені – жарты екендігін өзі де аңдай 
бастайды. Жан сезімі ортайған, тән сезімі ғана кенересінде тұр. Әзірше. 
Әуелгі кемісті қамсыз тіршілікпен тығындайды. Кейінгі, уақыт оза келе 
ортайған кенерені жас тоқалмен толтырады. Сонда Балжанның ортайған 
екінші жарымы қайда? Менде емес. Өзінде. Жүрегінің терең түкпіріне 
тұнған. Яғни ол да, өңін бермегенмен, жартылай ғана бақытты болыпты. 
Соңғы, соңғы емес, әуелгіден жарылып шыққан жаңа қосағы да дәп солай. 
Бірақ екеуі де, бірі – жарты көңіл екенін, бірі – жарты жан екенін білмейді. 
Бәлкім, қайткенмен арасы ажырамаған зайыптық өмір де екі жартының бір 
бүтінге ұмтылу нәтижесі шығар. Сол қалыптарында бүгінгі күнге жетіпті. 
Мен де жеттім. Жарты қалпымда. Тек бір емес, екі жарты ретінде. 
Шындығында, бөлінбей-ақ жарты шыққан, жарым-жарты болып жүрген 
қаншама жан бар. Оған қарағанда біздікі тәуба дерліктей. Кейбір сәтте 
көкірегімді түсініксіз ғана емес, орынсыз, қисынсыз қуаныш кернегендей. 
Мен – екі кісімін. Әуелде бүтін, біреу болып туғам. Содан соң қақ айрылып, 
екі жармақ – бүтін есепті екі кісі ретінде қалыптандым. Жиырма төрттен елу 
беске дейінгі аралықта қатарынан екі ғұмыр кешіппін. Десе де... бұдан ары 
не болмақ? Екеуіміздің ендігі тағдырымыз? Қаншама заман бұрын қаққа 
айрылып, мекен-тұрағы ғана бөлек емес, тыныс-тіршілігі де қарама-қайшы 

екі қиырға кеткен екі жармақ қайтадан кірігіп, қосыла алмайды. Осы, 
бөлінген бетінде, әркім өз жолымен жүре бермек. Бал құшақты Балжан да, 
қызығы мен қиындығы аралас жастық дәурен де келмеске кеткен. Одан 
соңғы бұлдыр заман да бастан біржола өткен. Ендігі ғұмыр әркімнің өзіне 
ғана тиесілі. Мен өзімнің ет-жүрек, етене жармағым Маратты қайта көрсем 
деген ниеттен біржола жерідім. Мүлде қажетсіз. Бірақ Марат олай 
ойламапты.
22 
Тылсым кештен соң арада небәрі оншақты күн өткен. Онсыз да құты 
қашқан ескілі-жаңалы жазбаларымды ретке келтірген өнімсіз әрекет үстінде 
жайылып-шашылып отырғам. Түннің бір уағы болса керек. Оқыстан есік 
қағылды. 
Задында, 
әлдеқалай 
келе 
қалған 
балаларым 
осылай, 
қоңыраулатпай, ақырын ғана тақылдататын. Мезгілсіз келіс. Әлдене 
жайсыздық ойлап, жүрегім зырқ ете түсті. Буыным қалтырамаса да, жедел 
барып есікті аштым. Кеудемнен кері соққандай, лық шегіне бере, сілейіп 
тұрып қалыппын. Ананың өзі! Марат!.. 
Маған барлай қарап, азғана кідірді. Содан соң, кері бұрылмастан, қол 
сілтегендей болды.
– Бәрі дұрыс, сыртта күтіңдер! – деген, мойнын болмашы қисайта бере, 
баяу, бірақ қатқыл, әмірлі әуезбен. 
Әлдекімдердің, біреу емес, екі-үш кісі, баспалдақты бойлап, 
тарпылдамай, нық басып төмен түскен дыбысы естілген.
– Ал енді осылай тұра береміз бе, – деді сұраусыз кейіппен, таныс-
бейтаныс мейман маған жымия қарап. – Кіруге болатын шығар. 
Менің жауабымды күтпеді. Босағадан еркін аттаған. Мен шегіншектеп 
кетсем керек, есікті де мұқият тартып, өзі жапты. Бірден төрге басты. 
Жоғары шығысымен, сөре-сөре кітапқа, шашыла жайраған столға қарап 
азғана бөгелді де, белдікті, былғары пальтосын шешіп, айналдыра қаусырып, 
екі бүктеп, төсек-диванға тастады. Қайтадан дәлізге шығып, кухняға бас 
сұғып, туалетке кірді. Содан соң менің оң қанаты босап, асты түскен, 
тозыңқы креслома, жазу столына келіп отырды. Алдындағы ескі 
жазбалардың бірер бетін көтере бере, уыстап тобымен алды, қабағына кірбің 
түсіп, таңбасын танымағандай, үңіле шұқшиып, ақтарыстап азғана қарады 
да, кеудесін кере күрсініп, сол, қобыраған қалпы кері ысырды. Столдың арғы 
шетіне қол созып, айқара ашылған екі кітапты қатарынан алды.
– Марко Поло... – деді таңырқап. – Тизенгаузен; Алтын Орда, парсы 
деректемелері... Жоғалмапты, бар екен... – деді. Көзі қаймыжықтанып, бетін 
көлеңке шалғандай. – Қанша заман... Сақталып тұр... – Содан соң кеудесін 
кере дем алып, еңсесін жазды. – Иә, – деді жеңіл күрсініп, әлдеқайда көз 
тігіп. – Үлкен оқымысты, ғаламат тарихшы болатын едім. Барлық бөгесін, 
қиындыққа қарамастан... 

Түршіксем де, таң қалмадым. Манағы тосырқау – ызалы кекесінге 
ұласқан. Сол кезде ғана аңдадым, манадан бері үнсіз, тілсіз, сұраусыз 
мейманым қалай бұрылса, солай ыңғайланып, енді өзімнің жазу столымның 
алдында, жанды көлеңкедей, состиып қана тұр екем. 
– Оның есесіне алпауыт бай болдың, – дедім оқыс тіл бітіп. 
– Бай... Әрі мыңғырған бай, әрі даңқты ғалым болсаң тіпті жақсы емес 
пе!.. – деді маған көз тоқтата қарап. – Жарар, – деді содан соң қатқыл жүз, 
салқын әуезбен. – Өткен өмір, орындалмаған арман... 
– Өкінесің... – дедім мен батылданып. Өзімді өзім билеп алған едім. – 
Қимаған сыңай танытасың. Ал сонда... қайрылмай-ақ кеттің ғой, ешқандай 
толқыныс, күмәнсіз... 
– Неге? – деді Марат. – Таң атқанша дөңбекшіп шыққаным есімде. Содан 
соң берік шешіндім. Әуелде қаражат, тағы басқа жағдайымды түзеп алып, ең 
бастысы – заманның аңысын аңдап, асса төрт жыл орайында қайтып келмек 
едім. Ең соңғы сәтте қаншама азап, қиындық, алмағайып күрес күтіп 
тұрғанын анық пайымдадым да, өткеннен мүлде жеріп, ат құйрығын кесуге 
бекіндім.
– Сонда... Балжан сенімен бірге кетуге қалай көнді? – деппін еріксіз, отыз 
жыл бойы көкейімде жүрген күмәнді сыртқа шығарып. 
Марат маған қабағын көтеріп, әуелде таңырқай, содан соң мысқылдай, 
күле қарады. 
– Қалай көнді? Қызық екенсің. Қарсаңындағы кеште келіскеміз. 
Пойыздың билеті қалтада. Жол жүгіміз буып, түйілген. Таң атар-атпастан 
мен... енді бөгелсем айнып қаларымды аңдадым да, тезінен тұрып, апыл-
ғұпыл жуынып, жетім дорбамды сүйретіп, Балжанның бөлмесіне бардым. 
Жатақтас қыздардың ең соңғысы таңғы пойызға шығып кеткен екен, әлі 
уақыт мол. Менің ұйқым шала, есебі, таң ата азғана мызғығаным болмаса, 
мүлде ұйықтамағам, Балжан да ұйқылы ояу. Қойнына кіріп... құшақтасып 
жатып ұйықтап қалыппыз. 
Менің баяғы түсім... шын екен. Жаңа ғана болғандай, ішім удай ашып, 
жүрегім шымырлап кетті.
– Содан, – деді өткен қызық күндер қиялына қайта оралған Марат маған 
ешқандай назар аудармастан, – пойыздан кешіге жаздап, әрең үлгердік. Жол 
бойы айрықша бақытты болдық. Балжан... қалтқысыз. Мен де... Тек... ара-
тұра жүрегім суырылып, көңілім құлазып, өткенімді қимай, бірақ болашаққа 
үлкен үмітпен... Әйтсе де өкініш жоқ еді. Балжан қасымда. Екеуіміз ойнап-
күліп... Кеш батып, түн озып, ертеңіне түс аударып, тура бесінде... Хан 
күйеуіндей қарсы алды мен. Екінші күні – ұлан-асыр той. Үшінші күні – тау 
етегіндегі сәнді санаторий... Содан соң жаңа, әуелде жат көрінген, жыл өтпей 
үйренген, тіршілік үшін қажетті қызмет, жаңа адамдар, жаңаша қарым-
қатынас. Әрине, жаңа бір тұрмыс. Бейнетінен зейнеті мол қызғылықты өмір 
өстіп жалғаса берді. Көп ұзамай, барлық алаң, күмәннан арылдым. Содан 
отыз... отыз бір жыл өтті, барақат өмір, қамсыз тыныштықта. Жетерім көп, 

аларым алда деп қамсыз жүргенде... тас төбеден түскен пәлекет... Сен!.. – 
деді маған тіке қарап, ызбармен. – Сен қалай таптың мені? 
– Мен... тапқам жоқ, – дедім. – Осылай, өз үйімде отырғам. Кенет жарық 
сөнді. Тас қараңғы. Қайта жанғанда... думан той, сәнді сарайдың ішінен бір-
ақ шықтым... 
– Соқ өтірікті! – деді Марат кекете мырс етіп. – Сен әуел бастан анық 
білдің. Соншама кеще болмасаң, бәрі де түсінікті емес пе. Киім салынған 
дорба жоқ. Костюм, қалтасындағы азғана ақша, жаңа туфлимен қоса, ол да 
жоқ. Ең бастысы – Балжан кетіп қалған... Тұра тұр, – деді алақанымен 
жасқап, мені тыйып. – Тіпті, мыйыңа ештеңе кірмесін. Кеше ғана... айрылмас 
жағдайға түскен Балжанның соңынан іздеп бармайсың ба. Бардың. Естідің. 
Көрдің. Біз таудағы санаторийде жатқанда. Түнде, терезеден баспалап, 
пердеге жасырынып. Балжан аңдап қалды. Қатты шошынды. Мен сырттан 
сығалап жүрген әлде әуесқой, әлде бұзық көлденең біреу шығар, немесе 
әлденендей елес деп ойладым. Бөтен бір ой қаперіме келмепті. Сөйтсем, сен 
екенсің. Содан, Балжан екеуіміздің алаңсыз, бақытты жағдайымызды көрген 
соң, үмітіңді біржола үздің. Әйткенмен, мені алыстан аңдап, бар ісімді 
қадағалап отырдың, менің жаңа салада жеткен жетістігімді көрдің... 
– Содан соң... – дедім мен айтар сөз таппай абдырап. 
– Содан соң, заман біржола оңалып, яғни елбасымыздың қажыр-қайраты, 
көреген саясаты арқасында тәуелсіздік тұғырын бекітіп, сен қатарлы бозөкпе 
идеалистер түгел апатқа ұшырап, нағыз іскер, жігерлі азаматтар табысқа 
жеткенде, бейнелеп айтқанда, замана теңізі толқып, сендер сырттағы қоқыс 
болып, біздер кең айдынға шыққанда... менің сондай жағдайымды естіп, 
арнайы іздеп келдің... Марат Бейсеновичтің туған бауырымын деп, өзіңді 
осы той үшін емханадан тесік тәпішке, жыртық халатпен қашып шыққан 
мүсәпір етіп көрсетіп. Өзіңше ойлап тапқан ұтымды жүрісің. Шынында да 
сен үшін ұтымды болып шықты. Біздің бас көмекші басқаңа күмәнданса да, 
туыстығыңа шәк келтірмеген, тиісінше шешімін тапқан. Егер оның орнында 
тұрпайы біреу болса ше? Адамша, қымбатқа шамаң келмес, бүтін киініп 
келсең қайтетін еді? Тіпті, басқа күн таппағандай, дәл сол күні, сол сағатта, 
сол жерге келетін не жөнің бар? Жарайды, аз-маз ішіп алыпсың, қуанышың 
қойныңа сыймаған екен, тым құрса жарты күн бұрын телефон шалмадың ба? 
Өзгесін айтпағанда, Балжаннан ыңғайсыз деп ойламадың ба. Жоқ. Бірақ 
бәрін де өлшеп, есептеп келдің. Маған шантаж жасау үшін! Тұра тұр, тұра 
тұр, әуелі сөз тыңда. Бастап бүлдірген сен ғой. Шантаж болмаса, бөтен бір 
арам ой. Біле білсең, оныңнан ештеңе шықпайды. Ешкім сенбейді. Айғағың 
жоқ. Рас, түрің ұқсайды. Егіздің сыңарындай. Ал, болсын. Мүмкін сен 
әкеміздің алғашқы әйелінен, немесе жолдан туған бала шығарсың. Тіпті, 
егіздің сыңары бол. Менен бірдеңе талап етуге қандай құқықтық негізің бар? 
Жоқ. Мені ықтыратын, бұқтыратын ештеңе де жоқ. Ондай бірдеңе дәметсең 
– ақымақшылық. Болары болды, ештеңе бүлінген жоқ. Осымен қоя қой. 
Алдағы уақытта артыңды аңдап, өз орныңды біліп, келесі бір әнтек 

қимылдан аулақ болсын деп сақтандыру, керек десеңіз, қатаң ескерту үшін 
келіп тұрмын мына мен. 
– Мен сені іздегем жоқ, – дедім ыза мен қорлықтан қыстығып. – Айттым, 
жарық сөнді, жай ғана қараңғылық емес, тылсым түнек орнады, сірә, 
кеңістікте толқын соғып, сондай, мекендік алмасу болды, табиғи ма, 
кездейсоқ па, екеуіміздің тағдырымызға тікелей қатысты болғанымен, ерік, 
қалауымыздан тыс, түсініксіз жағдай. Бұған дейін мен сенің дүниеде бар 
екеніңді білгем де жоқ, әлі де сенбей тұрмын. 
– Енді сенуге тура келеді, – деді Марат. – Ал сенің әнеукүнгі ісің... қалай 
айтсаң да оқыстан келуің... бір есептен кешірімді. Мені – Өзім деп 
ойлағансың ғой. Жоқ. Мен – сен емеспін. Сен – мен емессің. Бұрын біреу 
болсақ та, қазір екі кісіміз. Өкінішке қарай... – деді. 
– Өкінетін не бар? – деппін. 
– Адамның өткенінің бәрі қимас және қымбат, – деді Марат. – Саған 
жаным ашиды. 
– Мүмкін, менің саған жаным ашуы керек шығар, – дедім қитығып.
– Жоқ, – деді Марат. – Менде бәрі де бар. Сенде... Жарар, – деді содан 
соң. – Мені арнайы іздеп барғаныңды мойындамадың. Намыс. Ал мен... 
менде де намыс бар. Басқаша атқанда, сенің қазіргі жағдайың... 
– Қандай жағдай? – дедім мен ашу шақыруға ыңғайланып.
– Мынаны айтпаймын, – деді екі қолын екі жағына жайып. Яғни, менің 
кедей, кембағал тіршілігімді. – Соңғы кезде бүкіл республика баспасөзін 
дабылдатқан оғаш ісің және оның заңды нәтижесін айтам. 
– Оқыпсың, – дедім. – Және қалай оқығаныңды аңдап тұрмын. 
– Мәселе менің түсінігімде емес, – деді Марат. – Әрине, ғылымнан 
шеттеп кетсем де, заманымда зерттеп, танығам, қазақтың өткені туралы 
әжептәуір түсінігім бар. Тіпті, тарихтан бейхабар, орташа ғана сауатты, бірақ 
ақыл-есі түзу, иман-ұяттан айрылмаған кез келген кісіге айқын жағдай. 
Дүрлігіп, дабылдата бермей, сабырмен, байыппен тыңдаса жетіп жатыр ғой. 
Күрделі шиыртпақ емес, тіпті, түйінін шешіп әуре болмайтын, әдепкі ақиқат. 
Алайда, жабыла шулап, түзуді теріске шығарды. Бірақ мен сені қостайды деп 
ойлама. Сенікі қате. Мүлде дұрыс емес. Дұрыс, тек қажетсіз. Сенің қателігің 
де сонда. Әйтсе де, менің айтпағым басқа. Сенің бар екеніңді, сол бір 
мазасыз түнде менен ажырап, әуелгі қалпыңда, сол арада қалғаныңды 
білмейтін едім, құдай ақы шыным, әлгі дау-дамай туындағанда, бұрынғы 
өзімді танығандай болдым. Ойың, сөзің емес, аты-жөніңе дейін. Мұрат. 
Бейсенұлы Қазыбеков. Қайткенде де Мұрат. Мен өмірім жаңа арнаға түсіп, 
бар тірлігім басқа бір кепке көшкенде есіміме дейін өзгертіп едім. 
Өзгергенде, бір ғана әріп. Қазақы дыбыс, қазақы танымнан құтылдым. 
Советтік әрі халықаралық, қалай аударсаң да оңтайы келетін тамаша есім – 
Марат. Қаншама заман өтсін. Кенет, күтпеген жағдайда, баяғы Мұрат 
қайтадан елес береді. Мен қатты күдіктенсем де, сенімім болмады. Бұл кезде 
жақын таныс, жолдас-жора, тіпті, көлденең әріптес, істес болған жұрт 

әуестене бастаған. Әлгі... сұмырай, басбұзар, өкіметке, елбасыға қастандық 
жолындағы... деп айтпайды, дүмше, даукес, пәлеқор деп те айта алмайды, 
әлгі, баспасөзде көп әңгіме туғызып жүрген тарихшы Мұрат... сіздің ағаңыз 
не ініңіз емес пе дейді. Шынында да күмәнсіз сияқты. Марат – Мұрат. Екеуі 
де Бейсенұлы. Және Қазыбеков. Содан соң... қалайын, қаламайын, өзімді сол 
абыройсыз даудың қақ ортасында жүргендей сезіне бастадым. Кейде... 
жарлы кейіпте, жадау пәтерде, шаң басқан ескі кітаптарды ақтарыстап, 
шимай-шатпақ жазу үстінде отырғандай көрінем. Әлде өң, әлде түс. Ақыры, 
сен бар болып шықтың. Менің бүкіл облыстағы қасқа мен жайсаң жиналған 
елу бес жылдық мерейтойым әбден қызған шағында, сол жақ қапталда, бір 
столдан кейін, жас бизнесмендердің ортасында отырсың. Аз-маз жүдеу 
болсаң да, сәл-пәл қартаң болсаң да, бірден таныдым – менің өзім! Мына 
менің бұдан отыз бір жыл бұрын жұртта қалған жарамсыз жартым. Осыған 
дейін бой тасалап отыр екенсің, менің көзім түскен бетте... қалт етіп, стол 
астына тығылғандай едің, әп-сәтте ізіңді суытып үлгеріпсің. Содан соң... 
ертеңіне, әрине, көмекшілерімнен бажайлап сұрастырып, келіс жағдайыңды 
анықтадым... 
– Ол жігіттердің ешқандай жазығы жоқ, – дедім. – Қайта... 
– Біз де солай шештік. Шефтің сырқаттанып, емханада жатқан, той күні 
шыдай алмай, сол қалпында шығып кеткен туған ағасын жетімсіретпей, 
лайығымен қарсы алып, өз дәрежесіне сай киіндіріп, сыйлы дастарқанға 
отырғызғаны, осы орайда ешқандай сөлекет іс шықпағаны үшін... бәрі де 
алғыс алды, сияпатқа жетті. Оларда да, менде де басқша амал жоқ екен. 
Аузы берік, сыннан өткен жігіттер, ағамыздың оқыс келісі, өзгеше тұрпат, 
түсініксіз мінезі туралы қалай ойласа да, сыртқа сыз бермейді. Бұдан соң, 
көптен бері араласпай кеткен бауырымның дерегін білу қажет еді. Сенің 
шын болмысың – әуелгінің үстіне соңғы отыз жылдық ғұмырың, бүгінгі 
ахуал-тірлігің, мекен-тұрағың оп-оңай анықталды. Енді өз кезегімде менің 
неге сені іздеп келгенімді ұқтың ба? 
– Ұғатын не бар, – дедім. – Бұдан былай екеуіміздің арамызда ешқандай 
қатынас, байланыс болмауға тиіс екенін ескерту үшін... 
– Таппадың, – деді Марат. – Айттым емес пе мана, жанашырлық деп. 
Екеуіміз бірге туған бауырдан да жақынбыз. Бір құрсақты жарып шыққан 
егізден де. Рас қой... 
– Бірге туған бауыр сыңарының бойында барын түгел сыпырып алмайды, 
– дедім. 
– Сыпырып алғам жоқ, тартып алғам жоқ, – деді. – Әрқайсымыз өз 
қалауымыз бойынша, теңдей.
– Балжан да теңдей ме? 
– Теңдей. Әуелде. Содан соң... сен жерімесең де, керексімедің. Әйтпесе, 
кетем бе, кетпейім бе деп толқымас едің. Ал мен Балжансыз болашағым жоқ 
деп білдім. Сөйтіп, бұл тараптағы артықшылық маған көшті.Сенің өз 
еркіңмен. Мен сенің қалауыңды ғана орындадым. Яғни толық компенсация. 

– Марат айламды асырдым дегендей, әлде мені жұбату үшін, қарқылдап 
күлді. – Жарайды, – деді. – Қайткенмен де, өткен іс, тәжікелеспей-ақ қояйық. 
Сені ешкім зорлаған жоқ, мені ешкім күштеген жоқ. Қалдың – кеттім. Енді... 
қалай айтсаң да, мен өз өмірімді дұрыс жолға қойдым, тынымсыз 
еңбектендім, әрине, әуелгіден басқа бір салада, сөйтіп, ойлаған мақсатыма 
жеттім. Алғашқы бір межеге деп айтайын. Бүгінгі деңгей – қолдағы ырыс-
дәулет, – менің мүмкіндігімнің ақырғы шегі емес. Түпкі мақсат – биікте. 
Енді... сенен несін жасырайын, атақ керек, билік керек. Сонда бүгінгі барың 
еселеп өседі. Мен әуелі Қазақстандағы, одан соң, бәлкім, әлемдегі ең ірі 
байлардың қатарына қосыламын. Жай ғана сасық бай емес. Атақты, 
абыройлы азамат, белгілі саясаткер, қоғам қайраткері! Ұқтың ба? 
– Жоқ, – дедім мен. – Иә, негізінен аңдап тұрмын. Бірақ сенің ой-тұрғыңа 
қарағанда, жарлы, жалбағай менің қанша қатысым бар бұл іске? 
– Сен деген – мен, – деді Марат, манағы сөзіне мүлде керісінше. 
– Мен деген – сен емес. 
– Қателесесің, – деді Марат. – Бірге туғанымызды, бала күнде бір ұяда 
өскенімізді айтпаймын. Жастық шағыңды еске ал. Өмір жолының алғашқы 
кезеңі. Оқу, ізденіс, Балжан... – Назарын төмен салып, кеудесін кере тыныс 
алды. Менің жүрегім шым ете түскен. – Әрине, – деді, сөзін ары қарай 
сабақтап. – Өтті, кетті дегендей. Айтарға ғана. Біз қазір екі жарты емес, екі 
бүтінбіз. Екінші бөлігіміз жарақат болса да. Қайта қосыла алмаймыз. Бірақ... 
Ынтымақтасып, бір бағытта жұмыс жасауға мүмкіндік бар... Қазір қайсымыз 
қандай қалыпта тұрсақ та, түбіміз ортақ қой. Мен жеткен игіліктер саған да 
тікелей қатысты. Сенің... сәтсіздіктерің, белгілі мөлшерде, менің де 
кінәратым. Сенікі, менікі дейтіні жоқ, мендегі бар – түгелдей саған тиесілі, 
және керісінше... 
– Қидым саған мына ескі диванның екінші жартысын, – дедім. 
– Қырсықпа, – деді Марат. – Әуелі тыңдап ал... 
23 
– Сені осы тірі қалпыңда, жүзбе-жүз көргенде қатты тіксіндім, – деп 
бастады Марат. – Отыз жыл бойы көңілде жүрген буалдыр, жартыкеш күмән. 
Әуелде жиі қайталанып, кейінде сиресе де ұмытылмай, оқтын-оқтын оралып 
тұрған, жайсыз ұйқыдан деп білген ауыр түстер шындыққа айналды. Соңғы 
екі жыл орайында ескі тарих төңірегіндегі жаңа зерттеулері жұртты 
шулатып, қаншама дақпырт әңгіме, есалаң мақалаларға ұйытқы болған – 
аттас біреу емес, өзің болып шықтың. Өзің емес, өзім. Арамыз қаншама 
алшақтаса да, ортақ бір жіптік, жүйелес тамыр, талшықтар сақталып қалса 
керек. Әуелде ыза болдым. Кейін шаруашылыққа бейімделіп, сырттай оқып 
бітіргем, экономист, жай ғана дипломды емес, осы саладағы шын білгір 
маманға айналғанмен, алғашқы әуестігім – тарих қой. Және ең жоғарғы, 
терең тарих. Мұншама көрсоқыр, топас надандыққа таңырқап едім, уақыт 

оза келе мүлде түңілдім, сіздің "зиялы" деп аталатын қауымнан біржола 
күдерімді үздім. Сыпайылап айтсам. Шындығында, түңілгем жоқ, жирене 
бастадым. Осыншама көрсоқыр, надан ғана емес, арсыз, түйсіксіз, жалақор, 
парықсыз ортадан іргемді ертерек ажыратып, басқа тарапқа кеткеніме 
қуандым. Әрине, маған бәрібір еді. Тіпті, қызық. Өзіңнің өлшеусіз 
артықшылығыңды кәміл сезініп, әлгі құрт-құмырсқаларды қол жетпес, көз 
көрмес биіктен тамашалап отырғаның. Бірақ дау-дамай басқа бір тарапқа 
ауыса бастады. Кешегі совет заманындағы жала мен пәле. Сен және сені 
қойттап отырған бас редактор – алғы шеп қана, сендердің арттарыңда, тасада 
тұрған саяси, бәлкім террористік топ бар – яғни, ежелгі хандық дәуірді 
көксейтін халық жаулары мемлекеттік төңкеріс әзірлеп жатыр екен. Баяғы 
37-жылғы "жапон шпионы" дегеннен өткен сандырақ. Алайда, осы сырқат 
санадан туған сорақы байлам – ақыл-ойы сол деңгейдегі билікке ақиқат 
шындық болып көрінуі де ғажап емес қой. Мейлі, сенбесін. Әуелде күліп 
алсын. Содан соң, әлдебір былғаныш саяси ойын, қарсыластарды жерге 
тықпаса да, қыжырту, біржола тұқыртып алу жолындағы ұтымды құралға 
айналса несі бар. Және осының бәрі – көлденең іс емес, маған тікелей 
қатысты. Бар пәлені бастап отырған – Мұрат Бейсенұлы Қазыбеков. Атымыз 
ұқсас, жөніміз ортақ. Тексере келгенде, әрине, бір бүтіннен қақ айрылған 
жармақ ақылға сыймайды, екеуіміз – бірге туған егіз деген қорытындыға 
келуі оп-оңай. Яғни, бұл мәселеден мен қайткенде де сырт қала алмаймын. 
Бәлкім, әлгі арызқойлар айтқандай, сені қаржымен қамтамасыз етіп, 
баспасөзге жол ашып, құтыртып отырған қаскөй әрі қалталы топ мына менен 
бастау алатын шығар. Одан әрі шұқылай бастаса, менің бизнесімнен не 
қалады, өзім қайдан барып шығам. Соңғы кезде сотқа тартылған, тіпті, 
түрмеге кесілген, аттарын нақтыламай-ақ қояйын, пәлен деген, түген деген 
алпауыттар неден жазықты болды деп ойлайсың – ұрламай жатқан кім бар, 
жырлағаны, яғни әлдебір оппозициялық топтармен жең үшынан жалғасқаны, 
ақшалай көмек жасағаны үшін. Ал сенің мына, егемен еліміздің заңды 
көсеміне қарсы тікелей бағытталған, сірә, саяси күрес емес, қарулы төңкеріс 
арқылы президенттік биліктің орнына хандық өкім орнатпақ бағдарламаң 
бойынша жұмыс жасап жатқан қылмысты топтың... – тұра тұр, тұра тұр, 
менің ұғымым емес, әлгі, сенімен тартысқан он бес академик, отыз ардагер, 
жиырма сегіз депутаттың сөзі, – иә, сондай топ құрып, пәрменді үгіт-
насихатпен шектелмей, диверсияға, қарулы төңкеріске тікелей дайындық 
жұмыстарына кіріскен Мұрат Бейсенұлы Қазыбековтің туған бауыры Марат 
Бейсенұлы Қазыбековтің күні не болмақ? Екі дай пікір тууға мүмкін емес. 
Ешқандай күмәнсіз нәрсе. Тіпті, туған бауыр емес, аттас, бөтен кісі болсаң 
да, маған сүйей салу оп-оңай. Пәленің алдын алу керек еді. Яғни, сенің 
көзіңді құрту. Кім болсаң да. Әрине, әуелі сенің жөн-жоба, жай-жапсарыңды, 
жүріс-тұрыс, кіріс-шығыс жағдайыңды нақты анықтау керек еді. Содан соң 
жалпаңнан түсіру – жарты минуттық қана жұмыс. Иә. Бәрі айқындалды. 
Кешелі, бүгін емес, өткен елу бес жылдық мерейтойдан бірер апта бұрын. 

Есім, сойымыз ғана емес, туған жеріміз ғана емес, туған күн, ай, жылымызға 
дейін бірдей. Бірге туған бауыр да емес, егіздің сыңары да емес, бір кісі – 
бүтіннен бөлінген жармақ екенбіз. Өткен өмірді саралап, әрнені еске түсіре 
келе, неге және қалай бөлінгенімізді, сағаты, күніне дейін ойша таныдым. 
Бөлінбеске – сені білмеймін, мына менің сені тастап шақпасқа шарам жоқ 
екен. Бір тарап – азап, екінші тарап – барақат; мен оңай жолды емес, оңтайлы 
жолды таңдадым. Әрине, сенің менен кейінгі тағдырыңды танып, зерттеп, 
білген соң... саған жаным ашыды. Және өзімнің оң ісіме көзім жете түсті. Иә. 
Риясыз шыным, қайткенде де... ет-жақынбыз ғой, жаным ашыды. Қатты 
күйзелдім. Сен көрген қиындық пен қиямет өз басымнан өткендей. Ең ауыры 
– өткен заман емес, бүгінгі күн екен. Жеткен жерің, ақырғы нәтиже. 
Соншама мехнат пен азаптың төлемі осындай болса... кім үшін, не үшін 
басыңды қатерге байладың? Өтемсіз еңбек, өтемсіз ғана емес, абыройсыз, 
түптеп келгенде мүлде қажетсіз еңбек. Далаға кеткен, өксумен өткен зая 
ғұмыр. Таңдап тапқан тағдырың. Трагедия емес, сен ойлағандай. Комедия. 
Трагедиялық комедия. Басында есіркеп едім, ойлана, бағамдай келе ыза 
болдым. Жай ғана ыза емес, өшпенді ыза. Артқа қарайлаған, елес-қиял 
соңында адасқан, ақыры құр құдықтың түбінде қалған, яғни бәріне кінәлі – 
сенің өзің екенсің. Әлмисақта бірге болғанымыз рас, қазір бөлек екеніміз де 
ақиқат. Бөлінген сәттен әрқайсымыз өз тіршілігіміздің соңында кеттік. Енді, 
арада отыз жылдан астам уақыт озғанда, қайтадан тұтаса алмаймыз. Яғни, 
дербес өмір одан ары жалғасады. Бұрын біліспесек те бейбіт ғұмыр кешіп 
едік, енді... сен менің болашағыма, бар болмысыма қатер төндіріп тұрсың. 
Қимасам да, әуелгі қатал шешімге біржола бекідім. Барлық жағынан мұқият 
ойластырылды. Қанша оңай көрінгенмен, мұндай жауапты істе қате кетпеуге 
тиіс еді. Ең соңғы сәтте безбендеп қарасам... қате, жай ғана қате емес, мені 
өзімен қоса әкетер сорақы қатеге жол ашады екем. Міне, кездейсоқ жағдайда 
қазаға ұшырадың: тапа-тал түсте көлденең машина қақты, кешкісінде 
әлдебір тонаушылар басып кіріп, үйіңді ойрандап, өзіңді пышақтап кетіпті 
дегендей. Әйтеуір жалпаңнан түстің. Содан соң... асып тұрған атақ-даңқың 
болмаса да, берекесіз айқай-шуға ұйытқы болдың, сен туралы шағын 
некролог, тіпті, жай ғана хабарлама, естірту шыққанда, жалпы жұрт, сені 
білетін шектеулі қауым, мені білетін мұндағы тамыр-таныс, әріптес, істес 
ағайындар тарабынан маған жаппай көңіл айту науқаны басталмай ма. Яғни, 
менің сені қаржыландырған қылмысыма айғақ табылады. Міне, дәл сол кезде 
тиесілі мәлімдеме жасамақ болдым. Өлімнің аты өлім, обал болған екен, 
бірақ мынау Қазыбековтің маған қатысы жоқ, бөгде біреу деп. Тіпті жақсы, 
деп ойладым әуелде. Бірақ... бұл мәселеге бірден назар аудармай ма тиесілі 
өкімет орындары, нықтап тексермей ме. Анықтамай ма, аттас емес, тіпті, 
бауырлас та емес, егіздің сыңары екен деп. Міне, гәп қайда. Әйтсе де, басқа 
жол жоқ тәрізді. Бауыр болса несі бар. Өлді – қалды. Сталин заманының 
өзінде әке үшін – бала, аға үшін іні жауап бермейді деген, сақталмаса да, 
заңға жуық нақты қағида болған. Оның жаны да бөтен, жөні де бөтен 

демейміз бе. Ақыры, жауапты операцияны мерейтой науқанының соңына 
қалдырдық. Бірақ межелі сызықтан өтер қарсаңда, той күні, сенің емес, менің 
бақытыма орай, арнайы іздеп келдің. Мейлі, іздеген жоқсың, төбеден түстің. 
Көзбе-көз көрген соң... өз ахуалымды жаңа бір қырынан таныдым. Танығам 
да жоқ. Жағдай күрт өзгерген. Ертең... әлі қолға алынбаған тексеріске жол 
ашады екем. Менің сақшы, шабармандарымнан жауап алу басталады. 
Оларды қойшы, сенімен дастарқандас болған бизнесмендер куәлік береді. 
Яғни, ағалы-інілі екеуіміздің соңғы күнге дейін араласып тұрғанымыз. 
Маған сенің өлімің емес, тірлігің сор болып жабысады. – Марат ауыр 
күрсініп, азғана бөгелді. – Рас, дәлелсіз жала, бірақ қатерсіз емес. Қайталап 
айтайын, сенің өлімің емес, тірлігің, яғни сені қаржыландырып, мемлекеттік 
төңкеріске дайындалуым. Сенен қайткенде де құтылу қажет екен. 
Манағыдай емес, туыстығымызды мойындаймын. Көлденең кілтипан шықса, 
тексеретін кісілердің де тамағы тесік, қажетінше тығындаймын... Бірақ 
қатердің алдын алу шарасы жүзеге аспады. Тек мені тоқтатқан – басқа нәрсе. 
Басқа бір ғаламат... Өзіңді өзің... – Марат тамағына сөз тығылғандай, қалт 
бөгелді, әуелгі көтеріңкі әуез жоқ, кіріптар, мүсәпір болмаса да, төменшік 
жағдайға түскендей, кеудесі басылған қалыпта азғана кідірді. – Ақыры, 
ұйқы, күлкісіз, үш күн, үш түн қатарынан ойландым, – деді. – Күмәнсіз... 
Анық... Төтенше бір шешімге тоқтадым. Сенімен жүздесуім, келісуім керек 
екен. Қорықпа... – деді. – Арамдық сақтасам, осының бәрін айтпас едім. Енді 
саған ешқандай қатер жоқ. Тек игілік қана күтіп тұр сені... – Ескі креслоны 
сықырлата, ауыр түрегеп, жалаңқат линолеум төселген тас еденді тар 
бөлмеде ерсілі-қарсылы жүріп кетті. – Ай, Жармақ бауыр, үйіңе арнап 
келгенде, тым құрса жарты шыны шай бермейсің бе, – деді маған түйіле 
қарап. Өтініш емес, жарлық сияқты.
– Сүтсіз, қара шай... – дедім. 
– Мейлі. Шәйнектің түбінде қалған, салқын болса тіпті жақсы. Тамағым 
құрғап кетті, саған болмашыны ұғындырам деп. Бөтен ойымды да 
жасырмадым, бар сөзімнің шындығына сенсін деп. Сенде болмаса, менде 
құпия жоқ... 
24 
– Сендердің, зиялы қауым аталатын мына сендердің мыйларыңа 
қонбайтын бір ақиқат шындық бар, – деді, бұл жолы жазу столының басына, 
ескі креслоға емес, серіппелері босаған, кең, көне диванға жайғасып. – 
Дүниенің тағдырын адамгершілік қағидалары емес, ақшалы әмиян билейді. 
Бар тіршілік – ақша үшін. Бүкіл адамзат тарихы – ақша, яғни заттық игілік 
жолындағы күрес тарихы. Рухани қажеттілік, идеялық мұрат дегеннің бәрі 
бос сөз. Асып кеткенде, ақшаға жету тарабындағы әдепкі қару ғана. Жеке бас 
бостандығы, жалпыға ортақ азаттық – ақшаның арқасында ғана жүзеге 
асатын іс. Тіпті, сіз даурыға мадақтап жүрген тәуелсіздік, яғни кешегі отар 

елдің егемендігінің өзі – заттық игілік, жеке бір кісілердің байлыққа жетуі 
үшін ғана қызмет ететін құрылым. Саған сөлекет көрінер, арамза сөз, тасыр 
топастық көрінер, бірақ анық ақиқаты сол. Иә, тәуелсіздік алдың, көп 
ақылдың керегі жоқ, төңірегіңе бажайлап қара. Міне, мен қолым жеткенше 
қарпып, байыдым. Ал менен қолы ұзын, қуаты артықтар қаншама. Олар он 
есе, жүз есе байлыққа жетті. Міне, солардың қайсысы қашан осы елдің 
бостандығы үшін күресіпті? Күреспей-ақ қойсын, өңі түгілі түсінде ойлап па, 
мына қазақ деген халық өз алдына ел болса екен деп. Тым құрса, анау 
Африканың зәңгілері, Мұхитстанның жабайылары жетіп жатқан еркіндік, 
азаттық бізге де келсе, ту көтерген тәуелсіз ел болсақ деп? Арманың не, 
елесін көрген жоқ. Сен ойладың. Баяғы алаш қайраткерлері сияқты, сол 
жолға басыңды тіктің демейік, қадарыңша күшіңді жұмсадың. Ту көтермесең 
де, ту бекітер тұғыр дайындамақ едің. Яғни, елдің ескі тарихын тірілтіп, 
еңсесі басылған жұртқа өткенін танытып, санасына сәуле түсіріп, биік 
арманға жетелемек едің. Сен әрқилы сәтсіз жағдай әсерінен мақсатыңды, 
түпкі мақсат емес, өзің арқалаған жүгіңді жеріне жеткізе алмасаң, дәл осы 
тарапта қыруар шаруа тындырған азаматтар да жоқ емес. Мәселен, өлісі бар, 
тірісі бар, жазушылар қауымынан. Ал, не шықты? Далаға кетті бәрі. Мен 
дүркіреп, байып жатқанда, сен барыңнан, яғни алдыңдағы сорпа-су, жарты 
жапырақ наныңнан айрылдың: тақыр кедейге айналдың. Жалғыз сен емес, 
ұлттық тарих, ұлттық мәдениет, қазақ руханияты... деп өксіп жүрген, 
заманның салыстырмалы кеңдігінен, баяғыдай айдалып, байланбаса да, сол 
жолға бар ғұмырын арнаған, арып-аршыған, риясыз, жанқияр еңбек еткен 
ұлттық қайраткер атаулы түгел. Біз – баймыз, биміз, былқып тұрмыз, сендер 
– қайыршының ар жақ, бер жағы, қалтақтап әрең жүрсіңдер. Яғни, сен 
аңсаған тәуелсіздік кімге қызмет етті? Ұлт деген сөздің иісі мұрнына 
бармаған, барлық уақытта өзінің қара басының қамын ғана ойлаған бізге. 
Түптеп келгенде, ақшалы қалтаға. Тұра тұр, сөзімді бөлме. Мақұл көрмесең 
де мойында. Әуелгі кезең дерсің. Орыстар айтпақшы, ағаш кескен кезде 
ұшқан жаңқа. Жаңқа емес, сол дәу, жуан, тамыры берік, бұтағы салалы 
зәулім бәйтеректің өзі. Бір ағаш емес, бүкіл орман. Мына біз. Ал жаңқа – сен 
және сен тұрғыластар. Өндіріс қалдығы дейді оны. Жаңағы жүз ағаштан 
түскен бір қап жаңқа мен үгіндіні желім құйып, қайтадан сығымдап, жалпақ 
тақтай жасайды ғой. Сапасы төмен болса да әлдебір қажетке жарайтын. 
Сендер сол үгінді, жаңқа, үшінші сорт тақтайдың өзіне жете алмай 
қалдыңдар. Қолыңды селтеңдете берме. Керек десең, қалыптасқан жағдайды 
біле тұра, терістеудің өзі құнсыздық көрінісі. Тарихты қалай танып жүрсің, 
көпе-көрнеу шындыққа дау айтқың келеді. Мен осы сөздердің бәрін 
қуанғаннан айтып тұр деймісің. Мұқату үшін айтып тұр деймісің. Заңды, 
сыбағалы еншім үшін несіне қуанам. Күйреген, құлаған мүскінді 
мұқатқаннан не шығады. Сені көтеру үшін, ақылға түсіру үшін айттым. Біл, 
ұғын, мойында. Неге, қалай деп сұрақ қой. Менің, дәл өзім демейін, бірге 
туған ағайын, тіпті егіздің сыңарынан да жақын, ет-жүрек бауырым Марат... 

иә, айырмасы шамалы, Мұрат... Мұрат Бейсенұлы Қазыбеков қалайша ғана 
тиесілі есесінен қағылып, осындай мүшкіл, мүсәпір жағдайға түсті? Кім 
кінәлі? Көктен түскен тәуелсіздік кінәлі. Мен емес. Біздің қауым емес. Сіздің 
қауым, нақты сенің өзің де кінәлі емессің. Өмірдің заңы дейік, көңіл үшін. 
Өмірдің, табиғаттың қалыпты заңының өзі саған емес, маған қызмет етеді 
екен. Бұл жағдай біздің баяғы отарлық кептен шықпаған, соңғы елу-алпыс 
жылда ұлттық санасы құрдымға кеткен дүмбілез елімізде айрықша көрініс 
берді демеймін. Ғылым-білім, өнер мен мәдениет жолында сенен бұрын 
қиындық көргендер, тарыққандар, зорыққандар болмап па. Тіпті, дамыған, 
кемел елдердің өзінде. Жаңа дәуірде өмір сүрген ұлы суретші Модильяни 
өнер ордасы Парижде аштан өлген. Арыда емес, күні кеше, осы ХХ 
ғасырдың басында. Бірақ мұратына жетті дерсің, артында қаншама ұлы мұра 
қалдырды дерсің. Рас, әлдеқалай, үлкен жұмыс арасында тарта салған 
шимайының өзі бүгінде жүз мың долларға бағаланады. Ал атақты, қатардағы 
кез келген туындысы – миллион, бір емес, әлденеше миллион. Не шықты? 
Аштықта, қорлықта өлді де қалды. Тірі кезіндегі ең елеусіз суретінің өзінің 
пұлы бүкіл өміріне жететін еді. Ақыры, қызығын басқалар көрді. "Менің 
коллекциямда Модильяни бар!" Өнер үшін дейсің бе, мақтан үшін, ақшаның 
құдіретін, өзінің байлығын әйгілеу үшін. Қайткенде де, өткен суретшіге 
бәрібір. Азғана ақшасы болғанда ғой, жаңағы миллионның бәрі өзінде 
қалатын еді. Адамша өмір сүретінін айтпағанда.
– Сенің кім екеніңді... кім болып шыққаныңды енді ғана нақты танып 
білдім!.. – дедім. 
– Қазір біржола танисың. Ал мен сені бірден таныдым. Сен баяғы 
идеалист аспирант кебіңде қалыпсың. Бар айырмаң – өмірің алда тұрған жас 
емессің. Қажыған, тозған, кәртеміш шал... Бірақ алда... жаңаша өмір сүру 
мүмкіндігі бар. 
– Маған демеуші болғың келеді ғой. Бірақ тегін емес... 
– Дәл таптың. Мынау – отыз жыл бойы жинақтаған, шіріп жатқан 
қағаздың бәрін маған өткізесің. 
– Біржола жойып, тып-типыл қылғың келеді... 
– Жоқ, таппадың. Мен бұл қағаздарды қазіргі қалпында алмаймын. Осы 
жерде, өзіңде қалады. Шегіне жеткізіп, үлкен монография жасап шығарасың. 
Әрине, кезінде баспаға өтіп кеткен бес-он бетін тәрік етіп. Ортасы ойылып 
тұрса, басқа бір сөздермен алмастырып, қосымшалап, үстеп, жаңадан жазып, 
қайта толтырасың. Дерек көзі біреу-ақ қой. Арғы-бергі зерттеуші ғалым 
атаулы түгел пайдаланып жүрген түпнұсқа бұлақтар. Біз сөзбен айтқанда, 
бұрын қазақта болмаған, тақырыбы тың, байлам, толғамдары соны, ғылым 
тарихы үшін мәнді, құнды, үлкен кітап. 
– Содан соң демеуші болып, баспадан шығарып бересің. 
– Баспадан шығарам. Мол таралым, сапалы қағазбен, айналасы екі аптада.
– Сонда саған не пайдасы бар? 

– Әлі де мыйыңа барған жоқ па? Үлкен кітапты жазып бітірдің. Өз 
қолыңмен маған ұстаттың. Сыртында – бірінші бетте бадырайып тұр, авторы 
– Мұрат Қазыбеков. Иә, Бейсенұлы. Қатесіз. Бар жазуың – орнында. Сол 
қалпында басылады. Білесің ғой, қазір цензура жоқ, бұл тарапта шынында да 
сен өмір бойы аңсаған еркіндік. Ешкім қол сұқпайды, бір сөзің өзгермейді. 
Міне, басылып шықты. Тек мұқабада... қазақы "ұ" қарібі халықаралық "а" 
дыбысына алмасады. Марат Қазыбеков. Иә, ол да Бейсенұлы. Есебі, бәрі 
қалыбында, бұрынғыдан ешқандай айырма жоқ. Мұраты не, Мараты не. 
Екеуіміз бір-ақ адамбыз ғой. Әуелде дерсің. Әуелден. Бүгінгі айырма – 
жалғыз-ақ әріп. Осы жалғыз әріп үшін... қанша сұрайсың? 
– Не? 
– Ақша. Әуелі бар жағдайыңды жасаймын. Монографиямыз жазылып 
біткенше. Қажет тапсаң, көмекке күнделікті қара жүмысты тазартып 
отыратын хатшы және бәрін қолма-қол таңбаға түсіретін компьютерші. 
Мынандай әжетхана үйшік емес, үш бөлмелі жаңа пәтер, бар шығынымен. 
Күнделікті керегің, қалаған ас-суың өз алдына. Бұл – жұмысты 
тәмамдағанша. Монографиямызды бітірген соң, үй өзіңде қалады және... жүз 
мың доллар. Қалған ғұмырыңа жетеді. 
– Жетпейді, – дедім мен шалқамнан түсіп. – Аз! 
– Онда... тезінен, бір жыл орайында бітіріп берсең... екі жүз мың. 
– Екі жүзің де аз, – дедім. – Ал аядай үш бөлме кеңінен құлаш жайған 
үлкен жұмысқа тарлық етеді. Коттедж алып бересің. Немесе салып. Тау 
беттен, жаңа алпауыттар қоныстанған аймақтан.
Марат маған үдірейе қарап, ойланып қалды.
– Қызық екенсің, – деді содан соң. Әуезінде күмән бар. – Екі жүз мың 
деген – қыруар ақша. Жарайды, тағы елу мың. Кітабың соншама қымбат 
екен. Үш бөлме емес, төрт бөлме болсын. Ынсап керек. 
– Сенде жоқ ынсап маған қайдан келеді, – дедім. – Жүз теріні жүн-
жұрқасымен қосып, шикідей жедің – тоқтамадың. Жүз мың сомды 
қылқынбай, толғамай жұттың – тоқтамадың. Енді жүз мың доллар емес, сірә 
бірер миллион де емес, он, жиырма миллионға қанағат етпей, миллиардқа 
қол созбақсың. Жоқ, шегінбеймін. Үш жүз мың және коттедж. 
– Содан соң? 
– Бір жыл емес, тоғыз, он айда, асса келісімді мерзімнен тоғыз, он күн 
бұрын үлкен монографияны тәмамдап, қолыңа ұстатам. Басып шығарасың. 
Мол тираж, мөлдір қағазбен. "Қыпшақ тарихы" – Мұрат Бейсенұлы 
Қазыбеков! 
– Марат... – деді жармағым күреңіте тұқырып.
– Әуелгі және таза кезіңдегі атыңмен шығармайсың ба? 
– Болмайды. Мен – Марат. Мұрат – сен. Сонда келісім қайда қалады. 
Марат Қазыбеков. Барлық шарт орындалуы үшін. Көнсең.

– Көнем, келісем, – дедім. – Жарайды, төрт бөлме, екі жүз елу мың. Тек... 
қазақта болмаған ғажайып монографияны қолыңа ұстатқан күні... Балжанды 
маған қайтарып бересің! 
– Басқан ізінен садаға кет Балжанның! – деді Марат оқыс қатайып. – Ол 
кім, сен кім!..
– Мен... кім? Сенің арам көжеге тойған тоғышар көзіңмен қарағанда кім 
болсам да, қыз Балжанды үрлеп сүйген, алғаш бетін ашқан – мына мен 
болам! 
– Шатыпсың! – деді Марат шақ етіп. – Сен емес, мен. 
– Жоқ. Әуел ашқан – мына мен. Содан соң алдап, ұрлап әкеткен – сен. 
– Жарайды, жарайды, – деді Марат ыржия күліп. – Ұрлағам жоқ, алдағам 
жоқ, өзіме тиесілі, уағдалы қалыңдығыма қосылдым. Ал әуелгі, иә, сенің де... 
жоқ, менің өзім, екеуіміз қақ айрылмай тұрғандағы. Яғни әуелден менікі. 
Және ақырына дейін. 
– Онда... бауыр басып қалдың ғой, қимай тұрсаң, жас тоқалыңды бер. 
Марат маған шүбалана қарады да, жадырай күлді. 
– Қалжыңды қой. Қатынсырап бара жатсаң, екеу-үшеуін қатарынан 
әперейін. Шын айтам. Жаңағы ұсынысты қабылдашы әуелі. Бұлталақтамай, 
нақты шешіміңді айт. Қаламақы емес, тауар нарқы. Маған сұраусыз, біржола 
өтетін. Қанша сұрайсың? 
– Әуелі бір сауал, – дедім. – Соның саған не керегі бар? Несіне 
қызықтың? Ғылыми дәреже керек болып қалды ма? 
– Ғылыми дәреже оп-оңай, – деді Марат, ескі диванды ортасын оярдай 
сықырлата шалқайып. – Қаласам, айналасы жарты жылға толмай, ғылым 
докторы болып шығам. Экономикадан, немесе саясаттанудан. Әрине, 
экономика тиімдірек. Қалай дейсің бе? Сенің академияң, немесе, кез келген 
университеттің ең білгір мамандары қолма-қол дайындап береді. Манағы, 
саған ұсынған қазынаның оннан біріне. Және барлық өткелектен өткізіп, 
өздері қорғатады. Және осындай да осындай үлес қосқан зерделі, дарынды 
ғалым деп атағыңды шығарады. Бірақ маған ондай алдамшы, арзан атақтың 
керегі жоқ. Өзің де байқаған шығарсың, қазір облыстарда билік құрған үш 
әкімнің екеуі – профессор, академик, үкіметте салалық билікке жеткен екі 
министрдің үшеуі – ғылым докторы. Күлесің бе, түңілесің бе. Маған ондай, 
қайдан келгені соқырға белгілі өтірік дәреженің керегі жоқ. Экономика 
тұрыпты, физика, математика, астрономия, философия да емес. Мен... 
өзіңнен айрылғаннан бері... ақшаның, пайданың соңында жүріп, мүлде топас, 
мақұлық болып кетті деп ойлама. Бұрынғы, өзім тәрік еткен, тастап шыққан 
таным, сананың жұқанасы мүлде жоғалған жоқ. Сол күндерде, кейде... 
архивте отырғандай, ескі кітаптарды саралап, ой түйгендей... сол, тарихшы 
қалпымда бұрынғы шаруамды жалғастырып жатқандай сезінетін сәттер 
болатын. Аңсаймын, сағынам, содан соң... өткенімді ғана емес, бүгінгі... 
түсім мен елесті ұмытуға тырысам. Ұмытам, қаншама уақыт өтеді, тағы бір 
күн... өзім – өзім сияқтымын, яғни бүгінгі емес, бұрынғы, бұрынғы да емес, 

сол бұрынғының жалғасы. Әуелде нақты еді, кейін тәтті қиялға айналды. 
Бірақ арада оншақты жыл өтер-өтпесте мүлде ойымнан шықты. Тек 
тәуелсіздіктен бері... Бизнес саласында үлкен табысқа жеткен соң, қайтадан 
қиялдай бастадым. Әрі бай болсам, әрі... атақты ғалым... Мен ұлт үшін еңбек 
еткен, отаншыл, қазақшыл ғалым ретінде зор абыройға жеткім келер еді. 
Көптің бірі болмаймын, оқшауланып, дараланып көзге түсем. Қазір қазақ 
гуманитариясының құты қашқан. Әдебиеттанудың сиқы анау, баяғы 18-
жылғы "Ұлы Октябрь", 28-жылғы "Советстан" төңірегінде жүр. Өз 
шаруалары оңбай тұрғанда кімге септеспек. Тілтанудан тағы май шықпайды. 
Тіліңнің өзі жоқ деп жатқанда қайда барасың, тым елеусіз атақ. Тарих! Ең 
тиімдісі – жабық жатқан тарихтың бетін ашу. Қалыңына түс те, қалқып ала 
бер. Аяқ аттаған сайын жаңалық. Бұрын білмеген, естімеген тұтас бір әлем. 
Өз тарихынан бейхабар халқың үшін ғана емес, осы салада өнімсіз іспен 
өмірін түгескен мамандарың үшін де. Иә. Тарихшылардың өзін таң 
қалдырасың, еріксіз мойындатасың. Сенің Зерттеу орталығыңның орынбасар 
төрағасы Алдабек Қаражұманов – кездейсоқ құбылыс емес, заманға лайық, 
жалпыға тән, ортақ өлшеуіш. Білім, ұғымының сиқы анау. Жабық қазақ 
тұрыпты, ашық адамзат тарихынан арифметиканың төрт амалы дәрежесінде 
танымы жоқ. Сонда, халқың үшін қажетті ежелгі тарихты кім зерттемек? 
Тыңнан жол салып, кім абырой табуы керек? Сен, сен ғана. Жаңадан 
жасамайсың, бар жұмысың дайын тұр. Алаңсыз отырып, бас-аяғын 
түгендесең, өзің айтқандай, асса он екі айда дөңгелетіп бересің. Маған. 
Менің әуел баста тарих факультетін бітіргенім, аспирантурада оқып, 
диссертация жазғаным, советшіл белсенді, жандайшаптар тарапынан қысым 
көріп, тар заманда ғылыми ортадан кетуге мәжбүр болғаным – өмірбаянда 
жазылған, құжаттар арқылы дәлелді, мені білетін ел-жұртқа ежелден мағлұм. 
Елу бес жылдық мерейтой қарсаңында облыстық, қалалық және аудандық 
баспасөз бетінде жарияланған марапат мақалаларда тағы айтылған. Енді 
тәуелсіздік заманында, үлкен еңбегімді, отыз жылдан астам, ұзақ уақыт бойы 
астыртын және тынымсыз жүргізген зерттеуімді жарыққа шығарып жатсам, 
ешкім таңырқамас еді. Орайлы іс, заңды сыбаға ретінде қабылдар еді. Енді 
ұқтың ба, саған неге құмар бола қалғанымды? 
– Жоқ, – дедім мен. – Өзіңе өзің қайшы келдің. Ол ештеңе емес, өзіңе өзің 
көр қазғалы тұрсың. Жаңа ғана айттың емес пе. Ай даладағы менің кесірім 
тие жаздады деп. Ал сол бір... дау-дамайлы еңбек енді өз атыңнан шықса – 
біржола құрығаның емес пе! 
– Міне, сенің, ақмақтық демейін, өмірлік тәжірибеңнің қораштығы. 
Немене, сен әлгі, Алтын Ордаға, Қазақ хандығына қарсы көтерілген айқай – 
әлдебір, надан болса да таным, топас болса да сенім көрінісі деп ойлайсың 
ба? Алтын Орда асқақтап жатсын, Қазақ хандығы керемет болсын, немесе 
керісінше, Алтын Орда сұмырай, Қазақ хандығы сорлы болсын – оларға 
бәрібір. Ал сол атақ пен пайда жолында кесе көлденең тұрған кісіні құлату 
үшін ата-бабасының мың жылдық тарихы тұрыпты, өзінің ар-намысын ғана 

емес, бүгінгі ел-жұртын, ертеңгі ұрпақ-зәузатын құрбанға шалудан 
тайынбайды. 
–
Сонда мен... кімге бөгет жасаппын? 
– Сен емес. Анау, тарихты көтерем, бүгінгі жұртымның санасын ашам 
деп күнәкар болған Бас редактор. Тарихты көтергені, сананы жаңартпағы 
үшін де емес. Өзінің бар болмысы үшін. Жаңағы азғындар мен сатқындар, 
надандар мен топастар "Темірқазық" сияқты ықпалды басылымда ақыл-есі 
түзу кісі отырғанын қаламады. Мәселе, тіпті, ақыл-есте де тұрған жоқ. Сенің 
кіші бастығың Алдабек Қаражұманов пен белгілі саясаткер Мүштар Мақанов 
туған бөле екен ғой. Әлгі журналда, әрине, Бас редактордың 
ризашылығымен жарияланған бір мақалада сол Мақановтың атына құрғақ 
демагог, сөзі бар да ісі жоқ, кенеусіз айқай, тежеусіз дабыра деген тәрізді 
сын айтылса керек. Әділ, ақиқат баға. Шырқырап кетеді ғой Мүштар 
Мақанов. Тұтас бір науқан бастаған. Оң мен солды түп көтере іске қосып, 
қарымта ғана емес, әлгі әңгіме әрі қарай өршімес үшін және көлденең 
жұрттың бәрі қия баспай, именіп, қорғалақтап тұруы үшін. Сен үшін емес, 
аңқау, аңғалақ сорлы. Ал енді қарсыласты қалай құлату керек? "Жанды 
жерінен" қарпыған. Саған таң, тағы біреулерге күлкі болса да, анығы сол. 
Әуелде қазақта тарих жоқ, "Темірқазықтың" ұстанған бағыты теріс деді. 
Оған болмай бара жатқан соң, тарихқа құмарлықтың астарын ашты. Бір кісі, 
бір журнал емес, тұтас бір топ, қатерлі, қауіпті, құпия ұйым. Мемлекеттің 
іргесін шайқалтпақ, заңды өкіметті биліктен тайдырып, демократиялық 
республиканы монархия жолына түсіріп, легитимді президентті құлатып, 
Шыңғыс хан әулеті, төре тұқымынан жаңа хан сайламақ екенсіңдер. Ал, 
керек болса. Сорақы ма? Сорақы. Дөрекі ме? Дөрекі. Сасығы егемен 
еліңіздің ең қиыр түкпіріне дейін жеткен арам. Бірақ сендер ойлағандай 
ақымақ, есалаң емес. 37-жылдың кәнігі жендеттері. Өз сөздеріне өздері 
сенеді дейсің бе? Сенім емес, тәсіл. Советтің сүтін емген, КГБ-ның рухын 
таныған. Тек не керек, кеш туып қалған. Бірақ ойға алған мақсаттарына түгел 
жетті. Әуелгі есеп те сол болатын.
– Жарайды, қазақ рухын көтеріп отырған жалғыз журналды жапты, 
өткендегі қазақ тарихын толайымен теріске шығарды. Күшті екен, мықты 
екен, сөздері жүріп тұр екен. Сонда, осыншама құдіретті кісілердің мені 
тапап тастауы тіпті оңай емес пе. Мені емес, сен құмартып отырған еңбекті. 
– Сен түзелмессің, – деді Марат зілсіз кейіп. – Қалай ұқпайсың. Оларға 
керегі – тарих емес, ұлттық рух емес, яғни... тарихың, мәдениетің, рухың 
тұрыпты, қазағыңның өзінің көк тиынға керегі жоқ... Бар-жоғы бір қисап. 
Есеп, есеп дедім ғой, және тәсіл. Қажетіне, сәтімен қолданды. Нысанаға 
алған журналын құлатты, қарсы келгенді мұқатты, бөтен ойы барларды түгел 
ықтырып қойды, өздерінің құдіретін әйгіледі. Мұқият ойластырылған 
кампания сәтімен аяқталды. Енді бұл тарапта шаруасы болмайды. Сенің 
тарихыңды, ұлттық рух, мәдениетіңді айтамын. Немесе, керісінше. Арада 
жыл өтеді, жыл емес, ай өтеді, басқа емес, сол кісілер – Алдабек 

Қаражұманов бастаған он бес академик, Мүштар Мақанов бастаған жиырма 
сегіз депутат – жиыны елге танымал қырық бірдеңе қайраткер тізе қоса, өре 
түрегеліп, ойбай, қазақтың бай тарихы қайда қалды, Шыңғыс хан да біздікі, 
Алтын Орда да біздікі, егемен еліміздегі тәуелсіз, азат халқымыз өздерінің 
ата-бабасының өткен даңқты жолын танып-білуі керек, қаулы қабылдансын, 
ақша бөлінсін, жұмыс жасалсын деген ұран көтерсе несі бар. Атақтары 
шығады, абыройға бөленеді. 
– Сонда... жұрт не айтады? Көрді емес пе, кеше ғана? 
– Ол – кеше. Ал мынау – бүгін. Кешегі теріс, яки оң бағдар алдыңғы күні 
ұмытылған. Енді жаңа ұсыныс, жаңа қадам. Барлық халық өзінің көсеміне 
лайық дейді. Жалғыз қазақ емес. Бүкіл совет халқы. Ескіше айтқанда, партия 
мен үкімет, яғни билеуші қауым, үстем тап қалай тартса да құба-құп. Кеше 
алай деп шулады. Бүгін керісінше, былай деп дүркірейді. Кеше – кешегіше 
дұрыс еді, бүгін – бүгінгіше дұрыс дейді. Сен небәрі екі-үш жылға созылған 
мәнсіз дамай туралы айтасың. Өткендегі жетпіс жылдық, ұзақ дәуірге бүгінгі 
тұрғыдан қарашы. Сталин данышпан деді – данышпан. Оңбаған деді – 
оңбаған. Хрущев жақсы деді – жақсы. Жаман деді – жаман. Совет өкіметі 
керемет деді – керемет, бастаушымыз компартиямен қоса. Бір-ақ күн, жарым 
сағатта сұмпайы, зұлым болып шықты. Онымен салыстырғанда өмірлік емес 
әлдебір мәселе төңірегіндегі дау-дамай, баспасөз бетіне шыққан өтірік пен 
өсек деген немене. Өзгелер түгілі, өздері де ұмытты. Сен ғана, мән беріп, 
таусылып, тарынып отырған. Әрине, біз кітабымызды жазып бітіріп, 
баспадан шығарғанша, жағдай ғана емес, кісі – бәрі де өзгереді деп, қол 
қусырып, қарап отырмаймыз. Кітап қарсаңында – дайындық жұмыстары. 
Жолды тазартып, пәле-жаланың алдын алу тарабындағы. Кітап шыққан соң – 
нақты, пәрменді әрекет. Яғни әуелі бұра тартатын қисық ауыздарды 
жабамыз, содан соң ашық арандарды тығындаймыз. Бірін алдаусыратып, 
бірін жемдеп дегендей. Тұсаукесер – мол дастарқан, тілектес сөздер. Соған 
жалғас нақты хабарлар. Хабарға ілескен мадақ, марапат мақалалар. Қажет 
тапсақ, Мүштар Мақановтың өзі тұсаукесерге келеді, әлгі Қаражұмановтың 
өзі көлдей мақала жазып береді. Қалған сүмелектер туралы сөз де жоқ. Бар 
екен деген лақап, жомарт екен, кең екен деген дабыра құлақтарына тисе бітті 
– өздері іздеп табады, буыңа мастанып, ығыңа жығылып, алмаса да алғыс 
айтып, бермесең де берекеңді асырып, қолпаштап көтереді де әкетеді. Бір 
бастап жіберсең – бітті. Қалған қауым дақпырт соңында. Неге, не үшін 
екенін өздері де білмейді, Мәкең – ғаламат, Мәкең ғажайып, ұлыстың құты, 
ұлттың тұлғасы, көк аспанды көтеріп тұрған да сол, қара жерді тіреп тұрған 
да сол, менің бүгінгі тіршілігім де, ертеңгі болашағым да соның арқасы деп, 
далбақтап шаба береді. Күмәнің болмасын. Кешегі жартыкеш Жиғанның 
тарихын есіңе ал. Бұрынғы-соңғы қазақта одан асқан кім бар еді – 
парламенттен таңертең кетті, түстен кейін ұмытылды. Сондай адам 
болмағандай. Айтып сендіре алмайсың. Енді, бүгінгі көсемің – можантопай 
Мақанов. Бар тарих содан басталатындай. Дәуірлеп тұр. Келесі сайлауда, 

қара да тұр, өтпей қалады. Содан соң, күні кеше ғана Мүштар Мақанов 
дегенге табынып едің деп ешкімді де мойындата алмайсың. Өй, оны қойшы, 
солай еді ғой, бұлай еді ғой дейді. Есіне түскендері. Әйтпесе, ол кім деп, 
өзіңнен қайыра сұрауы мүмкін. Міне, өмірдің заңы... емес, бүгінгі қазақтың 
салты. "Қайран ел осыменен жүр далақтап" деген ғой Абай атаң баяғыда. 
Жаны ашып. Енді біздің жанымыз ашитын ештеңе де қалған жоқ. Қалыпты 
мінезді өз қажетімізге пайдаланғаннан басқа. Яғни, Жиғаннан соң Мүштар 
шықса, ол екеуіндей қайыршы кедей емес, мыңғырған бай, ол екеуіндей 
әумесір ақымақ емес, ақылды, парасатты, ол екеуіндей шаласауат надан 
емес, тарихқа терең бойлаған, экономиканың барлық қалтарыс-астарын 
таныған, жай ғана зиялы, мәдениетті азамат емес, аталы, текті тұқымнан 
шыққан Марат Қазыбеков неге тұлға болмасқа! Иә. Тұғырлы тұлға. Келесі 
көсем. Байқайсың ба, сенің құлдықтан қалжыраған, кеудесі басылып, мыйы 
ашыған сорлы жұртың жолбасшы көсем іздемей тұра алмайды екен. Жоқ, 
үкімет емес. Бұрын шарасыз қазақ бар қиындық, азабын құдайдан көретін. 
Енді құдайға сенбейді, барлық сор – жаман ба, жақсы ма, биліктің кінәсі деп 
біледі. Бірақ дәрменсіз жұрт, кедей, кембағал қауым әлдебір құдыретке сенуі 
керек, әлденендей сәулесіз үміт күтуі керек. Сондықтан да, кешегі 
коммунизм елесіне ұқсас, жаңа бір уағызға бейім жартыкеш Жиғандар мен 
можантопай Мүштарларды көтеріп шығарады. Мен әуелде айран-асыр 
болып таңырқасам да, кейін жирене, тыжырына отырып, кәміл таныдым. 
Әлгі сабаздардың атақ-даңқының сырын. Ой-өресі – жабайы тобыр 
деңгейінде, яғни, қайда барса да халықтың кісісі. Және сол халыққа не 
керегін біледі. Яғни, іс емес, сөз. Анда-санда парламент мінберінен, 
сатымсақ баспасөз бетінен "Елім-ау!.. Жұртым-ау!.." деп, өкіріп, өксіп 
қояды, күн аралатып, өздерінің жеке бастары үшін қауіп-қатерсіз кәкір-
шүкір бірдеңелерді көйітеді, айталық, қант қалай қымбаттап кетті, 
наубайханалар неге майлы шелпек пісірмейді деген сияқты, және аса 
көрнекі, ірі, ешқашан орындалмас, бірақ ұнасымды жоба-жоспарлар 
ұсынады, мәселен, Бетпақ-Даланы суландыру, Арал теңізіне Атыраудан 
алып тоған тарту, қазақ тілін Біріккен Ұлттар ұйымы арқылы бүкіл әлемге 
тарату деген сияқты. Ал енді күмән келтіріп көр халықтың сондай 
қамқорына. Мен де дәп солардай танылуым керек. Бірақ уақытша, 
парламенттің бір сайлауына емес, біржола. Және жел сөз, алдамшы уәдемен 
емес. Өрелі сөз, нақты іспен. Тек бір жетіп алсам... Халықтың қалтқысыз 
қолдауына ие болсам... Бәрін орнына келтірем. Кедей-кепшікке қол ұшын 
беру өз алдына, сондай мархаматқа татымаса да, мына көрінгенге жағынып, 
өзеурей сабылып жүрген бүкіл өнерпаз, жазарман қауымға жеңілдік, жәрдем 
жасаймын. Шалғай ауылдарды көтерем, жастардың жұмыссыздық жағдайын 
жеңілдетем... – қойшы, толып жатыр. Әрине, осының бәрін жүзеге асыру 
үшін үлкен билік керек. Қатардағы парламент мүшесінен әлдеқайда жоғары. 
Сол, үлкен мансапқа жеткендердің менен ақылы артық дейдің бе, білігі 
артық дейсің бе. Өзің де байқап жүрген шығарсың, асып кеткен ештеңесі 

жоқ. Тек байлығы ғана артық болар. Әлгі мансап, қызметтің арқасында. 
Яғни, ол да орындалатын арман. Бұдан соң тіпті үлкен биікке қол созсам несі 
бар... 
– Осының бәріне тарихшы-ғалым атанбай-ақ жете бермейсің бе, – дедім. 
– Жетем, – деді. – Қайткенде жетем. Тағы да салыстырып қара мені 
билікте жүргендермен. Байлығынан басқасының бәрі кем. Айттым, білімім 
жоғары, екі тарапта бірдей. Кісілігім де, мінезім де артық. Жүйкем темір. 
Түр-тұлғам да келісті. Өмірлік тәжірибем де жан-жақты. Рас қой. Ең 
бастысы, менікі – шолақ есеп емес, ұзақтан тартылған нақты бағдарлама. 
Жаңағы, өкіметке енбесе де, билік төңірегіне жақын барған, тұрлаусыз болса 
да сөзі бар, ақылсыз болса да ебі бар, өзегі қуыс өкіреш екеу неге үлкен 
абыройға жетті, уақытша десең де? Кенеусіз кеңкелестік, бетсіз популизм өз 
алдына. Баз-базында ұлтқа ұнаған мәселелерді көтере білгендіктен. Маған 
керегі – баянсыз атақ, уақытша билік емес, байсалды атақ, түпкілікті, 
абыройлы билік. Ұлттың ұлы деген дақпырт керек. Тым құрса әуелгі 
кезеңде. Әуелгі сатыда. Одан соң... биік дегенде мен тым жоғары, ең үлкен 
биікті нұсқап отыр деп ойлама. Сен күнәлі боласың, мен кінәлі болам. Оған... 
қайда. Менің әзірге межелеп отырған ең үлкен биігім – министр емес, облыс 
әкімі. Бөтен аймақ емес, өзім бауыр басқан Оңтүстіктегі. Бас аман болса, 
одан арғысын тағы көре жатармыз... Ұқтың ба мені... бізді қандай игіліктер 
күтіп тұрғанын. Сенікі де жөн, жаңағы қалжыңнан басқасы, екі жүз елуді 
азырқанып, үш жүз елу сұрағаның. Миллион – теңге емес, доллар – миллион 
доллар болады кейін, мен бар мұратыма жеткенде. Ал әзірге... ойлап тұрсам, 
артығы жоқ – сен айтқан межеден асып, тура бес жүзге тоқтайық. Бес жүз 
мың доллар! 
25 
– Ешқандай қалжың емес, – дедім мен. – Әуелгі сөзімнен қайтпаймын. 
Үш жүз елу дедім – үш жүз елу. Ынсап керек. Маған ғана емес, саған да. 
Қызығын көрдің, тұтас отыз және тағы бір жыл бойы жалғыз өзің. Енді түп 
иесіне қайтарасың. Балжанды. 
Марат мені жаңа көргендей, немесе рабайсыз ұсыныс жаңа ғана 
жасалғандай, таңырқап, үрке қарап, азғана отырды. Содан соң зорлана 
жымиды. 
– Неге қырсығып отырсың? Шынымен-ақ көңілің... баяғыдай ма? 
– Баяғыдай ма, басқадай ма, мәселе онда емес. Мен өткеннің есесін 
қайырғым келеді. 
– Ешқашан қайтпайды, – деді Марат. – Өткен отыз жыл және... кейінгі 
бар ғұмырға татитын әуелгі тоғыз ай – жалған дүние екінші мәрте 
оралмайды... Сен мені – өзіңді өзің мұқату үшін ғана. Хош. Кезінде құмарың 
тарқамай қалыпты. Рас, Балжан... әлі де қыздай. Құшағы ыстық. Қапада 

қалған сен емес, бар ғұмырын бірге өткерген менің өзімнің... ынтығым 
тарқаған жоқ. Сенесің бе соған? 
– Сенем... – дедім, жүрегіме шым-шым қан құйылып. – Сондықтан да... 
қайта көргім келеді. Өткен дәурен оралады. Көзге болмаса да, көңілге. 
Дәл осы сәтте Балжанды шынымен сұрап отырғаныма өзім де сенгендей 
екем. 
– Жөн дейік. Енді ақылмен ойлап көр. Мен... бағзыдағы іңкәрің үшін, есе 
емес, алыс-беріс сауда жөнімен саған бермек екем. Сонда... Балжан көне қоя 
ма? Сені кім деп келеді? Неңе қызығады? 
– Біріншіден, кім екенімді ұғындырасың. Алдымен өзің. Содан соң мен. 
Иә. Құдай қосқан әуелгі қосағымын. 
– Жартылай деп айт, соның өзінде бес минутқа ғана. 
– Сол бес минут сол қыздың бүкіл болашағын айқындаған. Мен 
болмасам, саған да бұйырмайтын еді.
– Жарайды, жарайды, тәптіштемей-ақ қой, – деді Марат жымия күліп. 
– Құдай қосқан заңды қосағымын. Әуелгі. Бір деп қой. Екіншіден... сенің 
қазақ тарихының білгірі деген атағыңа жол ашылады. Осының өзі жетіп 
жатыр. Үшіншіден – отыз жыл бойы тегін пайдаландың. Енді, қартаймаса да, 
мамырлаған шағында... жалғыз көйлекпен, жалаңаш шығармайсың. Сенің 
бар байлығыңның негізін салған кім? Қайын атаң. Балжанның әкесі. Яғни, 
Балжанның өзі. Сендегі бар байлықтың түгеліне демейін, анық тең 
жарымына еншілес. Үлесін толық алмаса да, үй-жай, тиесілі қазына, 
қаражатымен... 
Марат менің манадан бергі шарт-талабымның мән-мағнасын енді ғана 
аңдағандай, кеудесін кере отырды, көзінде қатаң от ұшқыны, езуінде 
жымысқы, ащы күлкі табы бар еді.
– Айта бер, айта бер, – деді басын изеп, кеудесіне қолын қойып, мырс 
етіп. 
– Сен күлетіндей ештеңе жоқ. Қай заңға жүгінсең де, мені... мен емес, 
Балжанды жақтап шығары күмәнсіз. Яғни, барша байлығымен қоса 
ұзатасың. Бірақ ең бастысы – ол емес. Маған несіне қызығады дейсің. 
Алғашқы күндерде өзім де күмән мен тұман аралығында жүрдім, елесі 
есімнен емес, көз алдымнан кетпей қойды, өңімде де, түсімде де. Иә. Сен – 
мен емес едің. Балжан оны да сезіп білді. Сенің салқын тартқаныңды 
байқамаса да, менің мұнда қалған ыстық құшағымды аңсап, құлазыған 
шақтары болды. Тән ләззаты ғана емес, жан жарастығын да іздеген. Анық, 
сол, ауылдағы әуелгі күндердің өзінде сенен гөрі мені жақсы көрді. Бірақ 
менің мұнда қалғанымды білмейтін. Бары осы шығар деп, тағдырға мойын 
ұсыныпты. Әйтсе де, өмір бойы, баяғы, екеуіміз бірге жүрген алғашқы 
күндерді аңсады. Сен өзгерді деп ойлады. Өзгерген жоқсың, өз қалпың. 
Махаббаттан тыс, мейір, мархаматтан тыс, бар ісі қатаң есепке құрылған 
менің екінші жарымым... 
Марат тіке қарап, үнсіз қалды. 

– Бірақ Балжан... алғашқы махаббат, әуелгі жар... Баяғы кіршіксіз 
көңілден айнымады. Ал сен... саған Балжанның нәзік жаны емес, ыстық 
қойны ғана қымбат еді. Аңсарын тапты, бақытты деп ойладың. Ал сенің 
аңсарың бір әйелден асып, далаға төгіліп жатыр еді. Өмір бойғы көлденең 
жүрісің тұрыпты, дүниенің есігі сендейлер үшін айқара ашылған шақта, жаңа 
байлықпен қоса, жаңа бір қызыққа жеттің. Иә. Ризашылығын берді, келісті, 
сенің онсыз да келістіріп жүргеніңді білетін, аяғына тұсау түссін, әркіммен 
емес, біреумен ғана болсын деді. Енді міне... Сол, отыз бір жыл бұрын 
айрылған жарым көңіл жоғалған жоқ, бар болып шықты. Өлген тірілсе де, 
өшкен жанбайды. Бірақ қимасыңның түнекке батпағанын, бар екенін білудің 
өзі бір ғанибет емес пе. Әрине, әуелде, алғаш естігенде ауыр болады. 
Қиналып тұрып түсінеді, кешіреді. Мені де, сені де. Содан соң сұрайық, 
кімді қалар екен. Күмәнің болмасын, қартайған, қажыған, тұрмыстан тозған 
мені қалайды. Керек десең, манағы жалғыз көйлекпен шығады, байлығыңды 
да, басқаңды да тәрік етіп. Айттым, әуелі мән-жайды ұғындырамыз, содан 
соң сауалды өзіне саламыз. Өзіңе сенімді болсаң, осыған көн. 
– Мен сенем, – деді Марат. – Өзіме ғана емес, Балжанға да. Міне отыз... 
отыз бір жыл тату-тәтті тұрдық, бақытты ғұмыр кештік. Бір ұл, үш қыз 
өсірдік. Ақымақ емессің, сол балалардың әкесінен, өмірлік қосағынан 
айрылып, қайдағы бір... сені таңдап, сонша не көрініпті! 
– Таңдар, таңдамас, алғашқы баласы – жалғыз ұл өзінің әкесін тануы 
керек... 
Марат атып тұрып, мені жағадан ала түсті. 
– Қу қайыршы! Сүмелек! Енді бір ауыз сөз айтшы!.. 
Шеңгелдеп қысып, буындырып барады. 
– Шындықтан қорқасың ба? – дедім, тынысымды әрең алып. – 
Қорықпасаң, босат. 
Босатты. Бірақ тапап жібергелі, төніп тұр. 
– Шындық сол – Балжан менен жүкті кеткен. Жаспыз, аңдамаппын. 
Ойлап барып, кейін білдім. Алғашқы бала – жалғыз ұл – менікі. 
– Сенікі емес, менікі, – деді Марат ыза мен намыстан жарыла жаздап. –
Менің өз ұрқым. Сондықтан да Балжан сенімен қалған жоқ, менімен кетті. 
Енді мен күлдім. 
– Егер бастапқыда екеуіміз бір кісі болсақ, ол кездегі бала менен қалай 
алыс болады. Менен саған жақын емес. Ортақ. Оған қандай күмәнің бар? 
Марат сылқ етіп, ескі диванға отыра кетті. 
– Нағыз сұмырай екенсің, – деді бар болғаны тісін шықырлата ысылдап. 
– Нағыз сұмырай – мына сен, – дедім. – Қалыңдығымды қатын қылдың, 
баламды бауырыңа бастың. Енді көпе-көрнеу ақиқатты теріске шығарғың 
келеді. 
– Сен сорлы түсінсеңші, – деді Марат сәл-пәл сабыр тауып. – Қалай 
айтсаң да, Мақсат менің бауырымнан жаралды. Мейлі, саған да тиесілі дейік. 
Бірақ... сондай ақылды, сүйкімді бала болып, менің алақанымда, 

молшылықта өсті. Әрине, сен де соншама әлпештеп бағып, қағар едің. Бірақ 
заман өзгерді ғой. Сенің емес, менің пайдама. Енді сол қалпында, сенің 
шаңырағыңда өссе кім болып шығар еді? Қорлағаным емес, өзің айтқан 
ақиқат шындыққа жүгінейік. Қайткенде де, мектепте үздік оқитын еді. Одан 
кейін университетті де қызыл дипломмен бітірді дейік. Сонда, мына сен... 
осы баланы болашағы мол, түсімді, жақсы қызметке орналастыра алар ма 
едің? Ол да ештеңе емес. Дарынына сенейік. Өзі жарып шығады деп. Ол – 
бұрынғы, сендер сөгіп, істен алғысыз қылып жүрген совет заманы ғой.Қазір 
бәрі басқаша. Сенің данышпандығың көк тиын. Ақылы кеміс, аузы қисық 
байдың баласы өтеді. Кеміткенім емес, мына сенің өзіңнің балаларың не 
болды? Оны да білем. Үш қызың да мектепті алтын медальға бітірген, үшеуі 
де университетті үздік тәмамдаған. Үлкен қызың, ағылшын тілін білгенінің 
арқасында әлдебір шетелдік фирмаға жұмысқа әрең ілінді. Қалған екеуі 
күйеулерімен бірге, әр тарапта әйтіп-бүйтіп үнемдерін айырып жүр. Ал 
біздің Мақсат мұндағы университеттен соң Англияда, Кембриджде оқып 
қайтты. Менің арқамда. Тағы да, сол оқуы үшін емес, әкесінің бай-бағлан 
болғандығы үшін болашағы зор мемлекеттік қызметке ілінді. Ал сен сол 
Мақсатты қай ұшпаққа шығаратын едің? Сен ғана емес, сен қатарлы, тіпті, 
сенен атақ, абыройы жоғары профессор, жазушы, академиктердің дарынды 
балалары далада қалды. Сырттағыны қойғанда, өз көзіммен көргенім, біздің 
ұлмен қатар жүрген, әуелде теңдей оқыған, қабылет-дарыны қарайлас, 
жайнап тұрған тағы бір балалардың тағдырын айтпай-ақ қояйын. Бастарын 
тауға ұрды, тасқа ұрды, ауыл-үй арасында қалды. Біздің Мақсат қатарынан 
озып, оқшау шықты. Бар қызығы алда. Енді сол баланың көңіліне қаяу 
салмақсың. Екі әкеден туатын бір бала бола ма? Кім сенеді? Жарайды, мен 
қалыспын, саған ғана тиесілі екен дейік. Балжан да ризашылық берсін. Сонда 
не ойлайды ол бала? Тіпті, біздің өзгеше жағдайымызды ұғынсын. Не деген 
сұмдық! Екі әкенің ортасында қияли болып кетпей ме жас бала! Нағыз безер 
екенсің ғой өзің. Неге сонша жабысып қалдың осыншама қаскүнем ойға? 
Қандай ниетің бар? Мені қажау ма, әлде көбірек пайда табу ма? 
Тыныштығым бұзылды, отбасым ойран болғалы тұр. Маған жалғыз ұлдың 
жақсы болашағынан артық ештеңенің де керегі жоқ. Қаласаң – миллион ал. 
Тек, жарқыным, бізге тыныштық бер. Ертеңі белгісіз мен үшін емес. Онсыз 
да көңілі жарым Балжан үшін емес. Аталы әулеттің ең соңғы тұяғы, бар 
болашағы алда тұрған жалғыз ұл үшін!.. 
Менің көзіме жас келді. 
26 
Менің көзіме жас келді. 
– Рақмет! – дедім. – Жақсы өсіріпсің. Келешегін айқындап, оң жолға 
түсіріпсің. Ризамын... Ешқандай талап, тілегім жоқ. Менікі қалжың, манадан 
бергі. Көп өкпенің азғана қайырымы. Бірақ... сын сағатта мені екіге бөліп, 

жарым көңіл, жарым ақыл, жарым мінез, жарым кейіпте тастап кетсең... ол 
да тағдыр ісі шығар. Ал Мақсат деген бала... кімнен туса да аман болсын, 
халқының шын ұлы ретінде бар мақсатына жетсін. Атынан айналдым, 
садағасы кетейін. Тек сен екеуімізді айырған тәңірім оған сенің 
арамдығыңды, менің дәрменсіздігімді бермесін. Балжан... Балжанға да өкпем 
жоқ. Сені – мен деп жүре берсін. Бақытынан айрылмасын. Өзің де аман бол. 
Мұраттан айнып, әуелгі тамырыңнан бөлініп, басқа бір жол тауыпсың. 
Төреші – хақ тағала... Енді менің басымды ауыртпай, келген ізіңмен кері 
қайт, – дедім. 
27 
Марат босаңси сөгіліп, азғана отырды. 
– Соңғы сөзің бе? – деді қайтадан еңсесін жазып. 
– Саған және сенің отбасыңа қатысты ең ақырғы сөзім, – дедім мен де 
жүйкемді бекітіп. 
Бірақ Марат тоқтамаған. Серпіле көтеріліп, әуелгі қалыбын тапты. Және 
әуелгі ниетін. 
– Тілектестігің үшін саған да рақмет. Мені өзіңнің жалғасың, басқа бір 
өмірің ретінде мойындадың. Сөйте тұра... ынтымаққа, бірлікке... жол бергің 
келмейді. Екеуіміздің қайтадан бірігуіміз мүмкін болмаса да, селбесіп, 
септесіп жүрсек несі айып? 
– Сен септеспейсің, – дедім. – Сенің ұғымыңдағы ынтымақ, бірлік – басқа 
бір нәрсе. Сен менің отыз жылдық мұратым – ғұмырлық еңбегімді 
көлденеңнен, оп-оңай иелене салғың келеді. 
– Тегінен-тегін емес, – деді Марат әлі де сынай қарап. – Сатып алам. 
Айттым, өте қымбат бағаға. 
– Ар-намыс сатылмайды. 
– Сатылмайтын нәрсе жоқ, – деді Марат. – Соның ішіндегі ең оңайы, ең 
құнсызы – дәл осы сәтте саған қастерлі көрініп тұрған ар-намыс. 
– Ол – бүгінгі сенің ұғымың. Сен сияқтылардың пәлсапасы. Сендер ар-
намыс тұрыпты, туған елді, барлық қазына-байлығымен қоса сатып 
жібердіңдер. Бірақ құнын білмей, тым арзанға. Әйтсе де ұпайларың түгел. 
Ертең жауабы да толық болады. Бұ дүниеде қайтпаса, о дүниеде. Ғарасат жоқ 
болса, жер бетінде қалған ұрпақ алдында. 
– Сен түзелмейді екенсің, – деді Марат кеудесін кере дем алып, менен 
біржола күдер үзіп. – Маған сенің шимай-шатпағыңның түкке керегі жоқ. 
Тұрмысың жеңілдесін деп, жаным ашып... 
– Өзіңе жаның ашысын, – дедім мен. – Қалай бұзылғансың. Шынында да, 
сені осындай сұмдыққа жеткізген есепшіл арамдықтың әуелгі бастауы менен 
шықты деп ойлаудың өзі азап мына мен үшін. Осы қалпымда жарты денем 
шіріп кеткендей, немесе белшемнен нәжіске батқандай тіксініп тұрмын. Енді 

менің көзге қораш болса да, көңілге таза, бейбіт пәтерімді арам денеңмен 
былғамай, тезірек кет.
– Мен кетем, – деді Марат орнынан тұрып. – Ал сен қандай жағдайда, 
қалай тұрғаныңды білемісің? Зиялы шіркін, тұрмыстан қажып, дүниеден 
түңілгенің сондай, қалыпты иба, әдептің ең соңғы жұқанасынан 
айрылыпсың. Ақыл-түйсігің де орнында емес. Қазақ атаң түн жамылып 
келген құдайы қонақты қашан үйінен қуып еді? Жай ғана қонақ емес, бірге 
туған бауырдан да жақын, етене жармақ екенімді біле тұра, жаудан бетер 
жиырыласың. Менің не жазық, не кінәм бар сенің алдыңда? Сен түгілі, 
таныс, бейтаныс бүкіл жұрт алдында? Кімнің қорасына түсіп, қолындағысын 
тартып алыппын? Иә, мен баймын. Бұрынғы, бәрін басып ұстап отырған 
өкіметің тырапай асып құлады, иен қалған, иесіз қалған боқтышақты мен 
алмасам, басқа біреу алатын еді. Керек десеңіз, жиырма бес жылдық адал 
еңбегімнің өтемі. Екінші біреу еселі сыбағадан сырт қалса, тағы өзі жазықты. 
Шындық сол. Енді бар пәлені маған аударып тастамақсың. Иә, мен рақымсыз 
қаталмын. Мені қатал қылған – заман, орта. Зұлым дейсің, залым дейсің, 
бұлағай заман, былыққан қоғамда басқаша өмір сүру мүмкін бе? Мына сен 
мейірбандықтан не таптың? İзгіліктен не ұттың? Аңқау, адалдығыңмен қай 
ұшпаққа шықтың? Енді жердің үстін астына түсірген, қазақтың бар қазына-
байлығын жат қолына өткізген, тек арамнан ғана мал жиып, зорлықпен ғана 
мансапқа жеткен мың сан жалмауыздың ішінен ғұмыр бойы бейнет астында 
тірнектеп тіршілік жасап, өзіне тиесілі үлесін ғана алған мені – өткендегі 
өзің, бүгінгі кіндіктес сыңардан жақын жармағыңды көре қалыпсың. Сүйініш 
емес, қайғы тауып отырсың. Қаншама ауыр сөз айттың. Көлденеңнің бетіме 
тіке қарағанын көтере алмайтын маған. Сен білесің бе, басқаны қойғанда, 
манағы он ауыз сөзіңнің біреуі үшін ғана көзіңді құртып жібере 
алатынымды? Оп-оңай жоқ қылатынымды. Кез келген уақытта. Ешқандай 
ерекше оқиғасыз. Мәселен, енді үш күннен соң мына жаман люстраның 
берік, темір ілгегіне, мықты кендір жіпке асылып тұрсаң. Ауыр тұрмыс, 
тұйық тығырық. Басқа амал қалмаған. Немесе, ертеңіне, көшеде, бейуақта 
қасыңнан өте берген әлдебір бұзақы бала қақ жүректен біз тығып алса... кім 
біледі, кім табады? Көрдің бе, қалай тартсам да, сенің тағдырың менің 
қолымда. 
– Керісінше, – дедім, барлық лоқы, доңайбатын сабырмен, үнсіз тыңдап 
болған соң. – Керісінше, сенің тағдырың менің қолымда. Мен емес, сен 
тәуелдісің. Сондықтан де келіп отырсың. Рас, тіршіліктегі тағдырымыз екі 
айрылған. Бірақ тумысымыз бір екені анық болса, ажалымыз да ажырамас 
бірлікте. Өмір жіптігі ортақ. Оны өзің де білесің, мана аңғартып қалдың. 
Ерте ме, кеш пе, екеуіміз бір күнде, бір сәтте өлуіміз хақ. Сенің рақымсыз 
жендетің мені мойнымнан қылқындыра іліп, төбеге тартқан шақта, әлдебір 
алыс қалада, сәнді сарайда, масаттанып, рақаттанып, өз бетімен отырған 
сенің де кеңірдегің кептеліп, тынысың бітіп, тұншығып өлесің. Сенің 
жалдамалы бұзығың, немесе бұзық келбетіне түскен қылмыскерің қасымнан 

өте бере, көкірегіме біз тыққан сәтте, ай даладағы сенің де жүрегіңе қан 
толып, тіл тартпай кетесің! Мен өз бетіммен аштан өлсем, сен артық жеген 
тамақтан уланып, немесе күпті болып өлесің. Өзіме өзім қол салуым 
мүмкіндігін айтпағанда. Міне, көрдің бе, менің емес, сенің өмірің кісі 
қолында. Бар тірлігің маған тіреліп тұр. Әйтпесе, осыдан әлдеқашан бұрын 
жаңа шет-жағасын айтқан жоспарыңды іске асыратын едің. Құдайдан 
қорыққаннан, немесе мені аяғаннан іркілген жоқсың. Мәселенің мән-жайын 
танып білген соң, өз қауіпсіздігіңді ойлап қана тоқтадың. Енді қалауыңды 
қорқытып алмақсың. Сен емес, мен қорқытуым керек. Күш сенде емес, 
менде!.. 
Марат әлде сөзіме, әлде өзіме таң қалғандай, аңыра қарап тұрып қалды. 
Содан соң қарқылдап күлген. Ауыр қол, қайратты алақанымен солқ еткізіп, 
иығымнан қақты.
– Аналитик ғалым болғаныңның бір пайдасын көрдің, – деді сүйкімсіз 
ыржиып. – Кел, төс қағысайық. Ендігі жерде жұбымыз ажырамай, ынтымақ, 
бірлікте болайық деген кім? Әйткенмен, – деді маңдайын тыжырып, бетін 
сипалап, – манадан бері өзімді өзім толық танымай отырыппын. Бәлкім, сені 
сынағым келген шығар... 
28 
– Екеуіміздің бірге жаралғанымыз рас, – деді. – Сірә, бірге өлуіміз де 
ғажап емес. Әйткенмен, күмәнім бар. Бәлкім, сенің өмір жіптігің менде 
шығар. Яғни, сен қайда кетсең де, мен орнымда қалам. 
– Кеткен – сен, қалған – мен, – дедім. – Мен бөлініп шыққам жоқ, сен 
бөліндің. Өмір жіптігі менде қалуға тиіс. Яғни мен дербес тіршілік жасай 
берем. Мен өлген күні сен де... 
Марат ойлана, шүбәлана қарап, бөгеліп қалды.
– Жіптіктің ұштығын қоя тұрайық, – дедім мен. – Қайткенде де, бүтіннің 
жармағы – өзара тәуелді. Айттым, бірге туғанымыз рас болса, бірге өлмегіміз 
де күмәнсіз. 
– Солай шығар... – деді Марат. Керіле созылып, өтірік есінеді. – Бірақ 
неге? Бөлінген – қайта бірікпесе... 
– Сол бір азапты түн, сын сағатта, ерікті ме, еріксіз бе, өтпелі тәніміз 
біржола бөлінгенімен, ғазиз жан уақытша ғана айрылған. Жарық дүниеге 
жалқы болып келді, сол жалқы, жалғыз қалпында оралуға тиіс. Ең соңғы 
мезет, тәсілім сәтінде қайта табысамыз. Алланың әуелгі есебінде, мейлі 
Мұрат де, мейлі Марат де, қалай атасаң да, екеу емес, бір-ақ кісі бар. Жаман 
болар, жақсы болар, жер бетінде ғайыптан шыққан, есептен тыс адам жоқ. 
Туғанда жалқы едік, өлгенде де жалғыз болып шығамыз. 
– Иә... – деді Марат ойға батып. – Мен құдайға сенбесем де, тіршілік, 
табиғат заңын мойындаймын. Анада... ғылым жөнімен, ескілікті бір 
дәрігерден кеңес алдым. Сен келіп кеткен соң. Кіндігі бір егіздер турасында. 

Бірге өлмесе де, кейде бірге ауырып, бірдей сезінеді екен. Екеуі екі қиырда 
жүргеннің өзінде. Ал біз... егіздің сыңарынан да жақынбыз ғой. 
– Алыспыз, – дедім мен. – Бірдей сезініп, бірге ауыра алмаймыз. 
Бірліктен – қарама-қайшылық басым. Қақ айрылғанда... жақсылы-жаманды 
деп айтпайын, бір бас, бір жүректен бастау алған, өзара айырмасы бар екі-
дай мінез, екі-дай таным, екі-ұшты мақсат... теңдей бөлінбей, қақ жарылып, 
әрқайсысы өз тарабына тартқан. Біреуге анау, біреуге мынау, біреуге азы, 
біреуге көбі кеткен. Яғни, екеуіміз – қарама-қайшы қалыптағы екі адам – 
керек десеңіз, өзара дұшпан болуға тиіспіз. Сені менімен қайта жүздестіріп 
отырған – риясыз көңіл емес, амалсыз қажеттілік. 
– Мені жек көресің, – деді Марат. Мен де... қанша елемейін десем де, өте 
жайсыз жағдайға түстім. Өте өкінішті жағдай. Баяғыда менен бөлініп 
қалмай, бірге кетуің керек еді. Әуелде солай шештік қой. Аяқ астынан 
қобалжып, бұзылып... Енді өткен іске шара жоқ. Жек көрсек те, жақсы 
көрсек те мәмлеге келуіміз керек. Жаңағы... жармақ атаулының өзара өштігі 
туралы сөз... сірә, жалған лақап. Қарама-қайшылық бір кісінің бойында 
тұрса... өзін-өзі қалай жек көрмек. Біздегі бар айырма – сол ерекше 
сыпаттардың ажырап, бөлінуі ғана. Қайткенде де жаттық – біздің жолымыз 
емес. Өзімізге өзіміз орынсыз қиындық туғызудың қажеті қанша. Діңіміз 
ортақ, өзегіміз бір екені анық қой. Мен, тілесем де, тілемесем де, өзім 
тұрыпты, өзге, көлденең жұрт көзінде сенің есім, елесіңнен қашсам құтыла 
алмаймын. Бірге туған бауыр екеніңе ешкім де күмәнданбайды. Және менің 
төңірегімдегі барлық жұрт өз көзімен көрді. Сондықтан сені жатырқай 
алмаймын. Және жұрттан ұят, менің жақыным болғандықтан, сен 
жоқшылықта жүруге, таршылықта қалуға тиіс емессің. 
– Мені сатып алғың келгені сол екен ғой?.. 
– Екі есеп, бір қисап, – деді Марат шімірікпестен. – Туыстық көмектің 
сені ештеңеге міндеттемейтін оңай жолын ұсынып едім. Саған да жақсы, 
маған да жақсы. Оны қабыл көрмедің. Жарайды, мен тым зәру емеспін, 
пәленбай ғалым деген дабыраға. Ақшаң жетсе, атақ шығарудың амалы көп. 
– Сен арам ақшаңды көлденең тарта берме, – дедім мен. 
– Адал ақша. Арам болса да ешкімнің дауы жоқ. Өрекпи бермей, сөз 
тыңдасаңшы. 
– Айт енді, арманыңды түгесіп. 
– Мен сені қайта көріп, риясыз әңгімелеспек ем, жас кезімдегі 
тұрпатымды жаңадан танығандай болып тұрмын. Енді... тағдыр солай 
жазыпты. Сен мені қалай кінәласаң да, менің саған өкпе, аразым жоқ. 
Әйтпесе, келмес те едім. Енді, келген соң, көрген соң, өткен мен кеткенді 
түгел саралап отырмын. Өкінішім де жоқ емес. Саған ғана емес, өзіме де... 
жаным ашиды. Мына мен де, сенімен бірге жүрген кезімде... ғылым жолын 
аңсап едім ғой. Бәрі басқаша шықты. Мен үшін. Ал сен сондағы үлкен 
мақсат жолында әлі де талмай еңбек етіп жатырсың. Үй-жағдайыңа, тұрмыс 
талқысына қарамастан. Сол үлкен шаруаны межелі жерге жеткізу керек. 

Сенің арманың – менің арманым. Сен жетсең, менің де жеткенім. Бірақ бұл 
қалпыңда бір күні үзіліп кетуің ғажап емес. Талассыз нәрсе, өнімді жұмыс 
жасау үшін қолайлы жағдай керек. Үй-жай, ас-су, бағым-күтім дегендей. 
Күнделікті тіршілікке қатысты тағы қаншама игіліктер. Осының бәрі 
қолдағы нәрсе. Менің қолымдағы. Саған тиесілі. 
– Жөн-ақ, – дедім, күдік пен кекесін аралас. – Яғни, манағы, саудаға 
өтпей қалған ақшаны маған тегін бересің... 
– Дәл таптың, – деді Марат менің бет-жүзіме тіке қарап. – Тек қаражат 
қана емес. Қаражұман мен Мақанның да ауыздары жабылады. Ғылыми 
жұмысың тежеусіз, көлденең бөгесінсіз алға басады. Жүйкең қалыбына 
түсіп, денсаулығың күрт жақсарады. Өрісің кеңіп, өмірің ұзарады. Осының 
бәрі – сен жек көретін ақшаның арқасында. Менің емес, сенің ақшаң. Тиесілі 
сыбағаң. Және мен үшін емес, өзің үшін өмір сүресің, еңбек жасайсың. Бұдан 
артық не керек? 
– Ештеңе де керек емес, – дедім. – Сенің есебіңнен ештеңе де керек емес, 
– дедім, сөзімді түзете нақтылап. 
– Бала болма, – деді Марат зілсіз. – Мен сенен төлемін сұрап тұрғам жоқ 
қой. Бар төлемі – өзіңді өмірлік мақсатқа жеткізетін ғылыми нәтиже. Менің 
орындалмаған арманымды сен жүзеге асырасың. Несі теріс? Көңіліңде маған 
деген әлденендей күмән болса, бірлігімізді, туыстығымызды ұмыт, демеуші 
деген бар ғой қазір. Жағдайы келісті әлдебір алпауыт ай даладағы әншіге 
концерт ұйымдастырып береді, алашағы, берешегі жоқ әлдебір жазушының 
кітабын шығарады, әлдебір академиктің тойын өткізеді, ол аз болғандай, 
тарту дей ме, таралғы дей ме, рет-орайына қарай әркімге иномарка машина 
мінгізіп жатады. Менің сол меценат байлардан қай жерім кем? Әлгі машина 
мінген академик, кітабын тегін шығарған жазушы сенен артық па? Оның 
үстіне, қанша айтсам да мойындамай қойдың, саған тиесілі, еншілі қаражат. 
Мен сол бір түнде... мейлінше қаталдық жасаған сияқтымын. Ортақ 
қалыңдығымызды айтпаймын. Әуелден маған бұйырған екен. Басқа... Сенің 
бойыңдағы, мен асыл деп, артық деп білген бар қасиетті, оған қоса, енді ғана 
аңдадым, жігер мен қайратыңның ең қажырлы бөлігін... тартып алып 
кетіппін. Жарайды, мұның бәрі санасыз түрде, менің еркімнен тыс ілесіп 
кеткен игіліктер екен. Мен сенің қалтаңдағы ең соңғы тиыныңды, үстіңдегі 
жалғыз костюм, жарамды көйлегіңе дейін сыпырып әкеттім, панасыз, 
қорғансыз, дәрменсіз қалыпта ескі жұртта жалғыз қалдырдым ғой. Менің бар 
сияпатымды соншама зорлықтың азғана өтеуі деп біл... 
Балжаннан айрылған, барымнан айрылған сол бір азапты, қиын күндер 
ойыма қайта оралды. Көңілім бұзылып, үнсіз отырып қалған екем.
– Тағдыр кеш те болса, қайта табыстырды, – деді Марат. – Ендігі өкпе-
аразға орын жоқ.
Оң қолын маған соза беріп, оқыс бөгелді де, пенжегінің төс қалтасынан 
әлде қағаз, әлде құжат, бір бума алып шықты. Алақанымен салмақтай басып, 
стол үстіне қойды. Қолын тартқанда көрдім, тығыз қатталған, ортасынан 

белдеулей оралып, әлдебір банк таңбасы басылған жасыл қағаз. Доллар. Он 
мың. Марат екінші, сол қолын келесі төс қалтасына тығып, тағы бір бума 
шығарды. Текшелеп, әуелгі кесектің үстіне қойды. Тағы он. Екі бума – тура 
жиырма мың... 
Мен басында таңырқап, содан соң әлде тіксініп, әлде осыншама ақшаның 
мысы басып, құныса бақырайған қалпымда отырып қалсам керек. 
– Бұл – алғашқы, оңтайлы қажетіңе, – деді Марат алақанын уқалап. Тағы 
да ұмсына бере, қолын кері тартты. – Тек, айналайын бауырым, бала қораз 
құсап, өнімсіз төбелеске ұмтыла берме. Саған керегі – ғылыми жаңалыққа 
құрылған толымды монография ғой. Ештеңеге алаңдамай, жұмысыңды жаса. 
Мұндағы тіршілік-жайың тұрыпты, сырттағы бар шаруаңды маған тапсыр. – 
Жеңіл күрсініп, азғана бөгелді. – Тек бір тілек... Екеуіміз қайтара кездеспей-
ақ қояйық. Ауыр болар. Тіпті, телефондасып сөйлеспейік. Кеңеспейік, 
ақылдаспайық. Және біріміздің ісімізге екіншіміз қол сұқпайық. Араздасып 
қалармыз. Біздің жағдайда алыстан сыйласқан жақсы. Бірақ хабарсыз 
қалмаймыз. Міне, визитка, менің көмекшімнің. Тікелей кеңсе телефоны, 
қалта телефоны. Бірақ көбіне өзі хабарласар. Ара-тұра, айрықша керексіп 
жатсаң... әрине, өзің соғасың. Аспандағы ай... – Марат мекірене күлді, – 
менің екі қатынымнан басқа бар қажетіңді орнына келтіреді... 
Менің жауабымды күтпестен, теріс айналды да, нық басып шығып кетті. 
Бұл кезде аппақ болып таң да атқан екен. 
29 
Сол күннен бастап, менің тұрмыс-тіршілігім өзгеріп, бар өмірім жаңа бір 
арнаға түсті. Қуатым қабындап,өзіме деген сенім кеудеме сыймай тұрғандай. 
Әуелі Академкітап дүкеніне барып, тоталитарлық тәртіп құрдымға 
кеткеннен бері шын еркіндік тапқан орыс ғалымдары дайындап шығарған, 
сапалы қағаз, қымбат мұқабалы, кесек-кесек, том-том, әлемдік тарих пен 
қоғамдық ой, әдебиет пен философия тарабындағы, Ресей мемлекеті, Ұлы 
Дала, Мұсылман дүниесіне қатысты құнды кітаптарды қабатымен, тобымен 
сатып алдым. Содан соң бар шоқпытымды бүтіндеп, шыттай киіндім. Тесік 
шұлық, шоңқиған туфли, жыртық дамбал – көнетоз костюм, мыжырайған 
қалпақ, салпиған пальтомен бірге қоқысқа тоғытылды. Сапалы, қымбат киім-
кешек, кеудеше, аяқ киім, бұт киімдерді айтпағанда, әдепкі күнделікті 
костюмнің өзінің төртеу-бесеуін қатарынан алыппын. 
Әуелде қайырдан түскен көлденең қаражатты қажетіме жаратуға дәтім 
бармады, әлде ұрлық жасағандай, әлде пара жегендей ыңғайсызданып, 
қоңылтақсып едім, қажетті, қолға түспес кітаптардан бастап, аз-маз 
ауызданған соң, арада апта өтпей үйрендім. Қайткенде де адал ақша. Екінші 
жармағым тапқан, яғни өзіме өзім сыйлаған еншілі сыбағам. Және тек қана 
игілікке жаратам ғой. Әрі тым көп те қаражат емес. İлкіде көл-дария боп 
көрінген қос бума шетінен жеміріле бастағанда, онның бірі кетпей-ақ аз 

көрінген. Бұлай шаша берсем, шашып емес, қажетімнің өзін ірікпесем, 
жарым жыл өтпей сарқылады екен. Тағы да баяғы кедейшілік. Әуелгі кебіме 
қайта оралу сұмдық апат көрінді. Енді жағдайды пайдаланып, осы бар 
кезімде, әбігерден туған еріксіз демалысымды үзіп, жұмысқа қаптал отыру 
керек екен. Әзірге жеткен жерімді байыптап, қолдағы барды қайта қарасам, 
мойындағы жұмыс әлі де бірталай көрінді. Темір тор қираған соң көкжиек 
өлшеусіз кеңіген, тарихымызға қажет қаншама жаңа дерек, тың 
зерттеулердің беті ашылған. Тіпті, ежелден бардың өзін жаңаша байыптау 
қажет. Бұрынғыдай жан-жағыңа жалтақтамай, кімнің қыбын табам деп 
қорғаламай. 
Жастық арманыммен қайта табысқандай, ескілікке көмілдім де кеттім. 
"Тәуелсіздік деген осы!" – деймін, соны байлам, тың пікірлерімді жапырақ 
қағазға жеке тезистер түрінде таңбалаған сайын, көкірегімді кере 
масаттанып. Кенет... бұл тәуелсіздік келер-келместен, бұрынғы тар заман 
тозақы заманға айналғаны, бейбіт, тыныш күнде, небәрі екі-үш жылда ел-
жұртыңның жаппай тозып кеткені... менің өзім арып-аршып, жан төзгісіз 
жағдайға ұшырап... ғайыптан оңалғаныма анық бір ай өтпегені... есіме түсіп, 
өзімнің екі-дай жағдайыма таңырқай қараймын. Неге аяқ астынан өзгере 
қалды – заман емес, менің жармағым? Әлде тереңнен тартқан басқа бір 
мақсаты бар ма? Таразыға салсам, құр күмән көрінеді. Менің игілігім – яғни 
екеуіміздің ортақ, ортақ емес, іліктес өміріміздің оңды болғанынан басқа 
ниеті жоқ сияқты. 
Тегеурінді әрі тыңғылықты жұмысқа кіріскеніме оншақты күн өтер-
өтпесте, Ғылыми кітапханадан кештете шығып, жадау пәтеріме келсем, тар 
кухнядағы жалаңаш тамақ-стол үстінде үлкен, қалың конверт жатыр екен. 
Қайдан келгені белгісіз, шығасы, кіресі адресі жоқ. Бірақ маған арналса 
керек. Ең кереметі – мен қолыма мол ақша түскеннен соң жаңадан салдырған 
темір есігім, және қабаттаған қос құлып бөгесін болмаған, оп-оңай ашқан, 
кірген, қойған. Яғни, мен бармын ба, жоқпын ба, кез келген уақытта, тіпті, 
түнгі ұйқы үстінде еркін кіреді және ойына келгенін істей алады деген сөз... 
Қалай қорықпассың. Алдымен қолыма ілінген оқтауды ала салып, төрге 
озып, столдың астын, шипәнердің ішін, диванның артын тексеріп шықтым. 
Иә, содан соң қайта оралып, туалет-ваннаны. Ешкім жоқ, ештеңе орнынан 
қозғалмаған. Табақтай пакет көктен түскендей. Буынымды бекітіп тұрып 
қолыма алдым. Әуелде қас па, дос па, қайткенде де мені шырмап алған 
жармағым мойынға артар әлденендей бұлтартпас шарт... әлде басқадай талап 
қойып отыр ма деген қауіп, содан соң... үрей – менде мол ақша барын білген 
қарақшы рэкет... барымды түгел талап етеді... – екі-дай сезім үстінде, 
шетінен жыртуға батпай, қайшымен қиып, қолым қалтырамаса да, елбірей 
толқып, әзер аштым. Әуелі – бір жапырақ қағаз, қақ ортасында – 
компьютермен терілген, қолтаңбасыз, шағын хабарлама. 
"Қаражатым сарқылып қалады деп қорықпа. Өзіңнен басқа ешкімге де 
керегі жоқ ғылыми жұмысыңда зорығып кетпе. Денсаулығыңды күт, іш, же, 

ойнап-күл... Мынау – Бас банктің "Алтын кәртішкесі" – арнайы есепшотың. 
Және соған сәйкес қажетті құжаттар. Тағысы тағы болады. Өзің." 
Яғни өзіме өзім сыйлағам. Ең бай, ең беделді банктегі тиесілі ақша көзі. 
Сыбағалы үлесім ғой... Масаттанып, маңызданып, асықпай отырып, 
мұздатқыштан алып, бір стақан лимонды су іштім. Ентігімді басып, 
тынысым түзелген соң, тиесілі үлкен пакетке оң қолымды молынан салдым. 
Әуелі – қаражат куәлігі – бетіне алтынды бедермен менің аты-жөнім, 
есепшот номері жазылған, банк деректері таңбаланған, визит кәртішкесінің 
үлкендігіндей ғана бір жапырақ теміршек, жоқ, әлумен әлде күміс... "Алтын" 
атанғанымен, сырты ғана жылтырайды, күміс емес, кәдімгі пластик болуы да 
– қайткенде де мол қазынаның сиқырлы кілті. Оны алып бір қойдық. Келесі 
– үлкен пакет ішіндегі кіші конверт. "Алтын кәртішкенің" өзім ғана білуге 
тиіс құпия коды екен. Одан әрі... толып жатқан қосымша, көмекші 
жапырақтар, анықтама құжаттар. Оқып отырып, өзім де қайран қалдым. 
Қолыма берілген кәртішкенің құдыретін тани түскендеймін. Жай ғана 
ақшалы кілт емес, баяғы Аладдиннің қырық қарақшыдан олжалаған сиқырлы 
шамымен парапар. Банктің есігі ашық – қалауыңша аласың. Жол жүре 
қалсаң, өз елің тұрыпты, жер әлемнің шалғай түкпіріндегі ақша қоймалары 
түгел қызметіңде. Париж бе, Стамбұл мен Лондон ба – ертегілік елдегі кез 
келген байтақ шаһар, таңдаулы отельдер дайын. Ауырсаң, сырқасаң, ем-дом 
тегін, ең ақыры, ажал жетіп, кездейсоқта өле қалсаң, мәйітіңді үлестегі 
ақшадан бөлек, сырт қамсыздандыру есебінен, туған еліңе әспеттеп жеткізіп 
береді... Өлмей-ақ қой, тіршілігіңде бар қызыққа кенелесің. Енді 
кергімегенде қайтерсің. Асып-таспас не жөнің бар. Сырдың суы тұрыпты, 
мұхиттың суы тобығыңнан келмейді. Көңілімнің шалқығаны сондай, ас 
батпай, кешкі тамағым – жолдағы кулинар дүкеннен, жүрек жалғау үшін ала 
салған самса мен құймақ жеусіз қалды. 
Ертеңіне, әдепкідей байыздап отыра алмай, Ғылыми кітапханадан күн 
еңкеймей шықсам, сыртта баяғы... Бас көмекші, әлде Бас менеджер, әлде 
орындаушы директор ма, ит біліпті, әйтеуір Мәкеңнің ең сенімді көмекшісі, 
ескі таныс көлденеңдеп тұр. Анада сияпатынан жаңылмаса да, кеуделі, еркін 
еді, енді мен жоғары, ол төменшік. Өзінің орнына сәйкес, ізет, ибамен 
сәлемдесті. 
– Сізді маңызды жұмысыңыздан қалдырып, мазалауға батпап едік, жақсы 
шықтыңыз, – деді шынымен қуанып. – Қазір бір жерге... қарсы болмасаңыз... 
– Алыс па? – деп сұрадым. Қайткенде де көңілімде қатер бар. 
– Тау жақ бетте. Ауасы таза, тамаша жер. 
Көңілім онша орнықпаса да, байыз тапқандай болдым. Енді бас көмекші 
бөйтеңдеп, жорғалай жөнелді. 
– Былай, былай... – дейді. 
Сол кезде көшенің арғы бетінде, жолымды тосып, әлгі, бай-бағландар 
ғана мінетін, пәленбай деген, кіші-гірім вагонға жақын, "Бірдеңе-паджеро" 

ма, "Сірдеңе-круз", әлде "...круиз" бе, арыс-алып машинаға көзім түсті. 
Келдік. 
– Артқа отырасыз ба, алға отырасыз ба? – деді, екі есікті қатарынан ашып. 
– Шеф артқа отыратын, оң жақтан. 
– Бастықтың меншікті орнына жабыспайын, – дедім. – Алға отырам. 
– Ол кісінікі басқа, бұдан гөрі тәуірірек машина, – деді Көмекші күліп. –
Мейліңіз. Бірақ сіздікі де жөн. 
Мен ойлағандай ұзамадық. Тым алысқа ұзамадық. Қаланың түстік-
шығысына, тауға қарай өрлейтін кең даңғылды бойлай келе, солға бұрылып, 
жасыл беткейде жаңадан өсіп шыққан, еуропалық үлгідегі, биік, сәнді 
ғимараттың алдына тоқтадық. Бауырыммен, бауырым емес, жармағыммен 
оңаша үйде кездесетін болдық. Тағы не айтар екен. Сірә, жаңа шарт... Кіре 
беріс дәлізде күзетші. Нақтыласақ, қарулы сақшы. Есіктегі әйел, әлденендей 
қызмет, міндеті бар тағы біреулер. Байлар тұратын үйге тән, қалыпты 
жағдай. Жап-жаңа, тап-таза, шынылы, сұлу лифтімен жетінші қабатқа 
көтерілдік. Даланының өзі даладай. Бүтін бір қабатта жалғыз-ақ пәтер бар 
сияқты. Көмекші жанқалтасынан бір буда кілт алды да, ұзынды-қысқалы екі-
үшеуін бірінен соң бірін салып, дыбыссыз бұрап жатыр, майлы құлыпты. 
Келер мезетте үлкен, қалың, болатты есік айқара ашылған. 
– Оң аяғыңызбен, ағасы, – деді Көмекші маған жол беріп. 
Оң аяғыммен аттадым. Сыңғыраған, өзгеше дәулетті, кең сарай. Дәлізінің 
өзі бір бөлмедей. Мен алға аттай бере бөгеліп қалдым. 
– Біздің шеф... – деді Көмекші сәл-пәл мекіреніп, жеңіл әуезбен, маған 
қарап жымиып тұрып, – біздің шеф жеке коттеджден гөрі осындай, бар 
қызметі ішінде орналасқан, арнайы пәтерді жөн көрді. Сізге де ұнайтын 
шығар деп ойлаймын. Екі жүз қырық шаршы метр. Жеті бөлме, бөлек-
салағын есептемегенде. Ғылыми жұмысыңызға қолайлы жағдай. Көлденең 
бөгесін, артық дабыр, у-шу жоқ. Төменгі, нөл және минус бірінші этажда 
қызмет жайлары.Қажетті тамақ, барлық керек-жарақ, – мына қоңырауды 
бассаңыз болды, радиотелефон, айтасыз, қалаған уақытыңызда қолма-қол 
жеткізіп береді. Енді төрге озыңыз. Бар шаруашылығыңызды көрсетейін. Ең 
жоғарғы және ең үлкен бөлме – кітапхана-кабинеттен бастайық. Елу... Елу 
сегіз шаршы метр. Мінекиіңіз. Төрт қабырға түгел сөре, әзірше толтыра 
алмадық, небәрі жеті мың томға тақау, сізге ең қажетті деген, қалғанын 
өзіңіз жабдықтайсыз ғой... Әзірше не бар десеңіз, біздің шеф сізге не керегін 
жақсы біледі ғой, арнайы тапсырыспен Москвадан, Санкт-Петербургтан, 
енді бірқатарын Алматы мен Ташкенттен алғызды. Міне, – деді мені 
жетелегендей алға шығарып. – Әуелі – бүкіл әлем әдебиеті. "Илиада", 
"Одиссея", "Маха...раджа"... 
– "Махабхарата",– дедім. 
– "Маха... Бхарата", "Рама..." – "Рамаянадан" бастап, Толстой, Бальзак, 
Достоевскийден өтіп, бүгінгі кім еді... әлгі, жұртты көп шулатқан, иә, міне 
Маркус... 

– Маркес, – дедім. 
– Маркес, қатарында тұрған – Кортасар, алдында тұрған – Борхеске 
дейінгі бүкіл әлем классикасы деп айтты. Бұрынғы даңқты ақсақалдар, 
бүгінгі дабыралы есімдерден қолға ілінбеген ешкім қалған жоқ. Бірталайы 
совет заманында тиым салынған, немесе шектелген, енді ғана жарыққа 
шыққан дүниелер болса керек. Джойс, Пруст, Кафка, Миллер... Бұл – көркем 
әдебиет. Терең ойдан шаршаған кезде ермек қылып, көңіл делбейтін. Ал 
мынау – анықтама кітаптар. Ескі "Совет энциклопедиясынан" атақты 
"Британникаға" дейін. Және "Қазақ энциклопедиясы". Баяғы, тәуір, алғашқы 
басылымы және соңғылары да түгел. "Жануарлар әлемі", "Өсімдіктер әлемі", 
"Өнер энциклопедиясы"... Енді... басыңызды ауырта беріп не қылайын, өзіңіз 
де көріп тұрсыз, анау – саясаттану, философия. Ежелгі грек ойшылдары, 
өзіміздің Фараби, Орта ғасырлардан бергі Еуропа ғұламалары, кейінгі 
Тойнби, Шпенглер, Рассел, Сартр, Ганди мен Неру. Бұрын қолға түспейтін, 
құбыжық деп көрсеткен Ницше, Шопенгауэр, Ламброзо, Фрейд. Блавацкая, 
Рерих...Бұл жағынан қапы кеткеніміз жоқ, ағасы. Барын түгел түсірдік. 
Әуелден хабарыңыз мол, әрине, бірақ қолда, көз алдыңызда тұрғанға не 
жетсін. Иә, айтпақшы, мына екі-үш сөре – ағылшын тілді әдебиет, әзірше 
орысқа аударылмаған: кешегі Черчилль, мемуар кітабы, сөздер мен 
толғамдар жинағы, содан, кейінгі Батыс ойшылдарына түсесіз – Ортега-и-
Гассет, Фукуяма, Хантингтон, Валлерстайн дегендей... 
– Бауырым, сенің өзің де әрнеден хабардар сияқтысың ғой, – дедім, 
кітапхана құрамына риза болып. – Керегін тауып, бәрін жабдықтаған өзің 
сияқтысың... 
– Аға, бәрі де сол кісінің арқасы ғой, – деді Көмекші ашық әуезбен. – 
Мен, аға, тәуелсіздікке дейін филосифия институтында аспирант болғам, – 
деді тіке қарап, жанары жарт етіп. – Соның алдында, университетте оқып 
жүргенде дзю-доға қатысып, спорт мастері, қала чемпионы болғам. Өз 
тарабымнан сабақ алып, каратэге де машығып едім. Ақыры, білігім емес, 
білегім алып шықты қиын-қыстау заманнан. Әуелде шефтің – сіздің 
бауырыңыздың жеке оққағары болдым, содан соң адал еңбегіммен сенімге 
кіріп, бір саладағы атқарушы директор болдым. Шаруашылық қана емес, 
отбасына, жеке өзіне қатысты ең маңызды жұмыстар да әдетте мен арқылы 
жасалады. Анау – өзіңіз тойда көрген және көрмеген сақшы, оққағар атаулы 
түгелдей менің бұрынғы әріптестерім, кейінгі жолдастарым... Жарайды, аға, 
көп сөйлеп кеттім, – деді тартынып. – Сізді білгендіктен. Өзіңізді көрмесем 
де, "Академия хабаршысынан" есте қаларлық екі-үш мақалаңызды оқып 
едім. Шефпен алғаш танысқанда бірден ойладым. Әрине, сондай ағаңыз бар 
ғой деп, сұраусыз, артық сөз айтуға болмайды. Бүгін де... қазақшылап кетім 
ғой деймін. – Әуелгі салмақты, ұстамды кейпіне көшті. – Біздің шеф... 
универсал кісі ғой, іскер ғана емес, жомарт, кең, жарылқай да алады, талап 
ете де біледі, тумысынан лидер, жұртты ұйытып, төңірегіне топтай алады. 
Әлі көресіз. Жаңа күш алып келеді, бұл – басы ғана... Солай болуы заңды. 

Қазақтағы аталы әулеттің тұяғы... екенсіздер. Иә, аға. Енді, мына бір қабырға 
– тұтасымен өзіңіздің тарих, – деді төрт-бес қадам алға басып. – Карамзин, 
Ключевский... Бартольд, Бахрушин... Вернадский, Гумилев... Отан тарихына 
қатысты түпнұсқа зерттеулер көңілдегідей болмады, іздегеннің бәрі 
табылмады. Әйткенмен, – деді, – өзіңіздің қазіргі кітапханаңызда бар шығар, 
бірталай дүние. Содан соң, міне, – деді абажадай кабинеттің қақ төріне аяқ 
басып. – Сіздің жұмыс столыңыз, қатарындағы арнайы столда – компьютер, 
интернетке қосылған. Қазір дүниенің кеңіген заманы, қажетті ақпар, қалаған 
әдебиетіңізді іздеп табуға мүмкіндік мол. Осы интернет арқылы жалғасып, 
айрықша құнды, ділгір кітаптарыңызды сұрастырып, қолында бар кісілерден 
тиесілі бағасына сатып аласыз, кітаптың өзі болмаса, ксерокөшірмелерін 
алғызасыз, оның үстіне әлемдегі ең бай кітапханалармен хабарласуға 
мүмкіндігіңіз бар... Несіне айтып тұрмын, – деді содан соң ыңғайсыздана 
жымиып. – Өзіңіз де білетін жағдай. 
30 
Сөйтіп мен де аяқ астынан ірі байлардың қатарына қосылдым. Қаражат 
жөнінен алғанда, әрине, дәп солай емес, күнкөрістік демейін, одан гөрі 
тәуірірек, біршама молшылық, барақат жағдайға жеттім деуге болар, одан 
артығының керегі де жоқ, менің байлығым, шектеусіз ұшан байлығым – 
рухани өмір тарабында. Яғни, бар мұратымды бөгеліссіз жүзеге асыруға 
мүмкіндігім бар. Тек өмір жетсін, денсаулық болсын. Бірақ өмірді ұзартатын 
денсаулық та ақшаға қатысты көрінеді. Мен сыңғыраған, бәлкім қаңыраған, 
қайткенде де сән-салтанатты кең сарайдағы өзгеше жағдайыма үйреніп 
үлгерместен, жаңа өтініш түскен. Шынын айтқанда, жарлық есепті. 
Алматының қақ ортасындағы, бұрын партноменклатура және атаулы игі-
жақсылар ғана қаралатын элиталық емханада толық тексеруден өтуім керек. 
Өттім. Толық тексерді. Мұрнымның ұшынан бақайымның басына дейін. 
Жүйке, жүрегімнен – асқазан, ащы шек, тоқ шегіме дейін және одан да 
әрмен. Сансыз сырқат тапқан. Әзірше асқынбапты, бірақ алдын алу керек. 
Тиесілі қорытындысын байыптап үлгермедім, сыртымнан бақылап отырған 
көреген қамқоршым, сірә өзі емес, уақыты жоқ, мені меңгеруге бөлінген 
кісілері қажетті шаралар жасаған. Шет елдерге аттануым керек екен. Әуелі 
Израиль. Жүректі жөндейді, бауырды тазартады. Төрт аптада бәрін оңдап 
берді. Содан соң Чехия, Карловы Вары – асқазан мен бүйрек. Бір айда тас 
шайнап, у ұрттайтын жағдайға жеткізді. Қалған-құтқан ұсақ-түйек кеселдер 
– тозған жүйке мен босаған буын, сықырлаған мойын мен үзілген омыртқа 
жол-жөнекей, өзінен өзі қалыпқа түсті. Тіпті, қос самайды қуалай ағарған 
шашымның өзі көгілдір тартып, қоңырлана бастады. Екі айдан астам сейіл-
серуеннен соң Алматыға оралғанда, ең жақын тамыр-таныстарымның өзі 
әрең танығандай екем.

Ауылда, сыңғыраған, меншікті үйімде бар игілік басымда тұрғаны өз 
алдына, кеуде көтеріңкі, көңіл орнықты. Мұндай жағдайда өндіре жұмыс 
жасамаудың өзі обал еді. Бел шешіп, білек сыбанып дегендей, өлермен 
сеніммен қаптал кірістім. Бұрын күнделікті жұмыста екі-үш сағаттан соң 
қожырай бастайтын едім. Енді ертеден кешке дейін отырсам шаршамаймын. 
Тіпті, күн озып, түн ортасына тақағанда тынысым жаңадан ашылғандай 
көрінеді. Ертеңгі шаруаны ойлап, ұйқыға амалсыз жатасың. Күш-қуатым 
ғана артқан жоқ, қарымым да өлшеусіз ұзарған. Мол ақшаның арқасында әр 
тараптан жинақталған жаңа әдебиет қана емес. Бұрын атын ғана естіген, 
сыртынан ғана көрген компьютердің құдыретімен. О тоба, совет өкіметінің 
құламауы мүмкін емес екен. КГБ ең аяғы қарапайым жазу мәшіңкесінің өзін 
есепке алып отырды ғой. Мәселен, біздің Зерттеу орталығындағы ескі екі 
мәшіңкенің таңбасын жарты жылда бір рет түсіріп әкетеді. Қанаттас ғылыми 
институттар, әр қадамы бағым, бақылау астындағы газет, журнал 
редакциялары мен кітап баспалары тұрыпты, саясаттан, әдебиет пен 
мәдениеттен алыс, әрқилы саладағы барлық мекеме, шаруашылық және 
өндіріс орындарында осылай. Яғни, қалаулы өкімет, сүйікті компартияға 
қарсы насихат, ұран, үнқағаздар тарай қалса, қолма-қол шығу тегін анықтау 
үшін. Және қия бассаң ұсталасың деген ескерту. Күнбұрынғы тосқауыл. 
Міне, осындай өзгеше сақтық және қамсыздану шаралары. Ал біз атын ғана 
естіген қарапайым көшіргіш ксероксқа мүлде тыйым салынған. Есептен тыс 
әлдебір жымысқыдан шыққан, советке қарсы бір жапырақ қағазды әп-сәтте 
жүз дана етіп көбейтпес үшін. Енді қараңыз. Манағы жабайы мәшіңке мен 
тілсіз ксерокс империялық құрылым үшін өзгеше қатер болғанда, жер-
дүниеге жалғас компьютер іске қосылса... үнқағаз таратпай-ақ, жалпы 
жұрттың көзі ашылып, советің тұрыпты, бүкіл социалистік жүйе қақырай 
сөгіліп, коммунистік идеологияның іргетасы әп-сәтте талқан болуы анық 
қой. Сондықтан жол берілмеген. Компьютерге жол берілмеді – қырағы, сақ, 
көреген советтер шар тарапта тоқырауға ұшырап, соғыс өндірісінен басқа 
барлық салада әлемнің артында қалып, ешкім итеріп құлатпай-ақ, өзі қазған 
көрге өзі түсті. Сол компьютер, совет өкіметі қорыққан, менің аспиранттық 
кезеңімде, кибирнетикалық жаңа технология дами бастаған жылдарда, 
осының бәрі буржуазиялық мистика деп жарияланған, енді ең аяғы мектеп 
оқушылары тұрыпты, балабақша бүлдіршіндері ойыншық құралына 
айналдырған компьютерге қол жеткен соң менің өрісім де өлшеусіз өскен. 
Бүкіл әлем даналығы, өткен-кеткен барлық дерек, мағлұмат, осы екі сүйем 
қорапшаның ішінде тұр. Менің құлашты кеңге сермегенім сондай, бүкіл 
ғылым мен мәдениеттің кеніш көзі – орыс тілінің өзі таршылық ете бастады. 
Аспирантурада басқа болмаса да, кандидаттық минимум тапсыру қажетімен 
әжептәуір игерген, бұдан кейінде қажетке жегілмеген соң мүлде көмескі 
тартқан ағылшынды жетілдірдім. Яғни Батысқа жол аштым. Маған қажетті 
деректемелері мол шағатай тілін әуелден еркін игерген едім, біз үшін жабық 
болған, негізі ортақ түрік тілі оңайға түсті, нәтижесінде, түрік 

оқымыстыларының біздің өткенімізге тікелей қатысты түбегейлі еңбектері 
мен ескілікті түпнұсқа мұралар әрі түрік тіліне қотарылған ортағасырлық 
араб, парсы негізді бүкіл тарихнамаға иек артуға мүмкіндік туды. Және ең 
ұтымды ахуал – мен жағдайым оңалған соң, бар істе сабыр тауып, ендігі 
жұмысты атүсті емес, түбегейлі түрде, тереңнен қазып, кеңінен қамтып, 
пәлен жыл, пәлен ай деген меже қоймай, мейлінше тиянақты түрде жасай 
бастадым. Бір сөзбен айтқанда, ғұмыр бойы елесі де көрінбеген жаңа бір 
жайлауға жетіп едім.
Бұл кезде ғылыми ортада мен жасап жатқан жұмыстың мән-мағнасы да 
басқа бір сапаға көшкендей көрінді. Немесе маған деген көзқарас. 
Бұрынғыдай, "ойдан тарих жасаушы зерттеушісымақ" емеспін, тіпті, 
"мемлекеттік төңкеріс ниетіндегі террористік ұйымға" да ешқандай 
қатынасым жоқтай. Зерттеу орталығымыздың орынбасар төрағасы, баяғы 
Алдабек Қаражұмановтың райынан таныдым. Енді ол емес, мен бастық 
сияқтымын. Жылы жүзбен көрісіп, ізетпен амандасады. Біраз уақыт 
жақындап, сөйлесуге де батпай жүрді. Ақыры бір күні, жұмыс соңы, бөлімде 
оңаша отыр едім, жылмия кіріп, жалпоштана сөз бастады.
– Мұрат Бейсенович, – деген. – Сіз маған әлі күнге өкпелеп жүрген 
сияқтысыз. Сондай ыңғайсыз. Менің жасым кіші ғой, алдыңыздан өтсем деп 
едім. Қайткенде де бір мекемеде, бір бағытта жұмыс жасап жатырмыз, 
дүрдараз болып жүргеніміз келіспейді... 
– Сіз бен біздің ешқандай араздығымыз жоқ, – дедім. – Тек бағыт-
бағдарымыз қарама-қайшы. 
– Ол енді... өзіңіз де білесіз, ғылымда сондай таластар болады. Талас 
арқылы шындық шешіледі дейді ғой ұлы орыс халқы. 
– Орысқа күмәнім жоқ, ал сіздің таласыңыз... – талас емес, нақты тарихи 
деректерді, көпе-көрнеу шындықты теріске шығармақ болған қарақасқа 
надандық. Ал сіздің қандас және рухтас туысыңыз Мүштар Мақанов 
бастаған жиырма сегіз батырдың парламенттік мәлімдемесі – баяғы 37-
жылдың жаңғырығы. 
Қаражұманов бейкүнә кейіпте, қан-сөлсіз арық, ақсұр беті тыржиып, 
зорлана күлді. 
– Менің бөлем тарихшы емес қой... 
– Жалақор болу үшін тарихшы болу шарт емес, – дедім мен кілт кесіп. – 
Өткен әңгіме, несіне қоздырып тұрсыз? 
– Қоздырған – мен емес, өзіңіз, – деді Қаражұманов тағы да жымиып. – 
Мен тек, бір Орталықта жұмыс жасап жүрген соң, бірлікте болайық деп. Ал 
анау кісілер... менің қанша қатысым бар... Өз пікірі, өздерінің саясаты... 
– Ондай пікірі бар саясатшылар басқарып отырған ел шын бақытсыз, – 
дедім мен. – Ал бірлік... Анадағы айқайдан соң қандай бірлік болуы мүмкін? 
Болады, әуелгі райыңыздан қайтып, сол байбалам-баспасөз бетінде менен 
кешірім сұрасаңыз... 

– Түріңіз момақан, бірақ тым кекшіл екенсіз, – деді Қаражұманов бұл 
жолы езуін жиып. – Өтті – кетті. Ұмытпайтын, соншама не бар. Сол 
кісілерден, әлгі... қол қойған он бес оқымыстыны айтам, дәл бүгін сұрап 
көріңізші, ешқайсының есінде жоқ. Қол қойды – бітті. Анау депутаттар да 
солай. Күніне қаншама қағазды мақұлдап, қостап жатыр, соның қайсы бірін 
беліне түйіп қалыпты! 
– Дәлел айғағыңыз бұлтартпастай орынды, – дедім мен, ызалансам да 
еріксіз күліп. – Болды ма енді? 
– Болды, – деді Қаражұманов. – Мен өз тарапымнан ғана емес. 
Төрағамыздың тапсырма-тілегі. Ол кісі... сол кездің өзінде ренжіген. Тіпті, 
менен құтылмақ та болған. Бірақ Мүкең араласқан соң... Сізге айтқаным ғой, 
сыр етіп. Содан, сіз... сіз шет елде, саяхат, сапарда жүрген кезде Мәкең де 
арнайы келіп кетті. Сіздің бауырыңызды айтам. Біздің төрағаға. Ешқандай 
тілек, өтініш жоқ. Керісінше, біздің Зерттеу орталығымызға қатарынан жеті 
компьютер сыйлады. Біреуі міне, сіздің бөлмеге қойылды. Демеуші атаулы 
осындай болсын. Бәріміз де ризамыз. Сіздің айтуыңыз шығар, десе де, 
бүгінгі байлардың өзі әрқилы ғой. Бұл кісі, сырттай естігенде экономист, 
нарық маманы деп білуші едік, сонымен қатар, кезінде сіз сияқты ғылыми 
тарих жолына да құлаш ұрған екен ғой; сол бетімен біржола кетпей, 
шаруашылық, бизнес саласына көшкені қандай жақсы болған, – деді тісінің 
арасынан ысылдай күліп. – Қай тарихшы... бізге осындай көмек жасай алар 
еді... 
Қаражұмановтың жағдайы түсінікті. Құлдық психология. Ал төраға... 
әрине, менің туысыма риза болды. Маған зияны тимесе де, пайдасы кем әрі-
сәрі көзқарасы түзеледі. Мен – жақсы кісі. Ал менің бауырым... Кенет 
жүрегім суып кетті. Бұл сұмырай мен үшін ғана келмеген болар. Әйтпесе, 
әуелгі мамандығын ескертіп несі бар. Жағалап жүріп, қайтадан тарихқа 
оралмақ. Оралғанда... дайын дүниеге тік қасық... Бүгінде келісе алмады, енді 
тым құрса соавтор... 
Қаражұманов жылмия күліп, әлі сөйлеп тұр. Зауқым жоқ, естігем жоқ. Бір 
құлағымнан еніп, екінші құлағымнан өтіп, қабырғаға сіңіп жатыр. Әйтеуір 
сазарып отырған қалпымда басымды изей берсем керек. Сірә, мен реніш 
атаулыдан бас тартып, татуласқан сияқтымыз. Әйтеуір ақырында 
ризашылықпен қол алыстық. Қаражұмановтың ең соңғы, шығаберіс сәттегі: 
– Мұрат-еке, бүгінде бүкіл еліміздің мақтанышы, қазақ зиялыларының 
рухани көсемі танылып отырған Мүштар Мақанов бауырыңыз сізге үш 
қайтара сәлем айтып, өзінің құрмет, ықыласын білдіріп жатыр, – деген 
сөздері ғана есте қалыпты.
Сол күннен бастап тынышым кетті. Менің етене бауырым, бауырдан да 
жақын жармағым маған бар жағдайды жасағанда... жеке өмірін 
қамсыздандыру үшін ғана емес, қайткенде де өзіне бұйыруға тиіс зерттеу 
жұмыстарын жеріне жеткізбек. Содан соң бір амалын табады. Немесе, жаңа 

бір шарғы ойласа керек... Бірақ менен сол қағаздан тыс тағы қандай кіріс 
бар? Басым қатты. Ұйқы бұзылды, тәбетім қашты. Бар жұмысым тоқтап тұр. 
Арада үш күн өткенде компьютеріме электронды хат түскен: 
"Ұмытып кетіппін, өзің жоқта Тарихты зерттеу орталығына кіріп 
шыққам. Сенің қамың үшін. Тасбауыр шіркін, төңірегің құрмет тұтса, күнің 
тыныш болса, ғұмырың да ұзара түспей ме. Неден сезіктеніп, неден бұзылып 
жүрсің? Мендегі, өзің айтқан бар кінәраттың бастауы сенде екен ғой. Маған 
сенің ғылыми жұмысыңның түкке де керегі жоқ. Амандық-саулығың ғана 
керек. Ешқандай қауіп ойлама. Өзің." 
31 
Қаражұманов менің ең жақын жанашырым болып алды. Және жандайшап 
хабаршым. Мен жұмысқа әдетте түстен кейін барам. Зерттеу орталығындағы 
ғылыми қауым көбіне таңертең келеді де, түске таман тарап кетеді. Менің 
тілегенім де осы оңашалық. Бір есептен, тіркеулі жұмыс орныңдағы кесімді 
міндет. Екіншіден, кеше, алдыңғы күні таңбаға түскен қолжазбаңды басқа 
бір жағдайда, тағы бір тексерістен өткізесің. Кейде кеш қалған әріптестермен 
кәкір-шүкір әңгіме. Яғни демалыс, тыныс есепті. Қаражұманов мен оңаша 
отырғанда келеді. Мысықша басып, итше ыржиып. Мен – қожайын, ол – 
қызметші тәрізді. Бұрын кердең, кекірт көрінетін. Бүгінгісі әншейін ғана 
басыбайлы мінез емес. Менің қамқор бауырым осы пәленің де аузын алып 
кеткен тәрізді. Қайткенде де бар, кет дей алмадым. Қажетті көз бен құлақ. 
Соңғы жаңалықтар және тақаудағы болжамдар. Зерттеу орталығындағы. 
Бүкіл Академиялық ғылым жүйесіндегі. Осы қала, бүкіл елдегі. Яғни 
берідегі күйбең, күбір тұрыпты, арыдағы үлкен оқиғалар. Мәселен, кім 
әкімшілікке барады, кім сенаторлыққа өтеді, кім министр болады. Кім кетеді, 
қайда кетеді, неге кетеді. Кім өседі, қайдан, қалай өседі. Кім кіммен құда, 
жекжат, кім кіммен дос-жар, одақтас, жемтіктес. Қандай клан, топтардың 
қандай мүмкіндігі бар. Кімдер кімді және нені басқарып, нұсқап, бағыттап 
отыр. Өзге тұрыпты, елбасының көңіл күйі, денсаулық жағдайы, алдағы 
жоспар, жобалары. Бәрін біледі. Білмесе де білгендей көрінеді. Еркіндікке 
шыққаннан бері күнделікті баспасөз бетіне ара-тұра ғана қарайтын, радио 
тыңдамайтын, теледидар көрмейтін мен үшін. Әйтеуір әлдеқандай облыс 
әкімдерін, әлдебір министрлерді дұрыс орналастырғаннан бері, өзіме 
қатыссыз болса да, қызық көріп, үнсіз, жауапсыз құлақ түрем. Әуелде бұл 
жабысқақ таскенеден қалай құтылам деп ойлаушы едім, көңіл көтеру, уақыт 
өткізу үшін жарамсақ пен өсекші де керек көрінеді. Пайдасы болмаса да, 
зияны жоқ. Сөйтсем, ермек қана емес екен. Бәрін алдынала біліп отыратын, 
сымсыз, электронсыз, өзгеше ақпарат көзі. Бір күні аптығып келді. Келе сала 
қолымды алып, қыса сілкілеп, езуі дымдана сөйлеп тұр. 
– Жөн-ақ, жөн-ақ, қайырлы болсын! – дейді. – Біздің Мүкең де мақұл 
көріп отыр. Қолдаймын, сөз өтер, ауыз жетер жерге түгел айтамын деп. 

Оның өзінің жағдайына күмән жоқ қой. Енді, Мүкеңнен соң Мәкең 
өтпегенде кім өтпек. Отырады ертең екеуі де қасқайып, парламенттің 
төрінде!.. 
Сөз мәнісі түсінікті болды. Менің жармағым парламент сайлауына түсіп 
жатыр. Немесе түспек. Айтқанындай, отырады ертең, мына Қаражұманов 
пен мен екеуіміз сияқты бал жаласып, әлгі Мүкең, яғни қаса надан Мүштар 
Мақановпен қатар. Айтпақшы, Мүкеңнің өзінің қайта өтуіне қандай... 
қайтадан сайлауға түсуіне қандай себеп бар?.. 
– Сайлау... сайлаудың уақыты жеткен жоқ сияқты еді ғой. Жаңа 
парламентімізге екі-ақ жыл... 
– Пәлі, ағасы! Бұл дүниеден мүлде хабарсыз екенсіз ғой. Ол – енді жаңа 
парламент емес, ескі парламент. Тарап кеткеніне айдан асты емес пе. 
Тарады, немесе таратылды. Әйтеуір әлденеден Үлкен кісіге жақпай қалса 
керек. Содан соң өздері, депутаттарыңыздың өздері бірінен соң бірі 
мәлімдеме жасап, мінберді бермей, реформаға, жаңалыққа бөгесін болып 
отырмыз, тараймыз да тараймыз деп... ақыры, таратылып тарады. Ақымақ 
қой. Тарағанын айтпаймын, тараудан бұрынғы, қиғаш, тіпті қарсы кеткен 
кейбір әрекеті. Ендігі парламент ақылдырақ болады.
– Таң қаларлық жағдай... – дедім мен тосын хабарға шынымен таңырқап.
– Таңданатын ештеңе де жоқ. Демократия дегеніңіз осы. Енді сол, 
көзімізді құртайық деп, мінберден арқыраған ағайындар, бұрынғыдан да 
көрнекті болу үшін түгелдей қайта түспек. Атасының басы. Көбі өтпей 
қалады. Әрине, біздің Мүкеңнің жағдайы басқаша. Жаңадан, бірінші рет 
талап етіп отырған Мәкеңе де күмән жоқ. 
– Сайлаушылар... – дедім, аузыма басқа сөз түспей, – сайлаушылар 
шешпей ме бар мәселені?.. 
– Ойбүу, ағасы!.. – деді Қаражұманов бір замандағы қазақ қатындарынша, 
сол қолының сұқ саусағымен бетін басып. – Ғылымнан басқа ештеңеден 
хабары жоқ шын данышпан сіз ғана! – Лекіте күліп алды. – Біздің сайлау 
деген – сыртқы көзге ғана. Әйтпесе, бәрі жоғарыдан шешіледі. Өткен үлкен 
науқанда да солай болған... солай жоспарланған. Алғашқы тәжірибе ғой. 
Нәтижесінде кейбір жерде тиесілі нұсқау аяқасты қалып, көлденең бір 
кісілер өтіп кетіпті. "Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді" дегендей,
ақыры мынау. Енді бәрі тап-тұйнақтай болады. Жоғарыдан түскен тізім 
бойынша. Жетпіс жеті депутатыңыз түгел. Өткендегі қате қайталанбайды. 
Бірақ енді, шынын айтсақ, Мәкеңнің жағдайы сәл-пәл күрделі. Төрт кісі 
түсіп отыр. Мәселе кісінің санында емес. Қалған үшеуі – жергілікті. Ал 
Мәкең енді... бөтен ғой. Жат жерлік. 
– Жат жерлігі қалай! – дедім мен. 
– Біздің облысқа Арқадан ауып келді емес пе? Арғын ғой! 
Мен дымым бітіп, бақырайып отырып қалсам керек. 

– Қорқатын ештеңе жоқ, – деді Қаражұманов мені жұбатып. – Арғын да 
қазақ. Оның үстіне, анық, үлкен тізімде болса керек... Өтеді, күмәніңіз 
болмасын. 
– Сонда... – дедім, бауырымның "бөтендігі" туралы көкейде тұрған 
сауалды сыртқа шығарудың өзін ұят көріп, – Сонда... мәселен, сенің тізіміңе 
қарамастан, сайлаушылар түгел қарсы дауыс берсе... 
– Біздің сайлаушы өкімет кімді қолдаса, соның жағында. Жақтамаса, 
сайлаушылар жақтамас, есеп комиссиясы жақтайды. Әуелгі кесім анық 
болса, соған орай шешім де анық... 
– Түсінікті, – дедім мен. – Әйтсе де... 
– Қайтсе де күмәнсіз, – деді Қаражұманов келтесінен түйіп. 
32 
Араға апта толмай, өткендегідей тым көтеріңкі емес, салбырамаса да, 
салыққан кейіпте келді. Дүниенің ауыр салмағы бір басында тұрғандай. 
– Осы біздің өкіметіміз қызық, – деді. – Демократия деп даурығады, 
өздері бастап бұзады. Халықтың қалауы деген қайда. Міне, Мәркент сайлау 
округінде де мәселе ушыға бастаған сияқты. Күмәнсіз лидер – Мәкең еді ғой 
– Марат Қазыбеков. Әлі де алда. Бірақ жер астынан жік шығып... бір орыс – 
ескі партия қайраткерін тауып алыпты. Бұрын обкомның екінші хатшысы 
болған, соңғы қызметі – облыс әкімнің орынбасары. Сидоров, Петр 
Иванович. Сірә, әкімшіліктегі шаруасын түгендеп біткен, енді бар байлығын 
бекіту және ентігін басу үшін оза шауып, жұмысы жоқ, жаны тыныш жерде 
шалжиып отырмақ. Оның үстіне, сорға қарай, жалғыз орысқа қарсы – төрт 
қазақ... 
– Қалайша... сор болады? – дедім мен таң қалып. 
– Тағы бір орыс, тым құрса өзбек тауып алу керек еді, – деді 
Қаражұманов шынымен күйініп. – Жігіттер білмейді ғой істің мәнісін... 
– Не мәніс? – деппін сол аңырған қалпымда. – Жалғыз орыс төрт 
қазақты... 
– Кілтипан сонда болып тұр ғой, – деді Қаражұманов енді маған таңырқай 
қарап. – Тіпті, ешқандай тізімсіз-ақ... Дауысқа түскенде азғана орыс түгелдей 
туысын жақтайды. Бір деп қойыңыз. Ұзын саны әжептәуір өзбек, олар да... 
қазаққа қарсы дауыс береді, яғни орысқа. Екі деп қойыңыз. Үшіншіден – 
қалған, бүкіл электораттың жетпіс пайызын құрайтын қазақтың дауысы 
жаңағы төртеуге теңдей бөлінгенде... он бес пе, жиырма ма? Асса отыз ғана 
тиеді қазаққа. Орысың орғи секіріп өтті дей бер. 
– Есеп комиссиясы не бітіреді? – деппін, қаным қызып, манағы өзім теріс 
көрген жаман талды қарманып. 
– Есеп комиссиясы? Жетпесе, жеткізіп жібереді. Сол үшін отыр. 
Жоғарыдан түскен нұсқау. Әрі бізде ұлтаралық татулық сақталуы керек... 
– Қазақтың есебінен... – дедім мен. 

– Онсыз да есебіміз түгел емес пе, – деді Қаражұманов. – Шылғи қазақ 
отырған жерден орыс өтсе, бұл – біздегі ұлтаралық татулықтың айқын 
мысалы болар еді дейді біздің Мүкең. Ал Мәкең... әлі белгісіз нәрсе. Оның 
үстіне, Сидоровтың босаған орнына барады деген қауесет шықты. Анығы да 
сол болар. Тіпті жақсы емес пе. Нағыз майлы шелпек. – Қаражұманов 
қарқылдап тұрып күлді. Өзімсіне арқаға қақты мені. 
Бірақ мен күле алмадым. Туысым үшін бе, туғандарын кері тартқан қазақ 
үшін бе, соншама жайсыз күйге түсіппін. 
33 
Қазақ тілді, орыс тілді баспасөзді жіті қадағалауға көштім. Басқа емес, 
алдағы парламент сайлауы. Жармағыма қатысты жағдайды біліп тұру үшін 
ғана емес, жаңа елдегі жаңа сайлаудың мән-мағнасын аңдап, өткен тарихқа 
жалғас келешек күннің сұлбасын тану үшін. Үміткерлердің ұстанған 
платформалары керемет. Кім сайланса да, аталы ел мүлде түрленіп, бүкіл 
әлемнің алдына шығатын сияқты. Қасқыр да тоқ, қой да аман, бай мен 
кедейдің, халық пен биліктің айырымы жоқ, бәрі де жалпақ жұрт үшін. Біреу 
иен түкпірдегі ауылдарға даңғыл жол тартпақ, біреу өткелсіз өзенге берік 
көпір салмақ. Зейнеткерлер қақысын үш есе өсіріп, баспанасыз жұртты түгел 
үймен қамтамасыз етпек. Енді біреулер мұғалімдердің жағдайын көтермек, 
екіншілері дәрігерлердің жалақысын арттырмақ. Ауылдағы жұмыссыздықты 
жойып, қаладағы пәтер ақысын кемітпек. Айтпақшы, біздің ауданнан түскен 
депутат, әзірше депутаттыққа кандидат, баяғы атомдық сынақтар кезінде 
мың жылға уланған, тіршілік үшін жарамсыз ғана емес, қатерлі болып 
қалған, Еуропаның орташа бір мемлекеті еркін сиярдай кеңбайтақ жерді 
түгел дезактивация жасаймын, термоядролық жарылыс зардабынан біржола 
тазартып, бұдан қырық жыл бұрын көшкен елді ежелгі мекеніне қайта 
қондырам деген уәде беріпті. Ал өзіміз тұрған Алматыдан түскен бір 
үміткер, әлде инженер, әлде кәсіпкер, әйтеуір есебі түгел, ақыл-есі артық 
қара қазақ, егер мен депутат болып сайлана қалсам, православ христиандарға 
баяғы патша заманында салынған, қазір музей ғимараты болып тұрған 
Орталық шіркеуді қайтарып әперем, онымен тоқтамаймын, қаланың жаңа, 
әсем құрылысты, халқы мол бір аймағында одан да үлкен шіркеу саламын, 
онымен де шектелмей, жаратқанның ықыласы түскен таңдама халық, бүкіл 
Таяу Шығысты тепкіге көндіріп, Американың өзін ырқына жүргізіп отырса 
да, біз тарапта әлі де қысым, қағажу көріп келе жатқан ұлы жойыт халқының 
аз да болса мәз туысқан өкілдеріне сәулетті синагога тұрғызып берем депті. 
Иә. Қайсы бірін санап бітерсің. Айтылмаған уәде, орнатылмаған ұжмақ 
қалмапты. Тек ағашқа тоқаш өсірем, суды сүтке айналдырам деген серт қана 
болмапты. Содан соң, иә, ғылым мен мәдениет жоқ. Ешкім ауызға алмаған. 
Құлап, құрдымға кеткен саланы қайта көтеру мүмкін емесін ең өршіл 
үміткерлердің өзі мойындап отырғандай. Шынында да, дәл қазір біздің елде 

өзіңе ғана тән тарихың мен әдебиетің тұрыпты, жалпы адамзатқа ортақ, тіпті, 
күнделікті тіршілік үшін қажетті химия, физика, математика, ең аяғы 
медицина деген тәрізді ғылымдар кімге керек. Онсыз да арам тамақ, ауыр 
салмақ, азғана жалақымен болса да мемлекет мойнында отырған зиялы 
қауымнан не пайда. Хош. Жетіскен, жеткен жеріміз осы екен. Және біткен 
жеріміз. Әуелде өз туысымның жағдайын саралаудан басталған әуестік 
осындай теріс қорытынды, үмітсіз түңіліске бастап әкелген. 
Туыс демекші, біздің Мәкеңнің сайлау бағдарламасы басқа жұртпен 
салыстырғанда тым жұпыны көрінген. Бірақ қисынсыз лепірме, түпсіз өтірік 
емес, нақты, өтімді, орындалуға мүмкін жағдаяттар. Мәселен, басқа 
үміткерлер сияқты біздің жармақ та өзі түсіп отырған аудан халқының әл-
ауқатын арттырмақ. Қалай арттырмағы көрнекі айтылған. Жұртшылық үшін 
жаңа табыс көзі – қосымша жұмыс орындары ғана емес, өнімді, түсімді, бар 
қажеті өзінен табылатын жергілікті тері зауыты, ет, сүт тағамдары 
комбинаты, арзанқолды бірнеше қоғамдық асхана ашылмақ. Яғни жұртты да 
жарылқайды, өзінің бизнесін де көтереді. Қарымтасыз іс-шаралар де ұмыт 
қалмапты. Екі мектеп салады. Бірі – қазақша-орысша, бірі қазақша және 
ағылшынша. Бұл мектепке жаңадан тартылған мамандардың әуелгі үш 
жылғы бар шығынын, тұрғын үй-жайымен қоса, өзі көтеріп алмақ. Оқып 
отырып, ой, жөн-ақ, жарайсың деп риза болмасқа әддің жоқ. Сенің. 
Ал халқың... Мәкеңді және басқаларды таразылап, дауыс беруші халқың 
хош көре қоймапты. Хош көрсе де түгел емес. Ақыры, білгір Қаражұманов 
айтқандай, орыс пен өзбектің отыз екі пайыз дауысын Сидоров алды. Қалған 
қазақ төртке бөлінді. Теңдей емес, әрине. Біреуге азырақ, біреуге көбірек. 
Тәуір деген Мәкең – жиырма тоғыз. Қалғандары тіпті төмен. Қалай айтсаңыз 
да біз озған сияқтымыз. Қазыбеков Сидоровпен қабаттасып, сайлаудың 
екінші сатысына жіберілді. Бір айдан соң өтпек қосымша сайлауда күмән 
жоқ сияқты көрінген. Өзінікі бар, өзгенікі бар, сыртта қалған алпыс, жетпіс 
пайыз түгелдей Мәкеңе тиесілі болуға керек еді. Бірақ бәрі басқаша шықты. 
Әлде жарлықты нұсқау ма, әлде шынымен-ақ солай ма, алпыс пайызды 
Сидоров алды. Нақтылап айтқанда, тура алпыс екі. Дау-дамайсыз, айқын 
басымдық. Сөйтіп, Арқадан ауған арғыннан Орынбордан өкіреңдеп келген 
орыстың бағы асты. Марат Бейсенұлы Қазыбеков өтпей қалды. 
34 
Мен қапаланып, қайғырмасам да, әжептәуір күйзелген сияқтымын. Тұтас 
бір апта үйреншікті жұмыстан қол үздім. Демалыс емес, ес жию үшін. Ал 
Мәкең... сайлау өте сала ұсынылған үлкен қызмет – облыс әкімінің 
орынбасары деген, білгір Қаражұмановтың сөзімен айтқанда, нағыз майлы 
шелпектен бас тартыпты. Араға жүрген өкілге: "Ықылас-пейіліңізге рақмет. 
Бірақ мен "Әжетханалар қауымдастығы" деп аталса да, тек бірінші 
басшының орнына ғана барам," – десе керек. Онымен тоқтамаған. Облыстық 

және республикалық баспасөз бетінде арнайы мәлімдеме жасайды. Мүлде 
басқа сарын, басқа мазмұндағы. Әуелі өзімен бәсекеге түскен Петр Иванович 
Сидоровты құттықтапты. Сайлау әділ өткен көрінеді. Елімізде берік орнап 
келе жатқан демократиялық үрдістің жарқын көрінісі. Парламентке 
өтпегенмен, өзін де үлкен жеңіске жеттім деп ойлайды. Отыз сегіз пайыз 
деген – аса қомақты көрсеткіш, есептеп келгенде, пәленбай мың адам. Бәріне 
де рақмет. Қарсы дауыс берген ағайындарға және өкпе жоқ. Кімді таңдау – 
әркімнің өз еркінде. Сайлаушылардың көзімен қарағанда жетіспей жатқан 
жақтарым болса, оның бәрі алдағы өмірде ескеріледі. Мен халқыма жасаған 
қызметімді одан әрі жалғастыра берем депті. Соның айқын бір көрінісі – 
кешегі, сайлауалды бағдарламасынан бас тартпайды. Қолында нақты 
тегершік болмағандықтан, түгелімен жүзеге асыра алмас, бірақ өзіме тікелей 
қатысты уәденің бәрінің үддесінен шығам депті. Бәлкім, артығымен. Кейбір, 
сайлау науқаны кезінде жүктелген аманаттармен қоса. 
Ырғатылып отырмай, қолма-қол нақты іске кірісті. Қалай айтсаңыз да оза 
шапқан Сидоров депутаттық мандатын қолына алған күні, өзі өтпей қалған 
сайлау округінің ұйтқысы, аудан орталығы Мәркенттің азғана орыс отырған 
аймағында жаңа шіркеудің іргетасын қалаған. Қыс ортасында басталған 
шұғыл жұмыс жаз ортасынан аспай жеріне жетіп, бұрынғы, көзге қораш ескі 
шіркеудің келісті саябағында еңселі жаңа құрылыс бой көтерген. Яғни, 
уағдадан тыс жүзеге асқан шаруа. Айтылған сөз де ұмыт қалмапты. Сол 
жылы ерте көктемде өзбек ағайындар тығыз қоныстанған екі ауылда 
әрқайсысы сегіз жүз балалық екі мектептің құрылысы қатар басталған, және 
кезекті оқу жылының алғашқы күні бар шаруасы бітіп, есігін айқара ашқан. 
Бірі – өзбек-орыс мектебі, екіншісі – өзбек-ағылшын мектебі. Қазақ та құр 
қалған жоқ. Аудан түгілі, облыста жоқ, шағын тері зауыты іске қосылды. Ет 
комбинаты ашылды. Сүт комбинаты мен арзан асханалар ғана кейінге 
қалған.
Міне, біздің Мәкең өстіп, қазаққа ишара ғана жасап, оның есесіне орыс 
пен өзбектің көңілін тауып жатқан кезде өзін өткізген сайлаушыларға ат ізін 
салмаған, және бар уәдесін ұмытқан Сидоров Петр Ивановичтің арты 
қозғалған. Яғни, облыс әкімнің орынбасары болып отырған кезіндегі 
қылмысты істер. Асап жеген, ала берген, ананы қарпып, мынаны жалмап, 
бәрін бүлдірген, құртқан. Және басқалардай емес, бүркемесіз һәм қисынсыз 
жасаған. Тіпті, тікелей бастығын аттап кете береді екен. Жергілікті 
өлшеммен алғанның өзінде жеміт шықты. Сол, тұрғылықты тергеу 
орындарынан бастап көтерілген, облыс әкімі дем берген қылмысты іс ұлғая 
келе, мүлде ушықты. Көлденең жұрт жегені үшін емес, кезінде бөліс жайын 
ұмытқаннан, әйтпесе, оны астар қылмайтын алыптар да бар десіп жүрді. 
Бірақ кім туралы не айтылмайды. Негізгі себеп – сол Сидоров облысқа, енді 
бірінші ретінде оралмақ екен деп те соқты. Анасы да рас, мынасы да 
ықтимал деген, маған тиесілі ақпарын жеткізген Қаражұманов. Тым асып 
кетіп еді, ендігі жағдайы ауыр. Бірақ бұқаралық баспасөзден өтіп, елдің Бас 

прокурорының алдына жеткен мәселе жүзеге асуы үшін... күдікті 
қайраткерді ең алдымен ғұзырлы депутаттық мандаттан айыру керек. Бұрын 
біздің тәжірибеде болмаған жағдай. Және бір басталып кетсе, әдетке 
айналуы тағы мүмкін. Мәселе көтерілсе де, күн тәртібіне қойылмады. 
Қойылған күннің өзінде ақыры күмәнді болатын. Бұл екі ортада Сидоров та 
қарап отырмаған. Тура Ресейге, анау-мынау емес, әлі де аты айбарлы 
Мәскеуге тартқан. Кейбірі совет заманынан жалғас, енді бірі осы тараптан 
кеткен, билікке жақын, немесе сол биліктің бел ортасында отырған 
ағайыннан араша сұрап. Мәлімдемесі мен сұхбаты қатар жетті. Қазақстанға 
қаншама жыл еңбегі сіңген. Кеше сайлауда жалпы жұрт қолдаған. Енді сол 
науқанда жеңіліп қалған ұлтшылдар көтеріп отырған, ойдан құралған, 
қисынсыз жала. Яғни, орыс болғандығы үшін жапа шекпек. Әрине, 
жоғарыдан қолдау бар, енді төменнен тіреу табады. Сидоров мәселесіне 
жалғас орыс мәселесі көтеріліп, оған республикадағы Орыс қауымдастығы 
үн қосып, мұндағы екі тілдегі ресми баспасөз ақталып, әйтеуір төтенше 
ырың-жырың амандық, тыныштықпен тынды. Сидоров үшін ғана емес, оны 
орынсыз қудаламақ болған біздің ағайындар үшін де. Ақыры құлан-таза 
шыққан, тарихи отандағы абыройы көтерілген Петр Иванович Қиыр Шығыс, 
Қытаймен шектес өңірдегі шағын, бірақ шұғыл өркендеп келе жатқан бір 
өндірісті қалаға әкім болып бекиді. Нәтижесінде Қазақстан азаматтығымен 
қатар, өзіне енді мүлде керек болмай қалған депутаттық мандаттан да бас 
тартады.
Сөйтіп, арада он екі ай өтпей, босап қалған депутаттық орынға жаңа 
сайлау жарияланды. Тағы да бес кісі шар салған. Өткеннен айырмасы – түгел 
қазақ. Біреуі, әрине, біздің Марат. Бұл жолғы дауыс та беске бөлінген. 
Өткендегідей аумалы емес, тепе-теңге жуық. Мараттікі сәл басымдау – 
төрттің бірінен азғана артық – он тоғыз пайыз. Қазақтар берген дауыс. Бұған 
бұрын Сидоровқа тиесілі болған орыс пен өзбектің отыз екі ұпайын 
қосыңыз. Тура елу бір болып шықты. Елу бір пайыз – алғашқы турдың 
өзінде толық жеңіске жетті деген сөз! Рас, тағы да күңкіл шыққан. Елу бір 
емес. Он-ақ пайыз. Асса. Оның өзі жақын қайын жұрт, алыс-беріс 
сыбайластар деген. Бірақ соған қосымша өзбек пен орыстың отыз екісіне 
ешкім де дау айта алмаған. Нәтижесінде қалған төртеуден бәрібір көп алып 
тұр. Яғни, бұл жолы жоғарыдан анық түскен жарлық-нұсқау бойынша 
көтеріңкіреп жібергеннің өзінде алға шығады. Сондықтан есеп-сайлау 
комиссиясының жетпіс-сексен емес, тіпті, алпыс та емес, иман-таразы елу 
бір пайызына күмән келтірудің өзі ұят еді. 
35 
Тиесілі тұғырына қонар-қонбастан біздің Жармақ бүкіл парламентті, сол 
арқылы бүкіл республикалық баспасөз және электронды ақпаратты 
дабылдата бастады. Белгілі саясаткер Мүштар Мақановпен тізе қосқан соң 

өлшеусіз күшейген. Әлбетте, Үлкен кісінің жол-жобасына қайшы келмейді, 
керісінше, әрбір көрінісінде қолдап, мақұлдап, атап отырады, ал қалған бар 
ісі – қазаққа қайшы, қайшы болғанда, көпе-көрнеу емес, қиялай тартқан, 
басқаға бұрған, айналып келгенде, ұлттың болашағын бұлдыратып, тіршілік 
ауанын шектейтін. Өзгенің өрісін кеңейтіп, алаштың тынысын тарылтатын. 
Өз ел, өз жерінде отырған қазақ, байырғы мекенге соңғы жүз, жүз елу 
жылда, әсіресе, советтік заманда топырлай тоғытылған алпыс халықтың 
ішіндегі ең сорлысы, құқықсыз, панасыз, кемшіні ретінде, алдағы заманда да 
келімсек барлық жұрттың табанында жатуға тиіс сияқты. Ал сырт көзге олай 
емес. Марат Қазыбеков – республикадағы бүткіл халықтың теңдігі, бірлігі 
үшін, яғни қазақтың пайдасы – елдегі тыныштық пен ынтымақ жолындағы 
күрескер болып көрінген. Шынында да, әзірше мемлекет шегіндегі жалпы 
жұрттың тым құрса тең жарымына жете алмай жатқан қазақ, қалған 
қауымды түгел өзіне қарсы қойып алса не болмақ. Оның үстіне, 
солтүстіктегі, күрт түсіп барып, қайта көтеріліп келе жатқан құдіретті 
көршінің риза, хошын табасың. 
Марат Қазыбеков ең алдымен осы орыс мәселесін көтерді. Бізді теңдікке, 
мәдениетке, білімге жеткізген ұлы орыс халқы – арысы жүз, жүз елу, екі жүз 
жыл бұрын келіп, төрт-бес атадан бері бауыр басқан, кейінгісі – тың көтеру 
науқанында орнығып, бала-шағасы осы жерде туған жасампаз халық түп 
көтеріле көшіп жатыр. Орыс кетсе күніміз не болмақ. Елдігімізді сақтау 
қиынға түседі. Ортасында ара ағайын, және ақылшы орысы жоқ үш қазақ үш 
жаққа тартады, ақыры басқа бір шет жұрттың жемі боламыз. Жоқ, бауырлар. 
Бізді тастап кетпеңдер. Қиындық өтеді. Күні кешегідей, Қазақстандағы 
орыстың жағдайы Ресейдегі орыстың жағдайынан артық болатын заман 
туады. Ауылға қараңыздар, қаланы білесіздер, қазірдің өзінде осындағы 
орыстың тұрмыс кебі қатардағы қазақтан ілгері. Кетпеңіздер бізді тастап. 
Бізде тек орыс қана емес, бүкіл славян текті қауымға құрмет зор. Аз-маз 
шыдаңыздар, украиндар Украинадағыдан, белорустар Белоруссиядағыдан 
артық тұрмысқа жетеді. Ол жақтағы ахуал да күрделі. Біздегі қиындық 
барлық жерде бар. Жылы орынды суытпаңыздар. Орыс-орман, бізді 
аяңыздар деп зар төкті. Бірақ орыс-орман тоқтамаған. Үдере көтеріліп, 
тарихи отандарына қарай жол тартыпты. Мейлі. Одан әрі кетсін. Негізгі 
мақсат орындалды. Біздің Мараттың ұлттық тар өрістен ада, ақыл-парасаты 
мол, елдің алыс болашағы үшін қам жеген азамат, ең бастысы – орысшыл, 
орысшыл емес, нағыз интернационалист деген атағы шықты. Жігерлі, жаңа 
тұлғаға Ресей баспасөзі назар аударып, қажетті, пайдалы кісі ретінде ол 
тарапта үлкен есепке кірді. Ал өз ішімізде, шарасыздық па, ерікті таңдау ма, 
қайткенде де көшпей қалған орыс-орман өздерінің жоғын жоқтаушы 
ғұзырлы қайраткер Марат Қазыбековтың аты-жөніне қанығып, алда қандай 
жағдайда болмасын қолдауға, қостауға әзір болды. 
Орыс мәселесі дабылдай көтеріліп барып саябыр тартқанда, яғни ұтымды 
жұмыстың бар жемісі қоржынға түскен соң тараншы мәселесін көтеріп еді. 

Көршілес Шын елінде теперіш көріп отыр, ұлттығынан айрылып бара жатыр, 
тілі үйлес, діні ортақ қарындас қауым, аталары арғы беттен ауып, біздің 
бауырымызға кіргелі жүз жылға тартты, яғни елдегі байырғы жұрт, ендігі 
уақытта теңдікте ғана емес, кеңдікте тұрғаны жөн. Қазақ жері оларға да 
ортақ. Ортақ қана емес, тиесілі. Міне, енді әкімшілік жаңа бөліністер 
негізінде кейбір аудандар таратылып, кейбірі қосақталып жатқан кезде 
тараншы ағайындардың атаулы жалғыз ауданына да қауіп төнгені белгілі 
болып отыр. Бұл қалай? Туыстас тараншыға неге қысым көрсетеміз? Бөлмеу 
керек, керісінше, ірілендіру қажет. Көршілес қазақ аудандарындағы, бірлі-
жарым болса да тараншылар қоныстанған ауылдар есебінен жерін кеңейтіп, 
халқын көбейту керек және бар билігін өзіне беру шарт. Әйтпесе, ағайын 
арасында алалық туады... Екпінді саясаткердің парламент мінберінен 
өкіметке түсірген бұл жолғы талабы түгелдей болмаса да орнына келді. 
Шаруашылық орайы, жер жағдайы және экономикалық қиындықтарға 
байланысты тұтас облыстар тарап, аудандар алмасып жатқанда, қайта 
құрылуға тиіс Тараншы орнында қалды, тақау төңірегінен жаңа жер алмаса 
да, автономия атанбай-ақ өзіндік билікке көшті. Бұл өзгеше құрылым 
шегіндегі жалпы жұрттың тең жарымынан астамын құрайтын байырғы қазақ 
отарлық кемшін жағдайға түсірілген. Уақасы жоқ. Қазақтың өзіне ғана 
қарайтын аудандар аз емес. Түгел қазақ болған жақтарда оңғаны және 
шамалы. Орысы басым солтүстік аудандарда бірдеңе бүліне қалып па. Тып-
тыныш отыр. Мұнда да тыныштық. Әлдебір ақымақ қазақ орысқа құл 
болғаным тұрыпты, енді тараншының табанына түстім бе деп наразылық 
танытып, бас көтере қалса, ұлт араздығын қоздырушы, бұзық ретінде 
жауапқа тартылады. Қазіргі, егемендік іргесін бекіту кезеңінде 
тыныштықтан артық не керек. Осы тыныштық нәтижесінде бүкіл тараншы 
халқы Марат Қазыбековтің жолында жан қиюға әзір болды. Мәкеңнің атақ-
абыройы шығыс шекарадан асып, Қашғар, Тұрпанға жетті. Ол жақтағы 
қыстығып отырған қауымға Қазақстандағы Тараншы ауданы егемен ел, 
ұжмақ мекен болып көрінген. Шынында да. Біздің Мәкеңнің арқасында, 
ыдырағалы тұрған жерінде қайта бекіп, біржола орнығып, тынысы кеңіп, 
тұтас бір аймақ – қазақ есебімен алғанда, қатардағы бір аудан десек те, 
әлемдік өлшем бойынша, орта көлемді мемлекет шегіне жетердей, яғни 
берідегі Армения, арыдағы Нидерланды мен Бельгияға парапар, топырағы 
құнарлы, суы мол, құт-берекелі байырғы қазақ жерінде тараншы билігі 
орнаған. Әрине, кез келген билік қашанда өзіне тартады. Қазақ билігінен 
басқасы. Мұнда да солай шықты. Айрықша құқық алған жаңа қауым бәрін 
өзіне икемдеген. Ендігі, қалғанын былай қойғанда, тәуелсіздіктен соңғы, 
жеке шаруалар үшін жер бөліс кезінде, халықтың басым бөлігін құрайтын 
қазақ мүлде дерлік сыбағасыз қалды. Жаңадан құрылған аймақтағы талапай 
науқанда қазаққа ұлтарақ тимесе, егінге, жеміс-жидек, өніске қолайлы, 
құнарлы жер түгел тараншы ағайындардың иелігіне түссе, онда тұрған не 
бар, Бетпақтың шөлінен Қызылдың құмына дейін қаңырап, бос жатқан жерді 

игеріп алсын қалың қазақ деп шешкен, бөліс дабыры және соған орай 
наразылық жайы құлағына жеткен жоғарғы билік. Сөйтіп, алды бұдан тоқсан 
жыл бұрын келіп, соңы кешегі, совет тұсындағы шекара дүрбелеңі кезінде 
ғана ауған, бәрі де кең қолтықтан пана тапқан келгіншілер атаулы аймақтың 
толық қожайынына айналды, ежелгі ел иесі, жер иесі қазақ – кіріптар, кірме 
жағдайда қалды. Жаңа отаршылдардың табанына түскен байырғы жұрттың 
наразылығы – еншілі үлеске, кәдімгі теңдікке ұмтылыс емес, елдің 
тыныштығын кетірер, ұлт араздығын қоздырар қылмыс ретінде бағаланып, 
тиесілі жазаға тартылатын болды. Сөйтіп, егемен елдегі халықтар 
достығының жер-әлемге өнеге боларлық жаңа бір үлгісі қалыптасып еді. 
Нәтижесінде, отарлық кептен құтылдық, дербес ту тіктік деп ұрандап 
отырған байырғы ұлыстың ұйықты Шығыс шегінде жаңа бір автономия – 
осы бетімен кете берсе, ол да егемендікке, сөз жүзіндегі емес, шын 
мәнісіндегі, жатқа жалтақтамайтын, өз жұртын басқаның боданына байлап 
бермейтін, иманы да, намысы да бар, шын тәуелсіздікке жетуі күмәнсіз тағы 
бір қауым күш алып еді. 
Тараншы мәселесі тыным тапқан соң, арада жыл өтпей, сарт теңдігі 
жолындағы күрес басталды. Рас, тараншы босқынынан әжептәуір бұрын, 
Қазақ Ордасының ыдырау кезеңінде, Қоқан басқыншылығы нәтижесінде 
Оңтүстікке келіп орныққан, ең шұрайлы жерлерді алып, өкім құрған сарт 
ағайындар біршама қауым еді. Міне, сол бауырлас жұрт қазіргі, егемен 
дәуірде кемшілікте отырған көрінеді. Шалғай аудандардағы әлеуметтік 
жағдай өте төмен. Жастар арасындағы жұмыссыздық етек алып барады. 
Зейнетақының кесімді мөлшері жетімсіз. Ауыз-су, отын, жарық мәселесі де 
ақсап жатыр. Мәдениет үйлері мен кітапханалар тозған. Мектептер құлағалы 
тұр... Осының бәрі рас еді. Бірақ келгінші сарттар жиі қоныстанған екі-үш 
ауданда ғана емес, байырғы қазақ жайлаған барлық жерде. Оның ішінде, 
сарттармен аралас отырған қазақ ауылдарында да. Бірақ қазақ – өзіміз, ел 
иесі, сондықтан қоғамдық және мемлекеттік тыныштық үшін ең алдымен 
басқалардың, бұл жолы сарт-сауанның көңілін табу керек екен. Көңілін 
тапты, парламент шешімі бойынша, әлденеше миллион қосымша қаражат 
бөлінді. Жарар, қайткенде де осы елдің азаматтары ғой. Бірақ мәселенің 
мәнісі – одан тереңірек шықты. Менің Жармағым әлеуметтік жағдайларды 
ұлт мәселесімен астас көтерген. Сарт ағайындар өздерінің ұлттығын сақтау 
үшін, тарихи отандары Сартстанға қайтадан көшіп кетпеуі үшін, ұлттық 
жаңғыру бағдарламасы жасалыпты. Ол деген – осы аймақта бұрынғы орыс 
тілінің орнын басып, өрісі кеңейіп бара жатқан қазақ тілінің орнына ұлт-
аралық қатынас құралы ретінде сарт тілін ресми қолданысқа енгізу және 
мекеме атаулыны түгел сарт тіліне көшіру, отан тарихы ретінде қазақ 
тарихын емес, сарт тарихын оқыту... Міне, осы маңызды шешімнің бәрін 
жүзеге асыруға тапсырыс берілді және белгіленген шаралардың нақты 
орындалуын қадағалайтын арнайы мемлекеттік комиссия құрылды. 
Орындалып жатыр, жүзеге асырылып жатыр. Тіпті, әуелгі бағдарлама 

артығымен қолға алынған: сарт театры ашылды, жаңа сарт газеттері шықты, 
сарт хабарлары аудан емес, бүкіл облыс бойынша, орыс тілінен соңғы екінші 
орынға шықты. Ал бұл кезде... арғы бетте, совет заманында – әуелгі 
шекаралық бөлініс кезінде, одан соңғы тың игеру, мақта өсіру науқанында, 
қазақтан тартып алынып, тілі майда, сөзі өтімді көршінің теліміне берілген 
ата жұртта қалған қазақтар... мектептері жабылып, газеттеріне тиым 
салынып, радио мен теледидардан аласталып, жастары жоғарғы оқуға 
жіберілмей, үлкендері әрқилы, онсыз да шамалы, бірақ күнкөріске сеп 
қызмет атаулыдан шеттетіліп... ел иесі, жер иесі саналатын жеңімпаз сарт 
жұртының табанында зар илеп жатқан. Ол ештеңе емес, қайткенде де шет ел, 
осындағы өз елінде ғұмыр кешкен, бірақ атаусыз сарт автономиясы шегінде 
қалған қазақ бұдан былай ұлт-аралық сарт тілінде сөйлеуге тиістігі өз 
алдына, жас балаларын да түгелімен сарт мектептеріне өткізуге мәжбүр 
болған. Сонымен, Оңтүстіктің ең бір құйқалы өңірі – мың жыл бойы ата-
бабаның қаны төгіліп, сүйегі көмілген ежелгі қазақ жерінде бұдан екі жүз 
жыл бұрынғы Қоқан билігі қайта орнаған. Тұтас бір аймақ қазақ өкімінен 
біржола шығып кеткендей еді.
Біздің Жармақтың бастауымен күн тәртібіне қойылған және оңымен 
шешілген бұл екі мәселе – Тараншы ауданы, Сарт аймағы аталып, әзірше де-
юре, яғни заңды түрде жүзеге аспаса да, де-факто – іс жүзінде қалыпқа 
түскен, егемен ел ішіндегі екі автономия – жас республиканы халықаралық 
үлкен беделге жеткізді. Батыс әлеміндегі өркениетті жұртқа Қазақстан деген 
– шартты географиялық атау, ал қазақтың өзі – ұлы орыс халқының 
жетекшілігімен қырық ру тексіз тайпалардан құралып, тарихтың бұралаң 
кезеңінде кездейсоқтан тәуелсіздік алған конгломерат, баяғы, өзгеше 
құрылықты игеру кезеңіндегі отарлық Вест-Индияның артта қалған, жабайы 
бір көрінісі, болашақтағы еуро-азиялық жаңа, дүбара халықтың әуелгі шата-
шатпақ нұсқасы болып көрінген. Шынында да, ұлттық мүдде дегеннің не 
екенін білмейтін, ұлттық мұрат деген ұғымы жоқ, ұлттық намыс атаулыдан 
ада халық бола ма? Болса, әлемдегі барлық жұрттың қоры емес пе. Тіпті 
жақсы. Байлығы шексіз, қазынасы қисапсыз дейді. Және өзіне керегі жоқ. 
Ал, тала, же. Алып жатты, талап жатты, жеп, жалмап жатты. Бәрібір аз 
көрінген. Бөлшек. Көлденең ешкім жырмыштамай, тұтасымен бір өзіне 
бұйырса ғой. Жыртқыш империялардың бәрі де, ең ақыры, халқы 
бастығырылып, жұрты жаппай қайыршылықта отырған жұпыны елдердің 
өзіндегі еті тірі алпауыттар осылай ойлай бастады. Әбден піскен, ауызға 
түскелі тұрған оңай олжа көрген әркім-ақ. Бәрі де еншілі сыбағамыз деп 
білген. Әсіресе, Солтүстіктегі, жері ыңғайлас, халқы қоралас құдыретті 
көрші. Басқалардай тезінен қамтып қалайын, қапияда басып қалайын деп 
аптықпайды. Бұрынғы Далалық өлкедегі жағдай ойдағыдай. Жалпы саны 
азайса да, елдегі халықтың қомақты бөлігін құрайтын тектес ағайындардың 
ахуалы тым тәуір. Қазына байлықтың көбі, астыртын биліктің негізі 
солардың қолында, төбеде топырламай-ақ өкім жүргізіп, айтқанын қылғызып 

отыр, анда-санда "тілімізді шектеді, өзімізді қыстады" деп байбалам салып 
қойып, ойына келгенін істеп отыр. Тек нәсілі бір отандастар ғана емес. Баяғы 
советті құраған алпыс ұлттың қалған жұқанасы түгел бұрынғы қожайын 
жағында. Бейбітшіл, келісімшіл кейінгі билік қалтараған сайын буындары 
беки түсті. Қайткенде де артық сыбаға сұрайды. Көбіне сұрамайды, талап 
етеді. Ұзын саны советтік екі колхоздан аспайтын күрік халқы жеті жұрт, үш 
теңіздің арғы жағында жатқан бағзыдағы отан-жұртымен бүгінде шектес әрі 
қырбай тұрған Күлік елімен арадағы қандай да бір дипломатиялық 
қатынасты үзіп, мұндағы күлік атаулыны жиырма төрт сағат ішінде түгел 
депортация жасауды талап етті, белгіленген мерзімге бес сағат қалғанда, түп 
көтеріліп, тас ұстап, таяқ сілтеген беттері шет елшілікті қиратуға аттанды; 
әйтеуір араға ақсақалдар жүріп, жалынып, жалпайып әрең тоқтатқан, 
тыныштық төлеміне екі күрік колхозына тағы да емін-толағай еркіндік 
берілді. Бұдан соң, осыған дейін жуа егіп, жер шұқып қана отырған, тұтас бір 
ауыл болып қалған қуай халқы өзінің ана тілі, ата салты және бүгінгі тұрған 
жерін мәңгіге иелену туралы заңды талап қойған. Елу мың қазақ ішіндегі екі 
мың қуайға да сұрағанын беріп жан қалған. 
Осының бәрін жинақтап келгенде ел ішінде тыныштық, бейбіт, берекет 
заман орнады. Тек сыртта... сырттағы көршілер ғана бұрынғыдан әрмен 
еміне түскен сияқты. Сырт болғанда, үлкен есебі түгел орыс-орман емес, 
қайткенде де көңілі табылмаған сарт-сауан. İштегі сарт риза болған соң, дәл 
осы тараптағы шекарада достық, сыйластық, керек десеңіз, туыстық қатынас 
орнаса керек еді. Бәрі керісінше шықты. Өші емес, алашағы бар сияқты. 
Шынымен-ақ алар еді, атап айтпаған соң қайдан білесің. Білмеген соң 
жазықтысың. Әуелі бергі бетте бұзау қайырып бара жатқан ақсақ кемпірді 
атып тастады. Бірден емес. Шекара заңы бойынша, әуелі ескерту – яғни 
бұзау. Бұзау шөкелей жығылған соң, кемпірдің өзі қағып түсірген. 
Шекараны бұзбақ болды, контрабандамен мал айдап өткізбек болды деген 
түсініктеме берілген. Келесі аптада бұзауға да, бұқаға да қатысы жоқ 
шекарашының өзін атып жықты. Қорғаныс шарасы екен. Мылтық асынып 
тұр, көпе-көрнеу қатердің алдын алыпты. Содан соң, кемпірі бар, шалы бар, 
әскері бар, жайы бар, әйтеуір абырой болғанда, апта сайын емес, ай аралатып 
кісі ату – сарт шекарашыларының әдепкі машығына айналған. Тіпті, 
ешқандай түсініктеме бермейтін болды. Түсініктеме беретін – біздің өкімет. 
Түсініктеме емес, нұсқау, жарлық. Малшы, егінші жұрт шекараға бес 
шақырымнан арыға жуымасын. Шекарашылар ала бағаннан аулақтап, 
ағайын елді алыстан бақыласын деген. Екі айдай еліміз шынымен тыныш 
болған. Содан соң... снайпырлар шықты. Баяғының. Орыс-герман соғысы 
кезінде Ыбырайым Сүлейменов деген мерген тасада жатып, бір күнде емес, 
әрине, бір-екі жылда төрт жүз жетпіс немісті жалпасынан түсіріпті деседі 
ғой. Мергендікке келгенде жер шұқыған сарт кең даладағы қазаққа қайдан 
жетсін, кейде тигізіп, кейде тигізе алмай жатады. Көп дегенде екі айда үш 
адам. Бір жылғысы онға жетпеді. Әрине, өлтірген сарт емес, өлген қазақтың 

өзі кінәлі. Біріншіден шекара күзетіп несі бар. Онсыз да көрінгеннің теліміне 
кеткен, кімдікі екені белгісіз, қараң қалған жер... Екіншіден, әскер екен, 
міндет екен, амалсыз күзетсін, аңдап, бой тасалап неге отырмайды. Блиндаж, 
дзот дегендер артық шығын саналса, тым құрса кеуде жасырар шұңқыр 
қазып алуға болады ғой. Әрине, өзі кінәлі. Әйткенмен, ара-тұра мал жайған, 
амалсыз шекара күзеткен ақымақтардың аңдаусыз өлімдері екі ел 
арасындағы туыстық пен достыққа сызат түсіре алмады. Керісінше, 
шекарадағы кездейсоқ оқиғалар екі елдің одан әрі жақындаса түсуіне қызмет 
етті. Арғы беттегі сарт ағайындар өрік, мейіз толы қабын арқалап, бергі 
бетке еркін өтеді. Қапсыз келетіндер де бар. Қойнына кісінің көңілін 
шалқытып, кеудесін кеңітетін асыл шөп, иісті дәрмектерін тығып. Әуелгісі – 
ашық сауда, кейінгісі – кұпия келісім бойынша. Яғни, бізге де пайдалы. 
Бірақ ең үлкен пайда – елдің тыныштығы болатын. 
Сөйтіп, біздің Мәкең және Мәкең тектестердің ұтқыр саясаты, алымды 
әрекеті арқасында ел ішінде ұлтаралық татулық орнаса, сыртқы шекаралар 
да қауіпсіз қалыпқа түсті. Мемлекеттің беделі, өкіметтің абыройы деген осы 
емес пе! 
36 
Әйткенмен, ең үлкен мерей, ең үлкен бедел – біздің Жармаққа тиесілі 
болып шықты. Әуелгі бір орамда парламенттік шағын топты бастап, 
Алманияға барып қайтты. Жылы жүзді кездесулер өткізіп, ондағы 
әріптестерін мұндағы жұртының ештеңеден кемдік көрмейтінін, басқа 
халықтармен тығыз ынтымақта, толық теңдікке жеткенін, еңбекшілдігін, 
қанағатшылдығын айтып риза қылған, сонымен қатар, алдағы уақытта осы 
кейінгі отанда қала берсе, екі жақ үшін де пайдалы боларын ескерте келе, 
сарт пен тараншы сияқты, олардың да өзін өзі басқаруына мүмкіндік туарын 
мәлімдеп, бүкіл бундестагты қайран қалдырған, бірақ мұнда отырған 
түйсікті жұрттың бәрі аудармадан кеткен кілтипан деп біліп, естігенін келер 
мезетте ұмытып еді. 
Осыдан соң парламент мүшелерінің әртүрлі ұлттан құралған үлкен бір 
делегациясын бастап, Ресейге барды. Айрықша үлкен құрметпен 
қарсыланған. Мәскеуде түнемелеп, Питерде аялдап, Саратов, Орынбормен 
тиянақтапты. Несін алып, несін бергені белгісіз. Әйтеуір Ресей баспасөзі, 
теледидар мен радио Қазақстан мен Ресей халықтарының мәңгілік достығы 
жөнінде, барлық саладағы бірлік пен ынтымақ төңірегінде дабылдата келе, 
біздің Мәкеңді қазақ халқының үлкен қайраткері, дүние бүлінген бұлағай 
заманда халықтар теңдігін ту етіп көтерген қайтпас тұлға ретінде мадақтап, 
насихаттап жатты. Қайткенде де жалпақ сөз еді. Тек елге ораларда, Саратов 
пен Орынборда тұратын қазақтармен кездесу кезіндегі кейбір толғамдары 
сыздықтап сыртқа шыққан. Сендердің тіл білсек, мектеп ашып, газет 
шығарсақ деген талаптарыңның ешқандай орны жоқ. Қазақстандағы 

қазақтың өзі орысша сөйлейді, орысша оқиды, ұрпақтың болашағын неге 
ойламайсыңдар; қайыра көшу туралы әңгіме көтеріп те қажеті жоқ, осы 
жерде, осы қоныста тұра беріңдер, қаладағылар кетсе, орыс ортаймас, ал 
ауылдық жердегі жұмысшы, малшы кетсе, туысқан елдің шаруашылығы 
қаншама зиян шегеді, сондықтан бөтен ой болмасын, Қазақстан дегеніміздің 
өзі Ресей, әйткенмен Ресей азаматы деген құрметті мәртебеден айрылмау 
керек депті. Бұл сөз ол тараптағы, өздерін бөтен ел азаматтары бола тұра, 
қазақпыз деп санайтын біраз жұртқа жақпаса керек, бірақ дымы бітіп 
таңырқағаны сондай, ешқайсысының да, өзіңіз қай елдің азаматы боласыз 
деп сұрауға дәті бармаған. Тек сыртқа шыққаннан соң ғана жерге түкірсе 
керек. Бірақ осы бір сөз ғана емес, жария болмаған басқа да істері Мәкеңнің 
бауырлас аға жұрт алдындағы беделін көтере түсті. Ресей саясаткерлері, 
ғұзырлы мекемелер жаңа бір туыс тапса, мұндағы орыс тілді қауым 
сүйінішін айтып жеткізе алмаған. 
Міне, осындай кең құлаш, ұтқыр саясат арқасында тар жол, тайғақ кешуге 
соқпай, даңғыл жол, дара биікке шыққан Марат Қазыбековтің атақ-абыройы 
күн озған сайын көтеріле түсті. Республикалық парламенттен озып, БҰҰ – 
әлемдік Біріккен Ұлттар Ұйымының үлгісінде құрылған ЕХБҰ – еліміздегі 
Егемен Халықтардың Біріккен Ұйымына орынбасар төраға сайланды. 
Төрағаның тағына отыруы анық еді, бірақ жарғыда жазылмаса да, айнымас 
қағида – ЕХБҰ-ның үлкен билігінде қазақтан басқа ұлт өкілі отыруы шарт 
екен, әйткенмен, ұзын тізгін ел иесі, етене жұрт өкілі Мәкеңнің қолында 
болмағы күмәнсіз еді. Ел иесі ғана емес, әрі беделі зор, әрі екпіні қатты; 
ұсақ-түйекте тартынып, елеулі мәселелерде төрағаның төбесінен аттап кете 
береді. Жаңа қызметін бастамастан, ең үлкен шаруаны күн тәртібіне қойды. 
Бұл кезде Қазақстанда елдің болашағы үшін маңызды, үлкенді-кішілі 
біраз мәселе шешім тапқан. Алайда, бұрын айтылса да, орнына келмеген, 
шешілмеген бір түйін бар екен, – Орыс мәселесі. Менің жер жұтқыр 
жармағым Марат Бейсенұлы Қазыбеков ЕХБҰ-ның ең үлкен құрылтайында 
арнайы баяндама жасап, күйіне, күйзеле тұрып, толғағы жеткен, шұғыл әрі 
түбегейлі шешілуге тиіс, егемен еліміздің ертеңі ғана емес, бүгінгі күнінде де 
айрықша мәні бар орыс теңдігі мәселесін көтерді деген алғашқы хабар 
жеткенде таң қалдым. Қандай мәселе, қандай теңдік? Бұрын қожайын еді, әлі 
қожайын. Бүкіл кен, барлық өндіріс, ең аяғы табан астындағы қара жерге 
дейін, рас, түгел емес, жинақтап келгенде "небәрі" тоқсан екі пайыз 
байлығың солардың қолында (мен орыс тілділердің бәрін, тіпті, жат жұрт 
атаулыны түгел "орысқа" жатқызам, қалай айтсаңыз да, қазақ емесі анық қой, 
тіпті таза орыстың өзін бөліп алғанда да жеке үлесі қазақтан әлденеше есе 
артық). Республикалық баспасөздің сексен пайызы орысша. Төріңе сұраусыз 
шығып тұрған, көзіңнен кіріп, желкеңнен өтетін барлық теледидар 
бағдарламасы күн ұзақ, кеш бойы, арасында, екі-үш мәрте берілетін бес-он 
минуттық соңғы хабарлардан басқасы түгелдей орыс тілінде, қазақша ән 
тыңдағыңыз келсе, түнгі сағат екіден соң оянып, арнап тұруыңыз керек. 

Болашақ ұрпағың тәрбиеленетін орта мектептердің тең жарымы орысша. 
Жоғарғы оқу орындары түгелдей таза орыс тілінде. Күнделікті тіршілігіңнің 
баршасы – көшеде, дүкенде, көлікте, ең аяғы асхана мен дәретханада орысша 
сөйлеуге мәжбүрсің. Яғни, құлағың, жүйке, жүрегің, жұлын-тұтаң тұрыпты, 
аузыңдағы тіліңе дейін орыстікі. Көтерілген әңгімені тұпа-тура қабылдасақ, 
орысты тепе-тең дәрежеде ұстау үшін, ұлттық болмысқа қатысты 
мәселелерді бұдан әрі көтеру емес, төмен түсіру қажет. Оны төмен түсірмей-
ақ қойсын, мені сондай дәрежеге жеткеру қажет. Ал бізді бұрынғыдан әрмен 
төмендету – тұпа-тура жерге тығу есепті. Менің жармағым дәп солай – 
қазақты жерге тығайық демейді. Бар ниеті, шын ниеті – тәуелсіздіктен бергі 
кезеңде кембағал жағдайда қалған орыс ағайындарды, орыс тілін теңдікке 
шығару. Нақты іс жоспарын ұсынған. Атап айтқанда: күнделікті тұрмыста, 
мекемелерде, көпшілік орындарда орыс тілінің қолданыс аясын кеңейту 
(яғни, қазақ тіліне тыйым салмай-ақ біржола тұншықтыру), орыс тілді 
мектептердің жағдайын жақсарту (онсыз да тұралап жатқан, бір партаға үш 
баладан отырып, бір күнде үш кезекпен оқитын қазақ мектептерінің 
есебінен), жоғарғы билікте, парламентте орыс тектілерге қосымша, көбірек 
орын беру (онсыз да билік тізгінін ұстап отырмағандай, өзіміздегі орыс 
түгілі қазақтың өзі қазақ мүддесін қолдап отырғандай), орыс тектілердің 
республика шегінен тысқары кетуіне, яғни орыс эмиграциясына тоқтау салу 
(біреу зорлап, қорқытып көшіріп жатқандай), Ресеймен экономикалық, 
мәдени және тұрмыстық байланысты күшейте түсу (онсыз да басыбайлы 
қатынас жеткіліксіз болғандай), қысқасы, бір сөзбен айтқанда, өткендегі 
отарлық жағдайды қайтадан қалпына келтірумен шектелмей, құлдықтың 
бұрынғыда да төмен жаңа бір сатысына көшу. Ең қызығы ол емес. Ең 
қызығы, ең кереметі – республиканың халқы мен жер көлемінің сай еместігі 
(онысы рас), сондықтан елбасымыздың тақаудағы он бес жылда халық санын 
жиырма миллионға жеткізу туралы бағдарламасын дұрыс түсінген абзал, 
яғни Ресейден бес миллион орыс әкелуіміз керек. Соңғы, біз тәуелсіздік деп 
шулап жүрген тоғыз жыл ішінде елімізден екі жарым миллион кісі кетті, сол 
екі жарымды екі есе қылып қайтаруымыз шарт. Ол үшін... 
Мен бауырым, ет-жақын бауыр емес, тәні де, жаны да ортақ 
жармағымның мұншама арамдығын, жай ғана арам емес, зұлымдығы мен 
залымдығын көргенде, қан қысымым көтеріліп, жатып қалдым. Дәрігер де 
шақырмағам. Мүмкін, өлген дұрыс шығар. Бүйткен ит тірліктен тыныш өлім 
артық. Бас сүйегім шытынай тарылып, жүрегім атқалақтай қағып, азғана 
жатқан соң, компьютеріме бақұл сөз жазып кетпек болдым. Бауырыма – 
бауыр емес, қарғыс атқан жармағыма қатаң ескерту. 
Компьютерімді аша бере ақылым кірді. Мен қазір өлсем, сол сәтінде ол 
да кетеді. Сонда менің жолдауымды кім оқиды? Иә айтпақшы, үш минутта, 
он, жиырма секундта өле қалмаспын. Жарты сағат, бір сағат өтеді. Ендеше... 
Электронды поштаны аша беріп едім, менің өзіме жолданған хат жарқ етті: 

"Ақымақ! Сен өлуге тиіс емессің! Мен әлі... Анау жерге барып отырам. 
Ал әзіргінің бәрі – саяси ойын. Бүгін айтасың – ертең ұмытылады. Мейлі, 
кейбірі жүзеге ассын. Онсыз да бүлінген дүниеге келіп-кетері шамалы. 
Қазақта ешқандай келешек жоқ. Батқан кемемен бірге өлу шарт емес. 
Қармап қал, тірі қал! Керісінше ойласаң, баяғы арман, қиял қайда, жасап 
жатқан еңбегің бар емес пе. Қолайлы жағдайды пайдаланып, жеріне жеткізіп 
кет. Қайткенде де сол еңбегің үшін ғана тірі жүрмеймісің, жаңа заман, жаңа 
дүниенің қызығын тамашалап. Солай! Болды – бітті! Берілме бұралқы 
ойларға. Қайталап айтам, төз, шыда, өмірлік еңбегіңді тәмамда!.. Өзің." 
Келер мезетте сыртқы есік ашылған сияқты көрінді. İзінше ентелеп, 
деміге басып, аппақ киімді бір еркек, бір әйел – екеуі де орыс, әлде жойыт, 
салқын жүзді екі дәрігер көрінді. Арыда, ілгері аттай бере кейін шегінген 
ықшам, қоңыр күлгін киімді, бейтаныс қазақ жігіті – менің көзіме көрінбеген 
қырағы сақшым. 
Есіктің ашылуы да, жедел дәрігерлердің келуі де күтпеген жағдай. Бірақ 
қажетті мезетінде жеткен сияқты. Бойым ауырлап, басым айналып, көзім 
қарауытып бара жатты... 
37 
Апта өтпей аяғымнан тік тұрдым. Демеуші сәлем-хат әсері ме, шет елдік 
қымбат дәрілердің күші ме, құлан-таза сауыққаным өз алдына, қайрат-күшім 
қабындап тұрғандай. Жармағым еске салған "өмірлік еңбегімді" біржола 
тиянақтап, жеріне жеткізу керек екен. Соңғы жеті-сегіз жыл орайындағы бар 
тіршілігіме мән берген ұлан-асыр жұмысымды бір жүйеге түсіріп, 
теледидардағы тұрақты соңғы хабар, өкімет шешімі, парламент мәжілісі, 
келген мен кеткен төңірегіндегі, дәл мен үшін қажетсіз, тіпті зиянды ақпарат 
атаулыдан аулақтап, тек көне кітап, ескі құжат, ала қағазбен ғана отырам. 
Жұмыстан тыс уақытта көзді жұмам, құлақты тарс бекітем. Бар уақытым 
жазу, ойлану, толғану, арасындағы ұйқы, тамақпен ғана шектеледі. Ақыры, 
айналасы тоғыз айда біржола жүйелеп, жинақтап, саралап, салғастырып, 
артығын алып, кемін толықтырып, ең соңғы редакциясында дайын қылдым. 
Жалпы көлемі бір мың үш жүз қырық бет, екі томдық түбегейлі еңбек – 
"Тарихтағы қыпшақтар" деген ғұмырлық кітабым баспаға дайын болған еді. 
Уһ, жалған, бұл күнге де жетіппін!..