Жүсіпбек аймауытов

Жүсіпбек  АЙМАУЫТОВ

"Жалын ” журналынын  “Әдеби  үлгілер  әлемінде" 

атты  аіідары  қ а з а қ   ә д е б и е т ін ің   к л а с с и гі 

Ғ.Мүсіреповтің  “Крскырды  аткан  қаисысы?" деген 

әңгімесімен  аиіылғаны  окырман  кауымның  есінде 

иіығар.  Ол айдар Х.К.Андерсеннің  “Жаііаңаш королъ”, 

Сулхан-Саба  Орбелианидің  “Ғибратнама"  атты 

олемге  танымал  кітабынан  алынған  үзінділермен 

жа/іғасын  тапкан  еді.  Бүл  үрдісті  әдебиетіміздің 

тағы бір дарабозы Жүсіпбек Аймауытовтың  “Елес ” 

атты  шағын  әңгімесімен  ж алғастыруды  жөн 

көрдік.

Қолымда  қалам.  Алдымда  қағаз...  Ел 

үйқыда.  Мен  ояу.  Отырмын.  Екіні,  үшті 

соқты ...  әлі  оты рм ы н.  “ П ер еб р о ск еге” 

үшырған  Н.  ж олдасш ылап  ойым  байыз 

таппайды,  бірден  бірге  көшеді.  Ол  маған 

счет  емес,  жарылып  кетсем  де  бір  мақала 

жазуым  керек.  Аймақтық  жастар  комитеті 

екі  к ү н н ің   іш ін д е  ж а зы п   т а п с ы р у ға  

мойныма  бір  мақаланы  артқан...

Басым  сынып  барады.  Сынбай  қайтсін, 

“М асленкенің”  шелпегін  жеймін  деп  бір 

ж о л д а с т ы ң   ү й ін д е  

о ты р ы п   қ а л ы п , 

“бозжорғаны”  айдаңқырып  жібергенмін... 

Қаламы мды   ш ы қы рлаты п,  қай та-қай та 

маламын...  келмейді.  Жер  ошаққа  аяғын 

тығып  алған  боташ а  қалам ы мды   сілке 

гүсемін...  Әлі  түк  жоқ.  Ерсілі-қарсы лы  

уқалап,  жын  сокқан  торғай  бастандырып, 

шашымды  да  дудыраттым.  О  да  түкке  сеп 

болмады.

Бар  бітіргенім  алабота  жаққан  ауылша, 

түмсыгымнан  түтінді  гу-гуімен  шығарып, 

бықсы та  беремін.  Үйдің  іші  алай-түлей 

сасық  түман.  Басым  да  түман.  Қазынаны 

жеп,  жазаға  тартылған  завхоздан  жаман 

үнжырғам түсті,  сүрым  қашты, ыза болдым. 

Сол  кезде  ойым  кәзіме  көрінетін  зат болса,

д ер е у   “ С а б о т а ж н и к !” ,  “ К о н т р ”  деп 

жағасынан  алғандай  едім.  Әттең,  қолыма 

түспеді.

Үстелге  ш ы нтақтап,  басымды  тіреніп 

отырмын.  Талдым  білем:  көзім  бүлдырап 

қшіған  тәрізді  болдым.  Бірдеңе  қаран  етті. 

С ейткен ш е  болм ады ,  кеудесі  портфель 

қ о л т ы қ т а п , 

а в т о м о б и л ь  

м ін ген  

комиссардың кеудесіндей кердендеп басып, 

бір жігіт сап ете түсті. Таң-тамашамын.  Есік 

ашылғандай  болған  ж о қ  еді.  “Бү  қайдан 

к е л іп   қ а л д ы ? ”  д е й м ін .  А л д ы -а р т ы м а  

қаратқан жоқ, ежелден таныс жолдасымдай:

—  Е,  жолдас  не  жазып  отырсың?  — деді.

Сасып  қалдым.  Әйтсе  де  сыр  білдіргім

келм еді.  Ж оп ш ен ді  кісіге  өзім  де  бой 

бермейтін  жігітпін.  Газет-журналға  бір-екі 

соз  басылса,  “жазуш ы” ,  “ақы н ”  екенмін 

деп,  өзіне-өзі  ден  қойып  алатын  омырау 

жігіттер  аз  ба?  Сондай  будан  мен  де  сау 

к ісі  е м е с п ін ,  н егы п   б о л а   қ о я й ы н ?  

Сондықтан  ақш а  м екемесінің  билеушісі 

сияқганып  ызбарланып:

—  Сізге  не  керек?  — дедім.

—  Іріленбе,  іріленбе.  Түні  бойы  түк  жаза 

алм ай  о ты р ы п ,  қ а т қ а н ы ң н ы ң   бас ы н а 

көкимісің,  — деді.

56

В Н Я К І Ш

-  Жазам  ба? Ж азбаймын ба?  Онда сіздін 

ж ү м ы с ы н ы з  жок..  М е н ің   ж азуы м ды  

тергейтін  сіз  емес,  жорналшылар,  —  деп 

сырг  бердім.  Одан  жаман  окірендеді.

-   Таны м асаң,  таны тарм ы н.  Одан  да 

шы н 

ыіціы

  айт!

- Ө і і ң   қ ал ай   ө к ім   с ө й л е й с ің ?  

О

і і ң

 

к і м с і і і

?  

Партийный  бшіетің  бар  ма?  — деп 

қокан-локкыға  салдым.  Айылын  да  жиған 

жоқ.  сықақ  қылған  кісшле.  мырс  етті:

-  

Е й, 

б а й ғ ү с , 

б и л е т ің д і 

үстап 

қ о к и л а н ғы ң  

келд і 

ме? 

С он ш а 

қоміланғандаіі  кднша  білімің  бар?  Кандаи 

т\лынған  жолың  бар'.’

Жолым бар.  Жолсыз жүрген сендерден 

сақтасын'

-   О лай  б о л са  ж олы ң д ы   ай тш ы . 

тындайын.

-   Менің  жолым  — тоңкеріс  жолы.

-   Ә.  тоңкеріс  жазушысы  екенсің  ғои'1

-  Иө.

-   М енің  де  коп  қарастырып  жүрген 

м оселем   осы   ед і.  Т о ң к е р іс   ак ы н ы н  

жолықгыра  алмай  жүр  едім:  жақсы  келдің 

гой.  О лай  бо л са  ә ң гім е л е с е й ік ,  пікір 

алысайык.  әлде  бір-бірімізден  пайдаланып 

калармыз.  -   деді.

Қүлағыма жағып  кетті.  Сезі де орі жатык, 

әрі  жат  корінді.  Магнит  қуаты  бардай-ақ, 

со й л е ге н   саііы н   ү й ы т ы п ,  боііы м ды  

балкытып  окетті.  Манағыдай  емес,  гүсімді 

жылытып,  орындык  үсындым,  отырдык.

-  Дүрыс.  мен де  кісі таба алмай  жүр едім. 

Жаксы!  Сойлесейік,  — дедім.  Ол  басталы.

-   Ендеше,  тонкерістен  бері  не  жазып 

ж\рсіңдер°  Әуелі  маган  соны  аіітсаң  екен.

-   Б із  бе?  Б із  т ө н к е р іс т ің   берген 

бостанлығын,  теңдігін  жазамыз.  Тоңкеріс 

ж олы нда  күрбан  болған  ерлерді  олең 

кыламыз.  О ртакш ы лдар  ж олы н,  Кенес 

окіметін  жактаймыз...

-   Тағы  да.

-   Тағы  да  еңбекш ілерді  тап  күресіне 

ш ақы рам ы з:  ой елдер  тең д ігін е  арнап 

жазамыз.  Жастарды  оятамыз,  жүртты  окута 

ү н д ей м із.  Б а й д ы ,  ж уан  ж үды ры қты  

түйрейміз...

-   Тағы  да.

-   Тагы  несі  болады'’  Ескі  молдаларға, 

дінге,  ескі  әдет-гүрыпка  карсы  создер  де 

жлзылады.  Міне.  осы  терізді.

-   Тоңкерістен  бері  неше  жыл  отті?

-   Алты  жыл  отіп,  жетіншіге  аяк  басып 

отырмыз.

-   С одан  бері  қ а к с а п   келе  ж атқан

жарапазандарын  осы  ғой?

—  Енді  нені  жазу  керек?

—  М іне,  сен дердің   тоң керісті  үкпа- 

ғандықгарың.  Күнде  айғай,  күнде  даурық. 

желдеткен  кара  боран  соі  мезі  кылғандай 

бо л ған  

ж о к  

па? 

Қ үрғлк 

созд ен  

жалыксаңдаршы!  Енді бір оміргс.  гүрмыска 

келетін  соз  жасандаршы!  “ Біздер  -   жастар

—  к о п п із,  ж ү л д ы зб ы з,  а р ы с т а н б ы з, 

батырмыз,  корыкпаймыз,  жаншып  таптап 

кетеміз,  жаныгі  түрған  отпыз,  жалынбыз, 

біз  коймаймыз,  біз  кенелтеміз,  біз  Юфык 

қы лам ы з...”  деіі  бергениен  пе  тамады? 

Мүнын бәрі  ет пен  терінің  арасындагы  жел 

емес  пе?  Тонкерісті  жазганда  осьиіаіі  жаза 

ма  екен?  Осьшан  бөтен  жазатындарың  бар 

ма?

—  Неге  болмасын?  Бар.  Әркім  ортүрлі 

жазады,  —  деуім  м ү ң -ак  екен,  бастыр- 

малатып  соға  жонелді:

—  Басқа  вдебиетшілердін  сезін  кврмей 

жүрмін  бе?  Кімді  айтасың?  Олар  нс  жазып 

жүр?  Біреу  "Асан  Қайгы",  “Ш ортанбай" 

болып  қазаіегың  ертегідей  откен  күнін 

жырлап.  “ зар  замандатып"  жүр.  Откенді 

қайтару.  елгенді  тірілту  кімнің  колынан 

келмекші?  Тарих  озенін  кейін  ағызатын 

кандай  “оулие?”  Қай  қүдаіі?!  Бу  күннен 

түңіліп,  откен ді  к е к с е п ,  м олениеттен 

қаш ырған  қайдан  ш ы ққан  пайғамбар? 

Қазакгың  кай  досы°

Біреудін  жаңашыл  болғаннын  жоні  осы 

ден  ескі  эдебиетті  отка  ортеу  керек  деп 

жүрсіңдер,  ескі  әдебиеггі,  ескі  модениетгі 

отка  ер теп ,  енеден  даны ш пан.  енеден 

еңбекшіл болып туған  кім  бар еді?  Кіііміпен 

туган  кандай  үл?

Ескі  эдебиет,  есю  модениет  байдікі. 

патшанікі  екен.  Оларды  жоялық.  Берші 

кэн е.  жаңа  эдебиетіңді.  жана  енегеңді! 

О сы ны  

ай тат ы н  

а қ ы н д а р  

к ім и ің  

эдебиетімен  сугарылып,  жанашыл  бола 

кдлды  екен?  Алдында  әлеумет  ғылымын. 

түрмыс  ж\'йесін  габиғат  заңдарын.  жан- 

ж ан у ар л ар   ж ар ал ы еы н   іерттегел  бай 

мәдениетінің  ғалымдары  болмаса.  Маркс 

шығар ма еді?  Маркссыз Ленин туар ма елі? 

Жаңағы  ескі  сабак.  жаңағы  ескі  баспаллак 

емес  пе?

Б ір еу ін   қы зб ен   ж ү рген ің д і,  гуляйт 

салғаны ңды .  м ы кы ны нан  үстаганынлы 

жазып жүрсің, енді бірш не онда.  не  мүнда 

жоқ,  кояннан  кез  жазыгі  клтган  тазыдай, 

а р с а л а ц д а п  

ж ү р с ің . 

Т агы  

б ір е у ін  

к о р ін ген ге  " Ж а л п а к ш е ш е ”  ко р ін гел і

57

түлкіше  қүйрығыңды  бүлғаңдатып жүрсің. 

Енді  біріңнің  орысты  қазаққа,  қазақты 

орысқа  шағыстырып  сенім  алмақ,  ақын 

аталм ак  ойы ң  бар.  Тағы  біреуің  ойы н 

ж асы ры п,  бойы н  ж асы р ы п ,  ж ат  елдің 

жазушыларын  аударып  талш ы қ  етудесің. 

Сендерде мүрат бар ма? Бағыт бар ма? Жүрек 

бар  ма?  Бүғін  —  и д е а л и с т ,  ер тең   — 

материалист,  бүғін  —  реалист,  ертең  — 

сим волист,  бүрсігіні  —  футурист,  тағы 

бірдеме  “ист” ,  өйтпесе  әрқайсысынан  бір 

ш ек ім . 

А қ ы н д ы қ т ы , 

ж азу ш ы л ы қты  

сауы сқан ға  ай ы р б ас тап ,  н еден   м үнш а 

адастыңдар!  Күндік  күніңе,  ош ті-қасты  

кегіңе,  әлде  күншілдігіңе  бола  елдің айнасы

-   о д еб и етті  ү р ы с -к е р іс к е ,  б о қ ау ы зға 

айналдырдындар.  Келешектен үялсандаршы! 

Күйіп  кеттім  ғой,  ш ыдай  алмадым  ғой! 

Айтпайын десем де,  қоймадындар ғой,  түге, 

азып  туған  мүндарлар!  — деп  түра  жөнелді.

М илициядан  қоры ққан   жуанға  үсап, 

кезім шарасынан шықты.  Қуып жетіп үстай 

алмадым:

— Токтаңыз,  жолдас!  Қайырылыңыз!  Не 

қыл  д е й с із ?   А й т қ а н ы ң ы з д ы   іс т е й ік . 

Ж азбайыкдеп жүргеніміз жоқ.  Қол тимейді. 

Күнде  қызмет,  мәжіліс, дәріс, театр, суретке 

түсу,  кызбен  жүру,  тағы,  анау-мынаудан 

мүршамыз  келмейді.

Артына қасқырша  қарап түрды да,  қайта 

оралды.  Тағы сейледі.  Мен  аузымды  ашып, 

кезімді  жүмып  тыңдадым  да  отырдым.  Ол 

айта  берді:

—  Жазушы  кім?  Ақын  кім?  Білесің  бе? 

О лар  — 

з а м а н н ы ң   а й н а с ы .  Е лд ің  

түрмысын,  емірін, тілегін арманын әдебиет 

айнасына  түсіретін  солар.  Оны  корсе  оны 

сақ,  мүны  корсе  мүны  сақ  болып  қазаққа 

үғымсыз  не  болса  соған  еліктемей,  шын 

өмірді,  деректі  емірді  неғе  жазбайсыңдар? 

Т өңкерістен  бері  қ а за қ   елінің  басы нан 

қандай  күндер  етп ед і?  Қ а за к   даласы н 

ко м ір д е й   б а с ы п   а қ т а р   о тті.  Қ а з а к  

д аласы нд ағы   соғы с  м ай дан ы   аш ы лды . 

Мүның бәрі  қандай із қалдырды? Осыларды 

қайсың  жаздың?

К е ң е с  ү к ім еті  о р н а д ы .  Р а зб е р с к е , 

продналок,  колік,  адам  салығы  түсті.  Елде 

мелитсе,  агнет,  инструктор,  отряд  қаптады. 

Ел  не  күйге  түсті?  Әуелгі  кезде  партияға 

тонын  айналдырып  талайлар  кірді.  Олар 

түрлі  қызметпен,  сайлау  жүмысымен  ел 

аралады.  Сауатсыздықты  жоятын  дүмше 

мүғалімдер  тарады.  Олар  елге  не  пайда,  не 

зиян  келтірді?

Қ азақ  жүтқа,  аш арш ылықка  үшырады. 

О н ы ң   а у ы р т п а л ы ғы ,  ө л ім і,  ш ы ғы н ы , 

қайғысы,  зардабы  қандайлық  болды?

Теңкерістің жақсы жақтары,  еңбекшілер 

қожалығы,  сот,  оқу,  мектеп,  әйел  теңдігі, 

жер  алу,  қала  салу,  кедей  баласы  оқуға 

үмтылу,  жүмысшыЛар,  ортақшылар,  жастар 

үйымдары,  жетімханалар ашылуы, олардың 

ісі  —  міне,  осыларды  келістіріп  суреттеген 

жазушылар  бар  ма?

Қазақтан  тоңкеріс  үшін  алысқан,  жан 

қиған  ерлер  болды  ма?  Болса,  олардың 

емірі  немен егті? Теңкеріс жағына  шыққан 

азаматтардың  кімі  не  істеді?  Ортақшьшдар 

м ен  б о я м а л а р д ы ң   а й ы р м а с ы   неден 

керінеді?  Ү лтш ылдар,  ортақш ылдардың 

кесірі  қандай  болады?  Бүларды  қозғаған 

жазушы  болды  ма?

Бүгінгі  шенқүмарлық,  кеңсешілдік.  ата- 

ру намысы,  губерне  намьгсьг, орынға галасу. 

топтасу,  жіктесі  қандай күі-іде?  Кім  не  үшін 

күресіп  жүр?  Бүларды  жазуға  тісі  батқан 

жазушы  шыкты  ма?

Осьшардың  орбірі  бір  оңгіме,  бір  роман 

болуға  жарамай  ма?  Теңкеріс  жазушысы, 

теңкеріс  ақы ңы   болсавдар,  осыны  неге 

жазбайсыңдар? Теңкерістің мақсатын түгел 

жаза  алм аған  соң,  ж азуш ы м ы н  деп  не 

к е р е к ?   О с ы н ш а   с о н ы ,  о с ы н ш а   бай 

ә ң г ім е л е р   ж а т қ а н д а ,  с е з   та б а   алм ай  

сандалып,  “Қара  боранға”,  “Зар-заманға”, 

“Асық  жарға” ,  “Қайғы-зарға”  салынатын 

не  бар?  Қандай  уақ  нәрлерден  қүралып, 

теңкеріс  жемісі  керінбей  ме?

Өткен  жаз  бір  кедей  шәкірт  елге  барып, 

езіндей  ж иы рма  кедей  баласын  океліп, 

оқуға  түсіріп  отыр.  Бүл  .теңдікті  кедей 

баласы қашан алып еді? Әне, сенің ез елінде 

пароходта  жүк  кетеріп,  жер  астында  кемір 

қазып жүрген талай жүмысшылар исполком 

болып  отырғанын  көрмейсің  бе?

Мелшиіп  не  дерімді  білмедім.  Тесірейе 

қарап  тепсініп:

—  Ж а за с ы ң   ба?  —  деп  ал ты атар ы н  

суырып  алды.

—  Ш а...м...мам...  келмейді  ғой,  жолдас!

— Ендеше, жазғанынды қоясың ба? -  деп 

ақьфып, мылтығын кезеніп  кеудеме такады.

—  Қояйын...  қояйын...  —  дедім.  Басып 

жібере  ме  деп  бойым  шімірігіп,  селк  етіп 

кезімді  жүмып  қалдым.

Әлден  соң  кезім ді  аш сам  —  түк  жоқ. 

Баяғы  үстелім  басында  ш ынтақтап  отыр 

екенмін.

58