Үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асырудағы

КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Азаматтық қоғамды дамыту демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудың маңызды шарты болып табылады. Қоғамдық өрлеу, демократиялық даму, экономикалық өркендеу азаматтардың қоғамдағы тыныс-тіршілігінің барлық маңызды салаларына қатысқан жағдайда ғана мүмкін болады. Ал билікке деген сенім мен құрмет – татулық пен келісімнің, саяси тұрақтылықтың және орнықты дамудың берік іргетасы. Бүгінде елімізде үкіметтік емес ұйымдарды нығайту жүйелі және үдемелі сипатқа ие болды деп нық сеніммен айта аламыз. Әйтсе де аталмыш жүйенің өзіндік кемшін тұстары байқалуда. Соның ішінде жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысушы үкіметтік емес ұйымдардың белсенділігі төмен әрі бір саты кенже қалуда.

Елімізде тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап, азаматтық қоғамның негізі ретінде саналатын үкіметтік емес ұйымдардың қалыптасуына және дамуы­на саяси, құқықтық және әлеуметтік қолдау-көмектер мүмкіндігінше жасалып келеді. Олардың қоғамдағы рөлін арттыруға Елбасымыз да үкен мән беріп отыр. Алғаш рет шақырылған Азаматтық форумға Мемлекет басшысының өзі қатысты, онда сөйлеген сөзінде Президент азаматтық қоғам институттарының елдің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін арттырудағы алатын орнына, сондай-ақ, саяси тұрақтылық пен этносаралық ынтымақты нығайтудағы рөліне жан-жақты тоқталған болатын. «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында да елімізде азаматтық қоғам институттарын әрі қарай дамытып, олардың жұмысын жандандыруға ерекше маңыз беріліп отыр. Осыған байланысты қолға алынған және іске асырылған жұмыстар аз емес. Рас, кез келген мәселенің заңнамалар аясында жүзеге асырылатыны, оның әрі қарай дамытылатыны белгілі.

Қазіргі кезеңде елімізде үкіметтік емес ұйымдардың мемлекеттің қолдауынсыз өмір сүруі өте қиын. Мысалы: Үкіметтік емес ұйымдардың көш басшыларының арасында сұрау салу барысында олардың 24 пайызы грант берушілерсіз ұйымдардың өмір сүре алмайтындығын айткан болса, ал 40 пайызы грантсыз өмір сүру олардың ұйымдары үшін қиынға соғатындығын мойындаған болатын.

Бүгінде еліміздің үкіметтік емес ұйымдары жастар саясаты, білім, денсаулық сақтау және салауатты өмір салтын қалыптастыру, экология және қоршаған ортаны қорғау, құқық қорғау және заңгерлік көмек беру, қарт адамдармен және мүгедектермен жұмыс істеу, гендерлік саясат, мәдениетті дамыту және осы секілді көптеген салаларда өз жұмыстарын жүргізіп жатыр.

Жастар саясатын жүзеге асырушы ҮЕҰ (үкіметтік емес ұйымдар) жастар ұйымдары болып табылады. Жастар ұйымдары үкіметтік емес ұйым болып табылады, оның қызметі жастарды дамытуға, олардың өзін-өзі көрсетуіне, құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, сондай-ақ жастардың әлеуметтік, мәдени, білім алу, рухани және өзге де қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталады, жастар өкілдері оның мүшелері (қатысушылары) болып табылады.

Жастар ұйымдары:

• 
  мемлекеттік жастар саясатының өзекті мәселелерін талқылауға;
  
• 
  мемлекеттік жастар саясаты саласындағы консультативтік-кеңесші органдардың қызметіне;
  
• 
  республикалық және өңірлік жастар форумдарының жұмысына;
  
• 
  жастардың өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысуға құқылы.
  

Мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер тізбегі айқындалды:

• 
  Үкіметтік емес ұйымдар түсінігі және оларды ұйымдастыру қажеттілігі түсінігін ашу;
  
• 
  Билік пен үкіметтік емес ұйымдардың ынтымақтастығы жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыру нысаны ретінде талдау;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асырудағы рөлін анықтау;
  
• 
  Қазақстан Республикасындағы үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысуының қазіргі жағдайын бағалау;
  
• 
  Алматы қаласы бойынша жастар саясатын жүзеге асырудағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін талдау;
  
• 
  Жастар саясатын жүзеге асырудағы «Алматы студенттер Альянсы» корпоративтік қорының қызметіне шолу жасау;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысуын ынталандыру бойынша ұсыныстар іздеу;
  

Зерттеу пәні: Қазақстан Республикасындағы жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруына қатысатын үкіметтік емес ұйымдардың белсенділігін көтеру.

Диплом жұмысының тәжірибелік мәні – азаматтық қоғамды қалыптастыру ісінде үкіметтік емес ұйымдардың мәртебесін көтеруде және олардың қоғамдағы ықпалын арттыруда өкілетті органдардың мемлекеттік билік ісінде шешуші рөл айқындауға баса көңіл бөлу қажет. Еліміздегі үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысатын ұйымдар мен жастар ұйымдарының жағдайына талдау жасау арқылы үкіметтік емес ұйымдардың белсенділігін көтеру. Дипломдық жұмыста ұсынылған бағыттарды, әдістемені еліміздегі үкіметтік емес ұйымдардың жұмыс жасауы кезінде қолдану арқылы жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысатын үкіметтік емес ұйымдардың тиімділігін арттырып, азаматтық қоғам түсінігінің кеңінен мәнін ашуға болады.

Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе мен 3 тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, барлығы 78 беттен тұрады. Зерттеу жұмысы 12 сурет, 10 кестені қамтиды.

1. 
   ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ЖАСТАР САЯСАТЫН ДАМЫТУ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА ҚАТЫСУЫНЫҢ ҚАЖЕТТІЛІГІ МЕН МӘНІ
   

1.1 Үкіметтік емес ұйымдар түсінігі және оларды ұйымдастыру қажеттілігі

Өз кезегінде ұлттық және халықаралық үкіметтік емес ұйымдар ажыратылады. Халықаралық үкіметтік емес ұйым (ХҮЕҰ) - үкіметаралық келісім негізінде құрылған халықаралық ұйым. Халықаралық үкіметтік емес ұйымның айрықша ерекшелігі оның кем дегенде бір мемлекетпен немесе халықаралық үкіметаралық ұйымдармен консультативтік мәртебесі бар екенін мойындау болып табылады. ХҮЕҰ басқа да халықаралық ұйымдар сынды құрылтайлық құжаттың болуымен, тұрақты немесе тұрақты қызмет түрлерімен, шешімдердің сипаты әдетте көпжақты келіссөздер мен проблемаларды талқылаудың негізгі әдісі, дауыс беру немесе консенсус арқылы шешім қабылдаудың болуымен сипатталады [3].

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бастап, елімізде демократиялық процесстерінің тура және негізгі қатысушылары ретінде қоғамдық түрлендірудің бірі үкіметтік емес секторының дамуы болып табылады. Қазіргі таңда, елімізде азаматтық қоғам жұмыс істеу үшін қажетті, Үшінші секторының (Қазақстан Республикасында үкіметтік емес ретінде белгілі) қалыптастыру процессі белсенді жүруде. Үшінші сектор мемлекеттік билік шешімдерін қабылдау процессіне әсер ету үшін саясаттық емес әдіс қолданатын, қоғамның азаматтық белсенділіктің өсуіне мүмкіндік туғызады.

Біздің елімізде үкіметтік емес секторы қоғамдық бірлестік, мемлекеттік емес қорлар, заңды тұлғалардың одағы (құрама) ретінде қоғамдық - пайдалы мәселелерді шешу мақсатында ұсынылған.

Бүгінгі күнде, нақты жұмыс істейтін үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ), өміріміздің әр түрлі салаларында жұмыс істеуде. Негізінде, бұл адам құқығын қорғау, қоршаған орта мен экология, гендерлік мәселелер, халықтың әлеуметтік тұрғыдан әлсіз тобының мүдделерін қорғау сияқты әлеуметтік маңызы бар салалар [1].

Азаматтық қоғамның мақсаты – азамат пен мемлекет арасында делдал болу, әр жеке тұлғаның мүддесін қорғау, билік пен қоғам алдында оның мүддесін ұсыну, билік қызметі мен қоғамның ішкі және сыртқы қалыптастыру үшін қоғамдық бақылауды жүзеге асыру.

«Үшінші» сектор – бұл азаматтар жасаған өзін-өзі танытуға және де қоғам үшін маңызды, әлеуметтік өзгерістерге жетуге бағытталған, коммерциялық емес сипаттағы бастамаларды іске асыру бар үкіметтік емес ұйымдарының барлық спектрін өзіне жинақтаған ұғымы. Кейбір елдерде олар үкіметтік емес деп аталады, кейбір елдерде қоғамдық, кебірлерде ерікті, қайырымдылық немесе кіріс әкелмейтін деп аталады.

Тұтас алғанда, үшінші секторының қызмет түбірі бұл – «төмендегі» азаматтардың белсенділігі нәтижесінде өзін-өзі басқару принципі.

Сонымен бірге, Қазақстанда ҮЕҰ нақты санын анықтау мүмкін емес. Түрлі статистикалық мәліметтер бірқатар себептермен шартталған:

«Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен атап өткен барлық ұйымдар статистикалық есебіне енгізілген екендігі анықталған жоқ, сондықтан жеке тәуелсіз зерттеу агенттіктер үшінші секторынан мемлекеттік мекемелерді, адвокаттар алқаларды, тұтынушылар кооперативтерді, нотариалдық палаталарды және т.б. алып тастады. Әрине, бұндай есеп кезінде ұйымдар саны 2 есе азаяды [15].

ҮЕҰ көпшілігі әрекеттенбеген болып табылады (нақты айтқанда қағаз бетінде ғана бар), бұл жағдай шынайы жұмыс істейтін ұйымдарды санауға кедергі жасайды да статистиканың бұрмалауына әкеліп соғады; кей біреулер өз қызметін аяқтайды (жиі нақты түрде, заңдылық түрде емес), нәтижесінде жаңа ұйымдар тіркеледі.

Бүтіндей алғанда, әлемдегі практикасында үкіметтік емес ұйымдар анықтамасы жоқ. Әлемдегі заңгерлік және саяси сөздігінде «үкіметтік емес ұйым» - бұл белгіленбеген ұйымдар тобына сүйенгенде жалпылаудың дәстүрлі нысаны. Яғни, ҮЕҰ терминнің мемлекет ішінде және үкімет аралық ұйымдар шеңберінде қызметін атқаратын, жанжақты орган топтарын қамтитын, әмбебап анықтамасы жоқ.

ҮЕҰ мәні оны құру және әрі қарай қызметі ерікті болып табылатындығына (оларды жасайтын және олардың құрамына кіретіндер үшін таңдау мүмкіндігі және оларға басшылық ету жүктелген мүшелік ұйымдар принципіне негізделмеген жағдайды есепке алғанда), мемлекеттік билік органдар басшылығында емес өзін өзі басқару негізінде қызмет істеуіне, және де олардың басты мақсаты қызмет нәтижесінде пайда болатын кіріс болып табылмайтындығына әсер етеді.

ҮЕҰ әр түрлі атаумен аталып қызмет істейді: қауымдастық, қайырымдылық қоры, қорлар, коммерциялық емес ұйымдар, қоғам мен сенімділік қорлар.

Жоғары айтылғанға негізделсек, ҮЕҰ тән ортақ белгілерді құруға болады:

• 
  пайда алу қызметтің негізгі мақсаты ретінде бола алмайды;
  
• 
  мемлекеттік орган құрылтайшы және қатысушылар ретінде болып табылмайды;
  
• 
  ұйым ерікті негізде құрылған;
  
• 
  бірлесіп анықталған мақсаттар негізінде өзін өзі басқару;
  
• 
  ұйым билікке жету мақсатымен саясатқа тура қатыспайды;
  
• 
  ұйым бейресми және заңгерлік бекітілген негізінде жұмыс істей алады;
  
• 
  ұйым күштеу шараларды қолданбайды және насихаттамайды;
  
• 
  ұйым құрамы және деңгейі бойынша ұлттық және халық аралық бола алады.
  

Түрлер туралы қойылған мақсаттар мен міндеттерге, оларға жету тәсілдер мен әдістерге байланысты қоғамдық ұйымдар бірнеше түрлерге бөлінеді (жүйелеу принциптеріне байланысты). Қоғамдық ұйымдарды жіктеу тәсілдемелер арасында бір қатар белгілерді айыруға болады:

• 
  жұмыс істеу аймағы бойынша (халықаралық, елді, жергілікті);
  
• 
  ұйымдастырушылық нысаны бойынша (қоғамдық ұйым, қоғамдық қор және т.б.);
  
• 
  мақсатты топтар сипаты бойынша, яғни қоғамдық ұйымдардың негізгі белсенділігі бағытталған, халық топтар;
  
• 
  қоғамдық ұйымдар қызметі саласы бойынша;
  
• 
  қаржыландыру түрі бойынша: ішкі және сыртқы кіріс көздері.
  

Жоғарыда айтылып кеткендей, мемлекетте ҮЕҰ деректер базасы құрылды, ол ашықтық пен айқындықты, қоғам мен донорлар үшін ҮЕҰ қызметі тупалы ақпаратқа қолжетімдікті қамтамасыз етеді. ҮЕҰ Деректер базасы арқылы көмекке мүдделі азаматтар ҮЕҰ туралы қажетті ақпаратты ала алады, басқа ҮЕҰ және донорлар әлеуетті серіктестерді жақсырақ біліп, оларды таңдай алады. Бірақ бұл барлық облыстар үшін арналған үкіметтік емес ұйымдардың сыныптамасы бойынша бірыңғай әдістемелерді жасау бойынша мәселесін шешпейді, себебі әлеуметтік үкіметтік емес қызметтер нарығындағы анық ұсыныстар қызмет тұтынушылары мен тапсырыс берушілерді бағыттан адастырады [4].

Қолжетімді формада болатын және тұтынушылардың кең ауқымы үшін ҮЕҰ туралы ақпаратты беру формаларын талдау, деректер базасын әртүрлі өңірлерде (облыстарда) әртүрлі әдістемелер мен шаблондар қолданылатынын көрсетті. Бұл қоғам мен донорлар үшін ҮЕҰ қызметі туралы ақпараттың қолжетімдігі ұстанымына қарама-қайшы келеді. Сонымен қатар бұл орындардағы сектор жағдайына, сол сияқты өңірлерде ҮЕҰ толығымен немесе жартылай қатысуымен әлеуметтік жобалар тақырыбына талдау жүргізуде және ақпаратты жинауда қиындықтар тудырады.

Сонымен бірге, үкіметтік емес секторда жағдайды және оның мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу тиімділігін түсіну үшін, соңғы жылдардағы өткізілген МӘТ аясындағы жобалар мен зерттеулер, бенефициарлар және мақсатты топтар тарапынан бағалар мен пікірлер туралы ашық ақпарат жеткіліксіз.

Мемлекеттің ҮЕҰ ынтымақтастығының мүддесін арттыру жағдайында, үкіметтік емес сектор ұйымдары туралы ақпараттарды жүйелендіру мәселесі негізділердің бірі болып барады. Сыныптама әдісі «Өңірде қандай ҮЕҰ жұмыс істейді?» деген сұраққа жауап алуға мүмкіндік береді, оның негізгі мақсаты кез келген объект жүйесінде орынды анықтауға және жүйе элементтерінің арасында байланыстардың бар болуын анықтауға негізделген.

Сыныптама екі негізгі міндеттерді шеуге бағытталған: көру және тану үшін сенімді және ыңғайлы түрде барлық қарастырылатын саланы толығымен көрсету және оның объектілері туралы максималды толық ақпаратты қамту. Осылайша, сыныптама объектілердің алуын түрлілігіне бағдарлану мүмкіндігін береді, оның «топологиялық картасын» жасайды.

*Ескерту: [5] әдебиет көзі бойынша автормен құрастырылған

Түрлер туралы қойылған мақсаттар мен міндеттерге, оларға жету тәсілдер мен әдістерге байланысты қоғамдық ұйымдар бірнеше түрлерге бөлінеді (жүйелеу принциптеріне байланысты). Қоғамдық ұйымдарды жіктеу тәсілдемелер арасында бір қатар белгілерді айыруға болады:

• 
  жұмыс істеу аймағы бойынша (халықаралық, елді, жергілікті);
  
• 
  ұйымдастырушылық нысаны бойынша (қоғамдық ұйым, қоғамдық қор және т.б.);
  
• 
  мақсатты топтар сипаты бойынша, яғни қоғамдық ұйымдардың негізгі белсенділігі бағытталған, халық топтар;
  
• 
  қоғамдық ұйымдар қызметі саласы бойынша;
  
• 
  қаржыландыру түрі бойынша: ішкі және сыртқы кіріс көздері.
  

Сонымен қатар ресейлік экономист М.И. Либоракинамен ұсынылған аса ықшам жіктеуді бөліп көрсетуге болады. Ол үкіметтік емес ұйымдардың үш негізгі тақырыптық кластерін бөліп көрсетеді (Сурет 2):

Сурет 2. М.И.Либоракинаның ұсынуы бойынша үкіметтік емес ұйымдардың жіктелуі*

*Ескерту: [7] әдебиет көзі бойынша автормен құрастырылған
ҮЕҰ сыныптауға арналған кез келген ұсынылған әдістердің бірі аймақтарда «үшінші сектор» бойынша деректерді ұйымдастыру үшін қолданылуы мүмкін. Бұл жерде негізі ретінде объектілерді жүйелендіру мақсаттары үшін ыңғайлы кез келген белгілер таңдалуы мүмкін. Зерттеулер негізі ретінде «үшінші сектор» құрылымындағы кез келген ҮЕҰ туралы ақпаратпен қатар, сонымен бірге ҮЕҰ өз іс-әәрекетін қандай проблемалы алаңдарда жүзеге асыратыны туралы түсінік болу керек. Сонымен бірге ағымдағы уақытта ҮЕҰ іс-әрекеттер мен белсенділігінің негізгі бағыттары, түрлері, формалары бойынша айқын айырмашылықтар жүргізілуі керек.

Сонымен бірге, сыныптама сәйкесінше номенклатураны – барлық жіктелу топтарына арналған бір мәнді атаулар жүйесін дайындауды қажет ететінін ескеру қажет. Онымен қоса, номенклатура бірегейлігімен, яғни әрбір атау дара және басқаларынан өзгеше болуы керек: әмбебаптығымен, яғни барлық мамандармен сол топтардың қарапацым халық тіліндегі атауына қарама-қарсы қабылданған бірыңғай атаулар жинағын көрсету керек: атаулардың негізсіз өзгеруіне жол бермейтін тұрақтылығымен және онымен қоса сыныптамадағы өзерістермен байланысты атаулардың сөзсіз өзгеруіне жол беретін икемділігімен ажыратылуы керек.

Номенклатураның болуы жергілікті билік органдарына ҮЕҰ деректер Базасын қалыптастыруға мүмкіндік береді, ол эрогономділік, пайдалануда түсініктілік және ақпараттық сияқты сипаттамаларға жауап беру керек.

Аймақтар деңгейінде бірыңғай әдісті қолданумен ҮЕҰ деректер Базасын құру – бұл әрине, еңбекті көп қажет ететін процесс. Және соған қарамастан, ол:

- Аймақтарда ҮЕҰ қорларын инвентаризациялауды жүргізуге және секторда сесп жүйесін ұцымдастыруға;

- Іздеу функциясын жеңілдету үшін, үкіметтік емес ұйымдар туралы ақпаратты реттеуге;

- Әлеуметтік саяси қажеттіліктері мен қоғамның басқа бағыттарына сүйене отырып, секорды сементтеуге;

- ҮЕҰ-мен ынтымақтастығы бойынша бағыттардың аясында «ойын ережелерін» орнатуға мүмкіндік береді [12].

Ресей ғылыми дерек көздерінде көрсетілген ҮЕҰ жіктелуінде «үшінші сектордың» қалыптасу тарихымен және оның билікпен өзара қатынасымен анықталған, көптеген посткеңестік мемлекеттер үшін өзекті болып табылатын өзіндік бір ерекшелік бар, атап айтқанда саралаудың бес белгілері ажыратылады.

- Мақсатты топ бойынша;

- Шешілетін мәселелердің мақсаттары мен міндеттері бойынша;

- Кәсібилік деңгейі бойынша;

- Мемлекеттік және коммерциялық құрылымдармен өзара қатынасу сипаты бойынша.

Бүтіндей алғанда, әлемдегі практикасында үкіметтік емес ұйымдар анықтамасы жоқ. Әлемдегі заңгерлік және саяси сөздігінде «үкіметтік емес ұйым» - бұл белгіленбеген ұйымдар тобына сүйенгенде жалпылаудың дәстүрлі нысаны. Яғни, ҮЕҰ терминнің мемлекет ішінде және үкімет аралық ұйымдар шеңберінде қызметін атқаратын, жанжақты орган топтарын қамтитын, әмбебап анықтамасы жоқ.

ҮЕҰ мәні оны құру және әрі қарай қызметі ерікті болып табылатындығына (оларды жасайтын және олардың құрамына кіретіндер үшін таңдау мүмкіндігі және оларға басшылық ету жүктелген мүшелік ұйымдар принципіне негізделмеген жағдайды есепке алғанда), мемлекеттік билік органдар басшылығында емес өзін өзі басқару негізінде қызмет істеуіне, және де олардың басты мақсаты қызмет нәтижесінде пайда болатын кіріс болып табылмайтындығына әсер етеді.

ҮЕҰ батыс әдебиетте көрсетілген негізгі жіктелуінің бірі қызметті ұйымдастыру формасына сүйенеді, және «үшінші секторды» келесі түрлерге бөледі (Сурет 3):

Сурет 3. ҮЕҰ-дың батыс әдебиеттерінде көрсетілген негізгі жіктелуі*

*Ескерту: [10] әдебиет көзі бойынша автормен құрастырылған
ҮЕҰ әр түрлі атаумен аталып қызмет істейді: қауымдастық, қайырымдылық қоры, қорлар, коммерциялық емес ұйымдар, қоғам мен сенімділік қорлар.

Жоғары айтылғанға негізделсек, ҮЕҰ тән ортақ белгілерді құруға болады:

- пайда алу қызметтің негізгі мақсаты ретінде бола алмайды;

- мемлекеттік орган құрылтайшы және қатысушылар ретінде болып табылмайды;

- ұйым ерікті негізде құрылған;

- бірлесіп анықталған мақсаттар негізінде өзін өзі басқару;

- ұйым билікке жету мақсатымен саясатқа тура қатыспайды;

- ұйым бейресми және заңгерлік бекітілген негізінде жұмыс істей алады;

- ұйым күштеу шараларды қолданбайды және насихаттамайды;

- ұйым құрамы және деңгейі бойынша ұлттық және халық аралық бола алады.

Осылайша, жоғары баяндалған белгілер негізінде, үкіметтік емес ұйым (ҮЕҰ) азаматтардың жергілікті, мемлекеттік немесе халық аралық деңгейде ұйымдастырылған, ерікті коммерциялық емес одағы болып табылады, деп қорытынды жасауға болады [11].

1.2..Билік пен үкіметтік емес ұйымдардың ынтымақтастығы жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыру нысаны ретінде

Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай мiндеттер анықталады:

1. мемлекеттiк органдар мен үкiметтiк емес ұйымдардың өзара iс-қимылы әрi ынтымақтастығының жүйесiн жетiлдiру;

2. азаматтық бастамалардың өсуi үшiн жағдай жасау;

3. әлеуметтiк бағдарланған үкiметтiк емес ұйымдар бағдарламаларын мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыстар арқылы қаржыландыру;

4. мемлекеттiк органдар мен қоғамдық бiрлестiктердiң өзара iс-қимылы жөнiндегi кеңестер құру;

5. iс-шараларды (әлеуметтiк маңызы бар проблемалар бойынша конференциялар, "дөңгелек үстелдер", семинарлар, тренингтер, мәдени-бұқаралық акциялар және басқалар) бiрлесiп өткiзу;

6. Қазақстанның мемлекеттiк емес ұйымдарының қызметiн ақпараттық қамтамасыз ету;

7. үкiметтiк емес ұйымдарды тiркеу жағдайларын жеңiлдету [16].

Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдауды қалыптастыру және iске асыру мәселелерiне көзқарасты әзiрлеу мынадай қағидаттарға негiзделуi тиiс:

1. заңдылық - Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы нормаларының сақталуы;

2. әрiптестiк - үкіметтiк емес ұйымдардың және мемлекеттiк органдардың әлеуметтiк проблемаларды шешуге, әлеуметтiк саясаттың басымдықтарын айқындауға бiрлесiп қатысуы;

3. ашықтық - мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты ұсынуда барлық мүдделi үкiметтiк емес ұйымдар үшiн әлеуметтiк тапсырыстар беруде тараптардың ашықтығы мен ақпаратқа жалпыға бiрдей қол жеткiзушiлiгi;

4. тең құқықтық - барлық үкiметтiк емес ұйымдардың тендерге қатысуға тең құқықтығын қамтамасыз ету;

5. келiсiмдiлiк - қойылған мақсаттарға қол жеткiзу және ортақ қызметтi ұйымдастыру тәсiлдерi жөнiнде келiсiлген шешiмдер қабылдау;

6. жауапкершiлiк - тараптардың әлеуметтiк тапсырысты орындауға арналып бекiтiлген мемлекеттiк шартты қатаң сақтауы.

Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдау әртүрлi: ақпараттық, консультативтiк, әдiстемелiк, ұйымдық-техникалық нысандарда, сондай-ақ мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс арқылы жәрдемдесiп, iске асырылуы мүмкiн.

Үкiметтiк емес ұйымдарды ақпараттық қолдау үкiметтiк емес сектордың әлеуметтiк маңызды проблемаларды шешудегi қызметiн бұқаралық ақпарат құралдарында жария етудi, Қазақстандағы үкiметтiк емес сектордың дамуы туралы арнайы айдарлар, тақырыптық радио- және телехабарлар жасау, үкiметтiк емес ұйымдардың өз бұқаралық ақпарат құралдарын құруына көмек көрсетудi көздейдi.

Үкiметтiк емес ұйымдарды консультативтiк қолдау заңдық және нормативтiк кесiмдердi түсiндiруден, оларға тiркеу жөнiнде шетелдiк және отандық грант берушiлер жұмысының әдiстерi мен бағыттары жөнiнде ақпарат беруден, мемлекеттiк қолдау көрсетiлуi туралы мүмкiндiгiнен, елдегi үкiметтiк емес ұйымдар туралы және өзге де ақпарат ұсынудан тұрады.

Әдiстемелiк қолдау әдiстемелiк ұсынымдарды, материалдарды, анықтамалықтарды әзiрлеумен және басқа да жолдармен жүзеге асырылады.

Ұйымдық-техникалық қолдаудың маңызды бағыттары: үкiметтiк емес ұйымдармен бiрге әлеуметтiк маңызы бар проблемаларды шешуге бағытталған "дөңгелек үстелдер", семинарлар, конференциялар, тренингтер, өзге де акцияларды өткiзу [15].

Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдаудың неғұрлым тиiмдi және елеулiсi - әлеуметтiк тапсырыс нысанындағы мемлекеттiк қолдау болуы тиiс. Әлеуметтiк тапсырыстың мәнi нақты әлеуметтiк маңызды проблемаларды шешуге бағытталған мақсатты әлеуметтiк iс-шараларды (акцияларды, бағдарламаларды) әзiрлеу және (немесе) iске асыру, сондай-ақ конкурстық негiзде республикалық және жергiлiктi мақсатты бағдарламалардың iс-шараларын орындауға қатысу болып табылады.

Қойылған мақсат шеңберiнде Қазақстан Республикасының Үкiметi мынадай шаралар қабылдайды:

• 
  үкiметтiк емес ұйымдарға мемлекеттiк қолдаудың заңнамалық негiзiн әзiрлейдi;
  
• 
  Қазақстан Республикасының үкiметтiк емес ұйымдарын қолдаудың мемлекеттiк бағдарламасын және оны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын әзiрлейдi;
  
• 
  Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару органдарының құрылымы мен бюджеттiк құрылысына сәйкес мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыстарды қалыптастыру мен орналастырудың республикалық және жергiлiктi деңгейлерiн белгiлейдi.
  

Заңда үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдауды iске асыру басымдықтарын, қағидаттарын, тетiктерiн, тараптардың мiндеттерiн, деңгейiн көрсету қажет. Заң мемлекеттiк емес ұйымдардың әлеуметтiк маңызы бар проблемаларды шешуге мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен қатысуының құқықтық негiзiн қамтамасыз етедi. Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс жүйесiн қалыптастыру үкiметтiк емес ұйымдарды қолдаудың неғұрлым тиiмдi нысаны болып табылады [17].

Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдаудың бағдарламасында нақты әлеуметтiк маңызы бар бағдарламалар мен iс-шаралар, оларды iске асыру мерзiмдерi, аяқтау нысандарын, жауапты орындаушыларды көрсету қажет.

Yкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдау бағдарламасының басымдықтары мемлекеттiк емес ұйымдар қызметiн жеткiлiктi түрде табысты жүзеге асырып отырған әлеуметтiк саладағы мемлекеттiк саясаттың бағыттарымен айқындалады.

Yкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдау бағдарламасының басым бағыттары: экологиялық, балалар, жастар, бiлiм беру, әлеуметтiк, гендерлiк, құқық қорғау, медициналық болып табылады.

Осы тұжырымдамада белгiленген Қазақстан Республикасының үкiметтiк емес секторын дамыту проблемаларын тиiстi заңнамалық негiз құруды ескере отырып шешу мемлекеттiк органдар мен қоғамдық сектор арасындағы әрiптестiк қатынастардың тұрақты және тиiмдi жүйесiн құруға, сондай-ақ республиканың азаматтық қоғамын дамытуға негiз қалайды.

Қолайлы әлеуметтік кеңістікті қалыптастыру кезінде әртүрлі әлеуметтік топтар өкілдерінің және әртүрлі мәртебелер тасымалдаушылардың өмірлік әрекетін жүзеге асыру үшін үкіметтік емес сектор рөлінің маңыздылығы анық көрініп тұр. Тек коммерциялық сектормен өзара әрекеттесуді құрудың тәсілдері туралы білім ғана емес, сонымен қатар қоғамдық ұйымдармен өзара әрекеттесуді құру әдістері туралы білім, сәйкесінше жергілікті қоғам мүдделерін көрсетудің әлеуетті мүмкіндіктерін кеңейту орындарда азаматтық қоғамды дамытудың ұзақ ұзақ мерзімді құралын қалыптастыру бойынша міндеттерді орындауда басты рөл атқарар еді, сонымен бірге халықтың немесе жеке әлеуметтік топтардың әлеуметтік проблемаларының шешуіне ықпал ететін еді [19].

2005 жылы «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» ҚР заңы қабылданды, онда әлеуметтік жоба (18.02.14 ж. ред) «әлеуметтік мәні бар салалардағы мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған, бір жыл ішінде және үш жылға дейін іске асырылатын ұйымдастырушылық,экономикалық, және техникалық шаралардың жиынтығы» ретінде, ал грант «үкіметтік емес ұйымдарды гранттық қаржыландыру саласындағы оператордың азаматтық бастамаларды қолдау,әлеуметтік саланы дамытудың өзекті мәселелерін шешуге азаматтық қоғам институттарының әлеуетін тарту мақсаттарында үкіметтік емес ұйымдарға берілетін қаражаты» ретінде анықталған.

Заңның Мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру,гранттарды ұсыну және сыйақыларды беру (02.12.2015 ж.) мүмкін болатын бағыттар тізімін нақты көрсетілген.Олардың қатарына Заңға 18.04.2017 ж. өзгерістер енгізілгеннен кейін,мыналар кіреді:

1.Білім беру, ғылым, ақпарат, дене шынықтыру және спорт саласындағы мақсаттарға қол жеткізу;

2.Азаматтардың денсаулығын сақтау, салауатты өмір салтын насихаттау;

3.Қоршаған ортаны қорғау;

4.Жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдау;

5.Демография проблемаларын шешу;

6.Гендерлік проблемаларды шешу;

7.Халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын қолдау;

8.Жетім балаларға, толық емес және көп балалы отбасылардағы балаларға көмек көрсету;

9.Азаматтардың жұмысқа орналасуына жәрдемдесу;

10.Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау;

11.Мәдениет пен өнерді дамыту;

12.Тарихи мұраны қорғау;

13.Қоғамдық келісімді және ұлттық бірлікті нығайту;

13.1. өздерінің есебінде тұрған адамдарға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету кезінде пробиция қызметіне жәрдемдесу;

13.2. мемлекеттік қызметтер көрсету сапасына қоғамдық мониторинг жүзеге асырылады [20].

Мемлекет халықтың әлеуметтік проблемаларын шешу үшін, ҮЕҰ-мен өзара әрекеттесу және тарту бойынша жұмыстарды күшейтіп жатыр. 2015 жылдан бастап профильді министрлік деңгейінде ҮЕҰ матетиалдық марапаттау мен жобаларды қаржыландырудың жаңа формалары-мемлекеттік гранттарды беретін операторы ретінде және оларды жүзеге асырылуын бақылауын атқаратын ҰАҚ «Азаматтық бастамаларды қолдау» орталығы болып табылады.

2017 жылдың қараша айының жағдайы бойынша, мемлекеттік гранттарды беру бойынша 3 сайыс өткізілді, оның нәтижесінде, Қазақстанның 49 ҮЕҰ күштерімен 57 гранттық жобалар жүзеге асырылды. Сонымен бірге күн тәртібінде мемлекеттік функцияларды үкіметтік емес ұйымдарға беру туралы сұрақ тұр.

Орындарда МӘТ салалық сегментациялануы жүріп жатыр, облыс деңгейінде МӘТ-ты пайдаланатын әкімшілік бағдарламаларының саны көбеюде (бүгінгі таңда МӘТ тоғыз мемлекеттік органдар береді).

Мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ кеңейіп келе жатқан ынтымақтастығы өзара әрекеттесу тараптары үшін келесідей мүмкіндік береді:

- Мемлекеттік қаржыландырудың артуымен ҮЕҰ мен мемлекеттің әлеуметтік жобалар мен бағдарламаларды іске асыруда ынтымақтастығы күшейді, бірігіп жасалған әлеуметтік жобалар саны, ұйымдасстырылған және өткізілген шаралар саны артты.

- Мемлекеттің барлық өңірлерінде кеңесшілік-отырыс органдары әрекет етеді, олар мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс үшін арналған әлеуметтік тақырыпты/тақырыпшаларды талқылау үшін ҮЕҰ секторының белсенді өкілдерін қамтиды. Осындай кеңестер аясында ҮЕҰ секторының өкілдері өздерінің ұсыныстарын ұсынады және содан кейін мемлекеттік органдармен бірге келесі жылға жоспарды бекітеді.

- ҮЕҰ мемлекет тарапына әртүрлі қызмет бағыттары бойынша қолдау алады: қаржылық көмек, әкімшілік, ақпараттық, әдістемелік және кеңес беру көмегі. Өз тарапынан ҮЕҰ мемлекеттік органдар өздерінің ерекшелігіне байланысты орындай алмайтын жұмысты орындайды (мақсатты топтармен нақты жұмыстар, әлеуметтік қызметттерін кеңейтілген спектрін ұсыну).

- Әлеуметтік кәсіпкерлікті, алдымен ауылды аймақтарда кеңейту осы сегментте үкіметтік емес ұйымдардың жхұмыс істеуі шін жаңа белестерді ашуға мүмкіндік береді.

- ҮЕҰ үшін операторлар тарапынан оқыту және тренингтік жобалардың қаржыландырылуы дамып келе жатыр, бұл сектор өкілдерінің кәсіби өсуіне ықпал етеді.

- Мемлекеттің ҮЕҰ жұмысы жіәне жобалары туралы халықты ақпараттандыру деңгейін арттыру бойынша бірлескен стратегияны дайындауға мүмкіндігі бар, бұл бенефициарлар тарапынан олардың қызметінің талап етілу деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

Үкіметтік емес сектор өкілдері және мемлекеттік органдардың пікірінше, өзара әрекеттесу тиімділігін көтеруге келесі бірқатар тәуекелділіктер кедергі келтіруі мүмкін [26].

- Мемлекет тарапынан бағыттар бойынша жүйелік қызметтің жоқтығы және мемлекеттік әлеуметтәік тапсырыс аясында әлеуметтік жобалардың қысқа мерзімділік принципі (1жылға дейін) әлеуметтік жобалардың жүзеге асырылу тиімділігін көтеру мақсатына жетуге мүмкіндік бермейді.

- МӘТ өткізудің қолданыстағы ережелері мен процедураларын қолдану (демпинг, процедуралық және қаржылық кірістерге байланысты жобаның кеш басталуы) жобалардың сапасыз жүзеге асырылуына жағдай жасауды жалғастыра береді.

- ҮЕҰ мониторинг, әлеуметтік жобалар нәтижелерінің өзара әрекеттесуін бағалау механизмдерінің болмауы.Өткен кезеңде шешілмеген қолданыстағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында өзара әрекеттесу мәселелері көлеміне жаңа қаржыладыру формаларын, мысалы үкіметтік емес ұйымдардың гранттары және сыйақыларды енгізумен байланысты туындайтын жаңа мәселелер қосыла бастады.

- Мемлекеттік органдамен өзара әрекеттескенде, келесі кезеңге МӘТ тақырыптарын және жобалар бағыттарын анықтау кезінде, ҮЕҰұсыныстары есепке алынбайды, қосымша сипатта болады,бұл сектор өкілдерінің мемлекетпен жұмыс істеу мүмкіндіктеріне сенім деңгейін төмендетеді.

- Онымен қоса, ҮЕҰ қызметтер нарығында сапасыз ұсыныстар оқиғаларының көбею салдарынан осы секторға мемлекеттік фукциялардың бөлігін беру саясатын жүзеге асырылуына кедергі келтіреді, немесе осы функцияларды қанағаттанарлықсыз орындалу нәтижесіне әкеледі [21].

Көптеген үкіметтік емес ұйымдар жүзеге асырып жатқан әртүрлі бағыттардағы әлеуметтік маңызды жобалардың ресурстық көздері негізінен халықаралық қорлардың гранттары, жеке тұлғалардың қайырымдылық және демеушілік көмектері немесе мемлекет қаржысы болып табылады. Осы орайда, қаржыландыру деңгейінің арасалмақтық қатынасы әрқалай екеніне назар аударғымыз келеді.

Үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік-маңызды қызметін қаржыландыру – бүкіл әлемде жеткілікті түрде таралған тәжірибе болып табылады. Қазақстан Республикасы бюджетінен үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыру 2003 жылдан бастап 2003-2005 жылдарға арналған үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдау бағдарламасының қабылдануымен қолға алынды.

Бүгінде мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың салалық ынтымақтастығын орнықтырудың негізгі қаржылай құралы республикалық деңгейде де, жергілікті деңгейде де, ол – мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа негізделген. Үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыру «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберіндегі қызметтердің ақысын төлеу» бюджеттік жүйесі бойынша жүргізіледі.

Әртүрлі салалардағы әлеуметтік тапсырыстарды және олардың орындалуын қадағалап, мониторинг жүргізіп отыру үшін әдістемелік және талдау жұмыстары жүргізіліп отырады, бұл істі жүзеге асыратын өкілетті орган ретінде Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі (бұрынғы Мәдениет және ақпарат министрлігі) белгіленген [32].

2012 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты республикалық деңгейде Мәдениет және ақпарат, Білім және ғылым, Ішкі істер, Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Әділет, Қоршаған ортаны қорғау, Ауыл шаруашылығы министрліктері, сонымен қатар Спорт және дене тәрбиесі, Дін істері агенттіктері атқарып келді. Ал жергілікті жерлердегі үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен жүзеге асырылатын әлеуметтік бағдарламалар мен жобаларды облыстық және аудандық әкімдіктер жанындағы ішкі саясат, денсаулық сақтау, халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру, табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу, тілдерді дамыту, дене тәрбиесі және спорт басқармалары мен аудандық және қалалық ішкі саясат бөлімдері жүзеге асырады.

2005 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» Заңы мемлекет пен үкіметтік емес сектордың арасындағы іс-қимыл тарихының жаңа беттерін ашты. Бұл Заң мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдар серіктестігінің негізіне айналды. 2003 жылы мемлекеттік бюджеттен үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыру 11 млн. теңгені құрап, 2012 жылы аталған көрсеткіш 4,7 млрд. теңгеге дейін жетті.

Қаржыландырудың жүйелі түрде өсуіне 2005 жылы «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» заңының қабылдануы септігін тигізіп, соның негізінде үкіметтік емес ұйымдардың қызметін қолдауға бағытталған бюджеттік қаражат көлемі ұлғайды. 2005 жылы бөлінген бюджеттік қаражаттың мөлшері 112 млн. теңгені құрап, 2003 жылмен салыстырғанда 427 есеге өсті. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс көлемінің артуы тұрақты түрде еліміздегі үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік-маңызды жобаларды іске асыруға белсенді қатысуына мүмкіндік берді. Атап өту керек, 2008-2009 жылдардағы дағдарыс жағдайында да мемлекет өзінің міндеттемелерінен бас тартпай, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа бөлінетін қаражат көлемін төмендеткен жоқ [17].

Егер 2003 жылы жергілікті бюджеттен үкіметтік емес ұйымдардың қызметін қаржыландыруға 300 мың теңге, республикалық бюджеттен 10,7 млн. теңге бөлінген болса, 2005 жылдан бастап қаржыландыру көлемі бірдей тең деңгейде жүзеге асырылып келеді.

2003 жылы жергілікті деңгейде үкіметтік емес ұйымдар арасында маңызды әлеуметтік жобалар конкурсына қаржы көлемі Қостанай облысынан – 300 мың теңге, ал республикалық деңгейде Мәдениет және ақпарат министрлігінен – 10,7 млн. теңге бөлінген. Бастапқыда республикалық деңгейден бөлінген қаражат көлемі жергілікті бюджеттегіден асып тұрса, ал 2012 жылға қарай қаржыландыру көлемінің теңелгендігін аңғаруға болады. Бұл жағдайды екі негізгі фактормен түсіндіруге болады: республикалық деңгейде салалық мемлекеттік тапсырыстың дамуына; жергілікті деңгейдегі мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа бөлінген қаражат көлемін өсірудің қажеттілігіне деген кейбір аймақтық билік өкілдерінің кертартпа көзқарастарына байланысты болып отыр.

Бұл жерде ескере кететін жайт, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың қаржылық көлемінің өсуімен қатар оны орындауды бағалау жүйесін әзірлеудің маңыздылығы мен өзектілігі күн санап артып келеді. 2007 жылдан бастап мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты бағалау және мониторинг жасау жүйесін әзірлеу жұмыстары басталды.

Егер 2003 жылы мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты республикалық бюджеттен қаржыландыру 10,7 млн. теңгені құраса, 2012 жылы аталған көрсеткіш 2,3 млрд. теңгеге жетті. 10 жылдың ішінде мемлекеттік тапсырыс көлемінің 215 есеге дейін өсуі мемлекеттің үкіметтік емес ұйымдарды әлеуметтік саясатты іске асырудағы сенімді серіктестігі ретінде танығанын тағы да дәлелдей түсті. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс көлемінің республикалық деңгейде күрт өсуі 2008 жылы 926 419 млн. теңге бөлінген уақытта байқалды, 2008 жылы шығындар көлемі де екі есеге артты. Әрине, дағдарыс кезінде де мемлекеттің үкіметтік емес секторды қолдауға барынша күш салғанын айтып өтуіміз қажет.

Республикалық және жергілікті бюджеттер мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қаржыландырудың көзі болып табылады. Республикалық деңгейде мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс қаражаты көбіне республикалық деңгейдегі іс-шараларды ұйымдастыру және өткізу үшін, ал жергілікті деңгейде әрбір облыс пен аймақтың деңгейінде іске асырылатын іс-шараларға бөлінеді. Сонымен қатар, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс үкіметтік емес ұйымдардың республикалық деңгейдегі маңызды әлеуметтік тапсырыс байқауларына қатысуына шектеу қоя алмайды. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай, республика деңгейіндегі мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты еліміздің барлық аймақтарының үкіметтік емес ұйымдары іске асырады.

Жоғарыда атап көрсетілген бағыттар бойынша орталық және жергілікті мемлекеттік органдар тарапынан 2012 жылы 1400 әлеуметтік жобаны жүзеге асыру жоспарланған болатын. 2012 жылдың 25 желтоқсанындағы мәліметтер бойынша орталық мемлекеттік органдар 157 үкіметтік емес ұйымды қатыстыра отырып 207 әлеуметтік жобаны, ал жергілікті атқару органдары 725 үкіметтік емес ұйымды қатыстыра отырып 1217 әлеуметтік жобаны жүзеге асырған.

Сондай-ақ, салалар бойынша мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың орналастырылу және орындалу барысына жасалған мониторингтік талдау нәтижесі бойынша 2012 жылдың 25 желтоқсанына дейін жүзеге асырылған (Кесте 1).

Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бағыттары*

Тұтас алғанда, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты жүзеге асыру мақсатында 2012 жылы республикалық бюджеттен 2 302 530,0 мың теңге, ал жергілікті бюджеттен 2 240 309,5 мың теңге бөлінген.

Жалпы алғанда, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты орындауға республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттың көлемі 56%-ды, ал жергілікті деңгейде 44%-ды көрсетіп, республикалық және жергілікті деңгейдегі қаржыландыру көздері тең дәрежеде болғанын айқындап отыр.

2003-2011 жылдары мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың жалпы көлемі 8738 783 теңгені құрап, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыруға қаражат бөлетін орталық мемлекеттік органдардың саны да өсті. 2003-2005 жылдары республикалық деңгейде мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты тек қана Мәдениет және ақпарат министрлігі іске асырған болса, қазіргі таңда мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты 10 орталық мемлекеттік орган, яғни 8 министрлік және 2 агенттік іске асыруда (Сурет 4):

*Ескерту: [21] әдебиет көзі бойынша автормен құрастырылған

Сонымен бірге 2012 жылы Денсаулық сақтау министрлігіне салауатты өмір салтына қол жеткізу және әлеуметтік кеселдердің алдын алу үшін өңірлерде жалпы құны 162 016,0 мың теңге болатын 117 әлеуметтік жобаны жүзеге асыру үшін арнайы қаражат бөлу қарастырылды.

2012 жылы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың негізгі бөлігі елімізді дамытудың 2030 жылға дейінгі Стратегиясында және Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы халыққа арналған Жолдауларында айқындалған мемлекеттік саясаттың ұзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге бағытталды [21].

Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың орналастыру жағдайына жасалған талдау жұмыстары көрсеткеніндей, кейінгі үш жылда мемлекеттік органдар 650 әлеуметтік жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асырған. Оның ішінде 2010-2011 жылдары – 207 жоба, 2012 жылы – 207 жоба орындалған. Бұған қоса, жергілікті атқару органдары 3000 әлеуметтік жоба мен бағдарламаны, оның ішінде 2010 жылы – 800-ден астам, 2011 жылы – 1000-нан астам, ал 2012 жылы – 1217 жобаны жүзеге асырған.

Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мақсатты трансферттер арқылы Денсаулық сақтау министрлігі 2010-2012 жылдары еліміздің барлық өңірлерінде 300-ден астам әлеуметтік жобаның, ал Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі тұрмысы төмен тұрғындарға әлеуметтік көмек көрсетуге арналған мақсатты трансферттер арқылы 200-ден астам әлеуметтік жобаның атқарылуын қамтамасыз еткен.

Азаматтық қоғам құрылымдарымен ынтымақтастық саласындағы Денсаулық сақтау министрлігінің жүргізген жұмысы да назар аударуға тұрарлықтай дәрежеде. Мысалы, 2012 жылы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі жанындағы Тұтынушылар құқықтарын қорғау жөніндегі Қоғамдық кеңес тұрғындардың денсаулықтарын қорғау саласындағы үкіметтік емес ұйымдар арасында 2013 жылға арналған әлеуметтік жобалар конкурсын жариялады. Бұл конкурсты денсаулық сақтау саласындағы 2013 жылдың мемлекеттік әлеуметтік тапсырысы шеңберіндегі әлеуметтік маңызды жобалардың тақырыптарын алдын-ала анықтап алуға, үкіметтік емес ұйымдарды қоғамдық денсаулықты нығайту ісіне кеңірек тартуға бағытталған әлеуметтік-имидждік маңызды іс-шара деп бағалауға болады. Жергілікті жерлердегі мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберіндегі мұндай жұмыстар негізінен салауатты өмір салтын насихаттауға арналғанын атап өту керек. Тиісті қаражатпен қамтамасыз етілген жобалардың арасында халыққа медициналық қызмет көрсетудің сапасын арттыруға арналғандары азырақ.

Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі де өз қызметінің әртүрлі бағыттары бойынша үкіметтік емес ұйымдармен өзара қарым-қатынас жүргізіп келеді. Аталған министрліктің тапсырысы бойынша 2009 жылдан бастап адам саудасы мәселелері бойынша 4 әлеуметтік маңызы бар жоба жүзеге асырылған. Бұл жобаларды жүзеге асыру үшін республикалық бюджеттен 2010-2011 жылдарға әр жылға – 14 000 000 теңгеден, үш жылға барлығы 28 000 000 теңге қаржы бөлінген [25].

Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың 2011-2012 жылдарға арналып орналастырылу нәтижелеріне талдау жасаудың нәтижесі бойынша білім және ғылым, денсаулық сақтау, жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдау, халықтың әлеуметтiк тұрғыдан осал топтарын қолдау, қоғамдық келiсiмдi және ұлттық бiрлiктi нығайту, қоршаған ортаны қорғау салаларындағы әлеуметтік жобалар мен бағдарламалар қатарының өсе түскенін байқауға болады.

Елбасымыздың «Қазақстан – 2050» Стратегиясы» атты Қазақстан халқына арналған Жолдауында айтылған басымдықтарға сәйкес барлық деңгейлердегі мемлекеттік органдарға әлеуметтік жобаларға мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстарды орналастыруға арналған конкурстар тақырыптарын айқындау кезінде:

- әлеуметтік жауапкершілік жүйесін дамыту және әлеуметтік міндеттерді шешу ісіне бизнес-құрылымдарды тарту;

- мемлекеттік органдардың өздері басқарып отырған салаларында жүргізіліп жатқан жұмыстар туралы ақпараттарға тұрғындардың қолжетімділігін кеңейту және қоғамдық бақылау құрылымдарының қызметін ынталандыру, оның ішінде тиісті салалар мен өңірлердің өзекті мәселелері бойынша қоғамдық тыңдаулар, сарапшы кеңестері мен клубтарының мәжілістерін ұйымдастыру; тиісті салалар мен өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының өзекті мәселелері бойынша жария тыңдаулар, мемлекеттік органдар басшыларының қоғам алдындағы есептерін ұйымдастыру ұсынылған болатын.

Мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар тарапынан жоғарыдағы ұсыныстарды жүзеге асыру мақсатында көптеген іс-шаралар атқарылғаны анық. Алайда, «Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс туралы»

Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуiрдегi №36 Заңының қабылданғанына 9 жылдан астам уақыт өтсе де, бұл салада шешімін әлі де таба қоймаған түйткілді жайттар жоқ емес. Өйткені мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс салалары арта түскенімен, Заңда көрсетілген бағыттардың барлығы бірдей орындалып жатыр деп айту қиын. Мұның себебін тиісті мемлекеттік органдардың немқұрайдылығынан ғана емес, сонымен бірге үкіметтік емес ұйымдардың өздерінің де енжарлықтарынан іздеу қажет.

Біріншіден, бүгінде салалық мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстағы сұраныс пен ұсыныс арасында көп жағдайда тепе-теңдік жоқ. Нақтырақ айтсақ, мемлекеттік органдар тарапынан ұсынылатын әлеуметтік жобалардың тақырыптары үкіметтік емес ұйымдар, оның ішінде жалпы қоғам үшін онша пайдалы және қызықты болмағандықтан, қолдау таба қоймайды, олардың басым көпшілігі бойынша жобалар жасалмайды және конкурстарға ұсынылмайды.

Елбасымыз мемлекеттік органдарға үкіметтік емес ұйымдармен тығыз қарым-қатынас орнатып, мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жүйесі бойынша екі жақты жұмыс істеу қажеттігі жөнінде тапсырма беріп, оның орындалуын тұрақты түрде қадағалап отырғаны белгілі. Сол бойынша тиісті нормативтік құқықтық актілер қабылданған. Соған қарамастан, салалық министрліктер мен олардың аумақтық бөлімшелері үкіметтік емес ұйымдармен тікелей жұмыс істеп, олардың ұсыныстары мен тақырыптарын жинақтап, қорытып, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа енгізуге келгенде, жеделдік пен жүйелілік таныта алмай отыр.

Еліміздегі азаматтық қоғам өкілдерінің арасында негізінен қоғамдық-саяси салада, атап айтқанда, әртүрлі мақсатты топтар арасында ақпараттық-насихат жұмыстарын жүргізумен, азаматтық бастамаларды дамытумен, отансүйгіштік пен азаматтықты қалыптастырумен, гендерлік тепе-теңдікті қамтамасыз етумен шұғылданатын үкіметтік емес ұйымдардың үлес салмағы басым [27].

Өткен ғасырдың 90-шы жылдары қоршаған ортаны қорғауды басты мақсат еткен экологиялық бағыттағы үкіметтік емес ұйымдар қатары көп болатын, ал қазіргі кезде олардың саны мүлдем азайып кетті. Халықтың әлеуметтiк тұрғыдан осал топтарына қолдау көрсететін, оларға денсаулық сақтау, білім беру және т.б. бағыттар бойынша сапалы кәсіби қызмет көрсететін үкіметтік емес ұйымдардың қызметі де жеткілікті дәрежеде дамымай отыр. Кәсіпкерлікті дамыту, ауыл шаруашылығы, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы секілді салаларда жұмыс істейтін үкіметтік емес ұйымдар да саусақпен санарлықтай ғана. Бұл – әртүрлі салалардағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар бойынша ұсыныстарды қоғамның нақты қажеттіліктеріне қарай алдын-ала зерттеп алып, тиісті қаржылай бюджеттік талдау жасалған соң ғана конкурстар тізіміне енгізу қажеттігі ескерілмеуінің, осы істегі елеулі кемшіліктердің салдары. Мысалы, білім беру саласындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс көлемі өте аз немесе мүлдем жоқ болғандықтан, осы бағытта кәсіби түрде маманданған және жемісті жұмыс істеп жатқан үкіметтік емес ұйымдардың саны да тиісінше көбеймей отыр.

Екіншіден, салалық министрліктер мен ведомстволар, олардың өңірлік бөлімшелері өздерінің салалары мен аймақтарындағы үкіметтік емес ұйымдар туралы айқын ақпарат жинап отырмайды, тіпті сол бағытта жұмыс істеп жатқан үкіметтік емес ұйымдарының ерекшеліктері туралы хабарлары да, олармен ынтымақтаса жұмыс істеу жөнінде тәжірибелері де жоқ деуге болады. Соның салдарынан мемлекеттік органдардың көпшілігі үкіметтік емес ұйымдармен бірге жұмыс істеудің пайдалы екенін білмейді және түсінбейді, олар салалық мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты дамытуға мүдделі де емес [28].

Өздеріне қатысты ресми орындардың осындай немқұрайды көзқарасының қалыптасуына үкіметтік емес ұйымдардың өздерінің енжарлықтары да себеп болып отыр. Олардың басым көпшілігі салалық мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың тақырыптары мен қаржылай көлемін қалыптастырып, дамыту үшін белсенділік көрсетпейді, жанды жұмыс істемейді, өздерінің шеберліктері мен кәсіби мүмкіндіктерін танытпайды.

Үшіншіден, көптеген мемлекеттік органдар, әсіресе, білім, денсаулық сақтау, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және т.б. салаларындағы ресми орындардың тарапынан осы саласында жұмыс істейтін үкіметтік емес ұйымдардың кәсіби біліктіліктері мен шеберліктеріне деген сенімсіздік дейгейі өте жоғары. Жоғарыда айтып өткеніміздей, бұл өзара ынтымақтаса қызмет істеу тәжірибесінің жеткіліксіз екендігіне, үкіметтік емес ұйымдар арасында белгілі бір салаға маманданып, нақты сол бағытта жұмысты жемісті жүргізуге машықтану шеберлігінің аздығына да байланысты.

Оның үстіне, үкіметтік емес ұйымдар тарапынан қызығушылық тудырмайтын, олардың сұраныстары мен қажеттіліктеріне жауап бере алмайтын тақырыптар бойынша өткізілетін кейбір министрліктер мен басқа да ресми құрылымдардың мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша конкурстарының қоғамға да, қарапайым халыққа да, тұтас алғанда, үкіметтік емес ұйымдардың мақсатты топтарына да пайдасы шамалы екенін ерекше атап көрсеткіміз келеді.

Көптеген мемлекеттік құрылым қызметкерлері үкіметтік емес ұйымдарды халыққа сапалы қызмет көрсету нарығындағы өздерінің бәсекелестеріне айналуы мүмкін деп күдіктенетінін, соның салдарынан мемлекеттік органдар өздерінің халық арасындағы белгілі бір дәрежедегі ықпалдары мен жұмыс көлемін жоғалтып аламыз ба деп қауіптенетінін де жасыра алмаймыз. Кейбір мемлекеттік органдар үкіметтік емес ұйымдардың осы саладағы атқарылып жатқан жұмыстар мен көрсетілетін мемлекеттік қызметтерді одан әрі жақсарта түсу жөніндегі нақты ұсыныстарына жеткілікті түрде назар аудармайтынын, тіпті көп жағдайда оған әдейі мән бермейтінін, көздеріне де ілгілері келмейтінін тек қана осындай себептермен түсіндіруге болады.

Жоғарыда баяндалған жайттар барлық салалардағы мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар арасындағы өзара қарым-қатынас мәселесін жақсартып, оны мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жүйесі арқылы оң бағытта дамытуға барынша мүдделі және маңызды кешенді көзқарас қажет екенін дәлелдейді.

1.3.Үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асырудағы рөлі

Мемлекеттік жастар саясатының міндеттері:

• 
  жастардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау;
  
• 
  жастарды елдің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тарту;
  
• 
  азаматтыққа тәрбиелеу және қазақстандық патриотизм сезімін нығайту болып табылады.
  

• 
  мәдени, имандылық және рухани құндылықтардың басымдығы;
  
• 
  азаматтық, жауапкершілік, еңбексүйгіштік;
  
• 
  конфессияаралық келісім мен этносаралық тағаттылық;
  
• 
  ұрпақтар сабақтастығы, отбасылық тәрбиенің басымдығы;
  
• 
  мемлекеттік жастар саясатын қалыптастыруға және іске асыруға жастардың қатысуы;
  
• 
  мемлекеттік жастар саясатын қалыптастыруға және іске асыруға ғылыми, кешенді және дәйекті көзқарас қағидаттарына негізделеді.
  

• 
  қолжетімді және сапалы білім беруді қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық әлеуетті дамыту;
  
• 
  денсаулықты сақтау және нығайту, саламатты өмір салтын қалыптастыру;
  
• 
  жұмысқа орналасу мен жұмыспен қамту үшін жағдайлар жасау;
  
• 
  жастар арасында кәсіпкерлік қызметті дамыту үшін жағдайлар жасау;
  
• 
  жас отбасылар үшін қолжетімді тұрғын үй жүйесін дамыту;
  
• 
  құқықтық мәдениет деңгейін арттыру, сыбайлас жемқорлық көріністеріне төзбеушілікке тәрбиелеу;
  
• 
  экологиялық мәдениетті қалыптастыру;
  
• 
  дарынды жастарды дамытуға жәрдемдесу;
  
• 
  мәдени бос уақыт пен демалыс үшін жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады [30].
  

Жастар ұйымдары:

1. мемлекеттік жастар саясатының өзекті мәселелерін талқылауға;

2. мемлекеттік жастар саясаты саласындағы консультативтік-кеңесші органдардың қызметіне;

3. республикалық және өңірлік жастар форумдарының жұмысына;

4. жастардың өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысуға құқылы.

*Ескерту: [37] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

2011 жылдан бастап "Қазақстан жас депутаттарының қауымдастығы", ал республиканың бүкіл өңірлерінде – жастар мәслихаттары жұмыс істейді. 2011 жылы "Жас Қыран" және "Жас Ұлан" балалар мен жасөспірімдерге арналған жаңа ұйымдар пайда болды, олардың басым міндеті патриоттық тәрбиелеу болып табылады.

*Ескерту: [34] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

2013 жылы «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының өткізген әлеуметтік сауалнамасынан анықталған нәтижеге қарап, жас­тар саясаты мен жастар істері бойынша мемлекеттік қызмет атқаратын органдарды жастардың көпшілігінің танымауы, еліміздегі жастар саясатының әлі де төмен деңгейде жұмыс істеп отырғандығын көрсетеді. (3-кесте) Дегенмен, аталған мемлекеттік органдардың жұмысымен тікелей байланысты Үкіметтік емес ұйымдар (НПО) немесе партиялық ұйымдар елімізде жетерлік. Мысалға, Нұр Отан партиясының жастар қанаты «Жас Отан», Қазақстан жастарының Конгрессі, «Жас ұлан» балалар мен жасөспірімдер ұйымдары да 5 млн-ға жуық жастардың басын біріктіре алмай отыр. Жастар саясатын жүзеге асыруда шетелдік тәжіребиеге қарап көрейік. Мәселен Германияда 90-ға жуық жастар ұйымдары бар. Бүкіл Германиядағы жастардың 25 пайызы осы ұйымдардың ішіндегі бір мүшесі болып табылады. Сонымен қатар Германияға тән жастар саясатының моделі, жастардың саяси-қоғамдық мәселелерге белсенді араласуына мүмкіндік жасаған. Мәселен Германия заңдарына сәйкес жұмыс беруші азаматтарды жұмысқа алғанда жастардың қабылдануына бірінші назар қойдыруды талап еткен. Сонымен қатар жас кадрдың жастарға арналған ұйымдардағы мүшелік, белсенділік тәжіребиесіне қатты назар аударады. Неге Германия? Себебі Германия елінің жастар саясаты моделі әлемде озық. Сонымен қатар көптеген мемлекеттер, халықаралық ұйымдар неміс моделіне қызуғышылықпен қарайды. Мәселен Shell халықаралық мұнай концерні әрбір 4 жыл сайын неміс жастары жайлы зерттеу жүргізеді екен. Немістің жастар саясаты моделіне шет елдердің соншама ынтығарлық танытатының себебі, ол жақтағы жастардың саяси процесстерге емес, қоғамдық ұйымдар үкіметтік емес ұйымдарға және қоғамдық істерге белсене араласатындықтан. Біздің елде де жастар мүддесі үшін күресетін кестеде көрсетілген мемлекеттік және жоғарыда аталған партиялық ұйымдардан бөлек қоғамдық ұйымдар да жетерлік. Соның ішінде соңғы жылдары жастар мәселесіне қатысты өте жоғары белсенділік танытып жүрген «Болашақ» Республикалық қозғалысын атап өткен жөн. Олар жастарға арналған «Болашақ жасар» газетін, «Жастар үні» журналдарын басып қана қоймай, сонымен қатар жастардың мүддесі үшін акциялар өткізіп, күресіп жүр. Сондықтан жастардың қоғамдық істерге белсенділігін арттыру үшін жастарды осындай ұйымының мүшелері болып, белсенділік танытуын мақсат тұтуымыз қажет [35].

2. 
   ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ЖАСТАР САЯСАТЫН ДАМЫТУ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА ҚАТЫСУЫНЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
   

2.1 Қазақстан республикасындағы үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысуының қазіргі жағдайын бағалау

Жоғарыда айтқанымыздай, үкіметтік емес ұйымдарды дамытудың конституциялық негіздері егемендіктің ақ таңы атқан кезде-ақ енгізілген болатын. Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-ші бабында елімізде идеологиялық және саяси әр алуандылық танылатыны, қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей екені, қоғамдық бірлестіктер ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық бірлестіктердің заңсыз араласуына, қоғамдық бірлестіктерге мемлекеттік органдардың қызметін жүктеуге жол берілмейтіні айқын жазылған.

Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың қалыптасу тарихына отыз жылдан астам уақыт өтіпті. Еліміздегі үкіметтік емес ұйымдар қызметі дамуының алғашқы кезеңі ХХ ғасырдың 80-ші жылдары мен 1994 жыл аралығын қамтиды. Отандық және шетелдік сарапшылардың бағалауынша, бұл кезеңде 500-ге жуық үкіметтік емес ұйымдар құрылып, олардың дені негізінен азаматтардың құқықтарын қорғау бағытында жұмыс істеген. Үкіметтік емес ұйымдарға қатысты мемлекеттік саясат аталған уақытта жалпы ұстанымдар мен бағыттарды анықтап алуға бағдарланды [33].

1994 жылдан 1997 жылға дейін жалғасқан екінші кезең үкіметтік емес ұйымдардың саны 500-ден 1600-ге дейін өсуімен және әртүрлі халықаралық қорлар мен ұйымдардың тарапынан қаржылай қолдау көрсету әрекеттерінің артуымен ерекшеленді. Бұл жылдары үкіметтік емес ұйымдардың басым көпшілігі ірі қалаларға шоғырланып, қызмет түрлері бойынша жүйеленіп, іріктеле бастады. Дегенмен мемлекеттің үкіметтік емес ұйымдарға қатысты ұстанымы әлі де нақтылана қоймаған еді, жалпы жұмыс жүргізілгенімен, азаматтық қоғам өкілдерімен өзара қарым-қатынас жасаудың бірыңғай жүйесі бір ізге түспеген болатын.

Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдары дамуының үшінші кезеңі 1998 жылдан 2005 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Сарапшылардың бағалауы бойынша, бұл – аталған саланың түбегейлі сапалы өсіп-өркендеу дәуірі болды. Өйткені осы кезең мемлекет тарапынан үкіметтік емес ұйымдармен өзара қарым-қатынас жасаудың жүйелі жүйесін жүзеге асыру туралы мәселе күн тәртібіне нақты түрде қойылуымен сипатталады. Дәл осы жылдарда маңызды нормативтік құқықтық актілер қабылданып, алғашқы стратегиялық құжаттар дүниеге келді.

Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен 2003 жылы І Азаматтық Форум өткізіліп, ұлттық деңгейде мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы тұрақты түрдегі пікір алмасу және өзара ақылдасып отыру дәстүрінің негізі қаланды. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуiрдегi «Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс туралы» №36 Заңы қабылданып, еліміздің мемлекеттiк органдарының және үкiметтiк емес ұйымдарының мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты жүзеге асыруы үдерісінде туындайтын қоғамдық қатынастарды реттеудің құқықтық негізі жасалды. Бұл Заңда: «Үкiметтiк емес ұйым – ортақ мақсаттарға жету үшiн азаматтар және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда)», - деген анықтама берілді. Сонымен бірге осы Заңда пайдаланылатын негiзгi ұғымдар, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс процесiн құқықтық реттеу принциптерi, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң құзыретi, уәкiлеттi органның құзыретi, мемлекеттiк органдардың құзыретi, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты iске асыру салалары, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты жүзеге асыру, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты қаржыландыру және оның бюджеттiк қаражатын пайдалану, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыстың орындалуын бақылау мәселелері нақтыланды [32].

2005 жылдан бастап бүгінгі күнге дейінгі төртінші кезеңде мемлекеттік билік органдары мен үкіметтік емес ұйымдардың өзара бірлескен іс-қимылы мен үкіметтік ұйымдарды мемлекеттік қорғаудың барлық жақтарын сапалы түрде жетілдіру үдерісі жүріп жатыр.

Елбасымыздың 2006 жылғы 25 шiлдедегi №154 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасында қазiргi кезеңдегі Қазақстанда азаматтық қоғамды дамытудың негiзгi үрдiстерi талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетiктерi баяндалған. Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негiзгi бағыттары мен азаматтық бастамаларды iске асыру мүмкiндiктерiн айқындайды. Ол азаматтық институттардың жұмыс iстеуi үшiн қолайлы жағдай жасауға бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлеу үшiн негiз болады.

Тұжырымдаманың мақсаты адам құқықтары мен адами өлшем саласындағы халықаралық шарттар мен пактiлер шеңберiндегi халықаралық-құқықтық құралдарға сәйкес азаматтық қоғам институттарын жан-жақты дамыту әрi олардың мемлекетпен және бизнес-секторлармен тең құқылы серiктестiгi үшiн заңнамалық, әлеуметтiк-экономикалық және ұйымдастыру-әдiстемелiк базаны одан әрi жетiлдiру болып табылады.

Алға қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн күш-жiгердi негiзгi бес мiндетке шоғырландыру қажет деп белгіленген: адам, оның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру; үкiметтiк емес ұйымдар, бизнес-сектор және мемлекет арасында үйлесiмдi, тең құқылы әрi серiктестiк қатынастар жүйесiн құру; үкіметтік емес ұйымдар жобаларына бизнес-сектордың қатысуы үшiн экономикалық ынталандырулар әзiрлеу, қайырымдылық пен меценаттықты дамыту; азаматтық қоғамның барлық институттарын дамыту үшiн қолайлы құқықтық база қалыптастыру; өмiр сүру сапасының жоғарғы стандарттарына қол жеткiзу, еңбек қатынастарын үйлестiру, халықтың бай және кедей жiктерi кiрiстерiнiң арасындағы айырмашылықты қысқарту.

Кейінгі он жылға жуық уақыт ішінде мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қаржыландыру және оны жүзеге асырудың салалары кеңейе түсті. Бұл кезеңнің басты ерекшелігі – билік орындарының үкіметтік емес ұйымдардың талдау-сараптамалық қызметтер атқарудағы үлкен мүмкіндіктерін мойындауы және оны белгілі бір аумақтарды басқару барысында пайдалану жүйесінің жасалуында болды [38].

Сондай-ақ аталған саланың дамуы азаматтардың әртүрлі тұрғыдағы құқықтарын қорғау жөніндегі қозғалыстардың пайда болуымен, анығырағы, қайта жаңғыртылуымен сипатталады. Бұл, бір жағынан, азаматтық сана дейгейінің арта түсуін дәлелдесе, екінші жағынан, билікпен тікелей байланыс орнатып, тұрғындардың белгілі бір тобының мүдделерін қорғай алатын күшті құқық қорғау ұйымдарының тапшы екенін көрсетті. Ал мұның өзі көп жағдайда екі жақтың өзара тіл табыса іс-әрекет жасауына кедергі болып жатты. Бүгінде билік орындары мен азаматтық қоғамның бір-бірімен текетіреске бара бермей, керісінше, өзара ынтымақтаса қимылдап, өзекті мәселелерді бірлесе шешуі арқылы жетістікке жетуге болатынын өмірдің өзі дәлелдеп отыр.

*Ескерту: [34] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

Осы жерде ескерте кететін бір мәселе бар. Жоғарыда айтқанымыздай, елімізде үкіметтік емес ұйымдар туралы арнайы заң жоқ болғандықтан, заңдық-құқықтық тұрғыдан іс жүзінде «үкіметтік емес ұйымдар» деген ұғым бойынша арнайы статистикалық тіркеу жұмысы жүргізілмейді. Негізінен әртүрлі ұйымдастырушылық-құқықтық жүйе бойынша құрылған коммерциялық емес ұйымдардың есебі жасалады.

Сонымен бірге осы саланың қызметі туралы мәселелер қамтылған заңдарымыздың өзінде бірізділік пен ортақ ұғым-түсініктер жоқ екені біраз қолбайлау болып отыр. Атап айтсақ, «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы №142 Заңының «Коммерциялық емес ұйымдардың нысандары» туралы 6-шы бабы бойынша коммерциялық емес ұйымдар қоғамдық бiрлестiк нысанында да құрылуы мүмкiн.

Ал «Қоғамдық бiрлестiктер туралы» Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 31 мамырдағы №3 Заңының 2-ші бабына сүйенсек: «Қазақстан Республикасында саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және азаматтардың ортақ мақсаттарға жету үшiн ерiктi негiзде құрылған, заңдарға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi қоғамдық бiрлестiктер деп танылады. Қоғамдық бiрлестiктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады».

Тағы бір маңызды құжат – «Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуiрдегi №36 Заңының 1-ші бабында: «Үкiметтiк емес ұйым – ортақ мақсаттарға жету үшiн азаматтар және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда)», - деп жазылған [32].

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің негізгі қағидаларына келсек, онда коммерциялық емес ұйымдарға діни бірлестіктер мен мемлекеттік мекемелер де енгізілген.

Осыдан шығатын қорытынды: жоғарыдағы заңдарда баяндалатын «коммерциялық емес ұйым» деген ұғымға кіретін ұйымдық-құқықтық нысандардың барлығы бірдей үкіметтік емес ұйымдарға жата бермейді. Мысалы, мемлекеттік мекемелер, саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және дiни бiрлестiктер үкіметтік емес ұйымдар болып табылмайды.

Осылайша, заңды тұлғалардың статистикалық санағын жүргізудің қалыптасқан жүйесі Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың өз алдына бөлек дербес нақты есебін жасап, олардың саны қанша екенін дәл анықтауға іс жүзінде мүмкіндік бермейді. Әртүрлі дерек көздерінде еліміздегі ресми түрде тіркелген үкіметтік емес ұйымдардың саны туралы 5 000-нан 25 000-ға дейінгі әрқилы мәліметтер келтіріледі.

Әділет органдарында ресми түрде тіркеуден өткен үкіметтік емес ұйымдардың нақты саны белгісіз болып отырған кезде олардың ішінде күнделікті жұмыс істеп жүргендері, белгілі бір саладағы әлеуметтік бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асырып жатқандары қанша екенін анықтау мүлдем қиын. Кейбір сарапшылардың берген бағалары мен ой-пікірлерінде еліміздегі ресми түрде тіркелген үкіметтік емес ұйымдардың бар болғаны 20-30%-ы ғана нақты қызметпен айналысып келеді.

Қазіргі таңда Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың статистикалық есебін жүргізуде қалыптасып отырған осындай күрделі жағдайдың салдарынан олардың қызметіне байланысты әртүрлі мәліметтерді, мысалы, үкіметтік емес ұйымдар қызметкерлерінің дәл саны, олардың алатын жалақыларының мөлшері, үкіметтік емес ұйымдардың қаржылық айналымы, оларды қаржыландыру көздері, белгілі бір өңірдегі үкіметтік емес ұйымдарға халықаралық және шетелдік қаржы көздерінен гранттар мен демеушілік көмек түрінде тартылған инвестиялық көмектің үлес салмағы және басқа да деректерді жинақтап, жүйелеу және талдау мүмкін болмай отыр [37].

Ресми есептерде баяндалған, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырысты iске асыру салалары бойынша жүргізілген мониторингтік талдау жұмыстарының нәтижесі көрсеткеніндей, «Мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс туралы» Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуiрдегi №36 Заңында көрсетілген тақырыптық бағыттардың барлығы бойынша әлеуметтік маңызы бар жобалар жүзеге асырылған. Бұл бағдарламалардың басым көпшілігі мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде қаржыландыру негізінде Мәдениет және ақпарат, Білім және ғылым министрліктері, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының ішкі саясат басқармалары және жастар саясаты мәселелері бойынша басқармалары тарапынан жүзеге асырылған. Оған қоса 2009 жылдан бастап республикалық бюджетте Еңбек және әлеуметтік қорғау, Денсаулық министрліктері бойынша әлеуметтік бағдарламалар қарастырылған. Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бірте-бірте туризм, спорт, дін, әділет, ішкі істер, тілдерді дамыту, қоршаған ортаны қорғау, ауыл шаруашылығы және басқа да салалар бойынша ресми құрылымдарға да орналастырылып, мақсатты түрде қаржы бөлу қарастырылып келеді.

Үкіметтің барлық өңірлердегі ауылдық деңгейде үкіметтік емес ұйымдармен өзара ынтымақтастықты дамыту туралы ұсыныстарына сәйкес 2013 жылдан бастап 12 облыстың аудандық және ауылдық округтары дәрежесінде үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік жобаларын жүзеге асыру қолға алына бастады.

Қазақстанда үкіметтік емес секторлардың 20 жылдық тарихы бар.ҚР ҚМ Деректері бойынша Қазақстанда 2017 жылдың 17 сәуірінде 19680 ҮЕҰ Тіркелеген,олардың ішінде ҚР ҚМ МКК деректері бойынша: 13879 – әрекет етуші ҮЕҰ. 2015 жылдан бастап ҚР ҮЕҰ деректер базасын қалыптастыру бойынша жобаны жүзеге асыру жүргізіліп келеді. 2017 жылыдң қараша айына,тапсырылған есептерге сәйкес Базада 2931 ұйым тіркелген [31].

*Ескерту: [34] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

Бірінші категория–бұл өте дамыған, институционалды тұрақты ҮЕҰ, олар жалпы белсенді ҮЕҰ санының 20% аспайды.Бұл 90 жылдары бастаған ҮЕҰ,олар өсіп және енді олардың белгілі бір әлеуеті және өздері жұмыс істейтін өңір мен тұрғылықты жер деңгейінде,сол сияқты мемлекет деңгейінде шешімдерді қабылдау деңгейіне әсер ету мүмкіндігі бар.Олар жеке сектормен және мемлекеттік құрылыммен жеткілікті деңгейде тығыз жұмыс істейді. Олардың көбісі қарапайым ҮЕҰ қатарынан консалтингтік ұйымдар қатарына ауысты.

Екінші категория–бұл жақсы міндетті,миссиясы бар,бірақ институционалды нашар дамыған, «әлсіздеу» ҮЕҰ. Бұл ертеден ашылған,бірақ «қалқыма жағдайындағы» ҮЕҰ: егер қандай да бір жобалар, гранттар болса,олар оларды орындайды, егер жобалар болмаса, онда ҮЕҰ «ұйқылы-ояу» жағдайында болады.

Үшінші категория-олардың қатысушыларының жас ерекшеліктеріне қарай осы өмірде бір нәрсені өзгертуге энергиясы мен мотивациясы мол «жас» ҮЕҰ, бірақ ұйымдастырылу жағынан олар әлі жеткілікті түрде дамымаған.Көптеген көшбасшылар мен белсенділер,ҮЕҰ бастап, уақыт өте келе не консалтингке, не мемлекеттік құрылымға кетеді.

*Ескерту: [34] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

ҮЕҰ дамуының негізгі трендтері.Қазақстандағы «үшінші сектордың» жағымды,сол сияқты жағымсыз даму трендтерін бөліп қарастыруға болады:

– Жағымды трендтер:

1. Сектордағы кәсіби «негізді» нығайту және институцияландыру.

2. Сектордағы «еңбек бөлінісі»,ҮЕҰ қызметінің жеке бағыттарының кәсібилігі (әсіресе әлеуметтік – медициналық және қайырымдылық бағыттарында).

3. Үкіметтік емес ұйымдар қызметтер ауқымын кеңейту және олардың жұмыс орбитасына халықтың жаңа мақсатты топтарын қатыстыру арқылы Қазақстанда ҮЕҰ іс–әрекет алаңын кеңейту.

4. Жалпы қоғамның,жеке мақсатты топтардың маңызды әлеуметтік мәселерін шешуге қатысу үшін белсенділік байқалады. «Әлеуметтік жобалар жәрмеңкесі» форматында іс–шараларды өткізу дәстүрі кеңеюде.

5. Орындарында іс–әрекеттік әлеуетті дамыту, «төменнен» бастамасын дамыту.Ауылдық жерлерде ҮЕҰ мен әлеуметтік жобалардың саны көбеюде.Тренд қойылды және ол жергілікті өзін–өзі басқару институтының қызмет етуіне,оның өзін–өзі қаржыландыруына және өзін–өзі қамтамасыз етуіне шығуына байланысты күшеюі мүмкін (ауыл әкімдерінің сайлануы).

– ҮЕҰ-нің қаржыландыру көздерін әртараптандыру бойынша стратегияларға бағдарлану. Қаржыландыруды іздеу үшін,стратегиялар мен құралдардың үлкен жиынтығын қолдану тәжірибесі енуде.Ірі ҮЕҰ аймақтарда жобалар операторлары ретінде әрекет етеді [21].

– Жағымсыз трендтер:

1. Сектор стагнациясы:

- Сектордың қартаюы, мирасқорлықтың жоқтығы;

- Халықтың әлеуметтік бастамасының төмендеуімен байланысты ҮЕҰ іс-әркеттік инерттелігі;

- Біліктілікті және кәсіби өсімді арттыру мәселесіне жеткіліксіз көңіл бөлу,қолданылатын әдістер мен тәсілдердегі кертартпалық;

2. Халықаралық донорлар тарапынан қаржылану көлемінің төмендеу жағдайында қаржы қорларды ізденудің күрделенуі;

3. Квази ҮЕҰ сегметінің дамуы (ГОНГО);

2017 жылы 17 сәуірдегі ақпарат бойынша Қазақстан Республикасында 19680 ҮЕҰ тіркеліп, соның ішінде 13879 ҮЕҰ белсенді түрде дұмыс атқарады.

Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың даму үдерісіне талдау жасай отырып, мынадай оң өзгерістер мен алдағы мүмкіндіктерді атап көрсетуге болады:

- үкіметтік емес ұйымдардың қызметін үйлестіріп отыратын негізгі нормативтік құқық құжаттар бар;

- орталық және жергілікті билік орындары тарапынан үкіметтік емес ұйымдардың дамуы үшін саяси жігер-ұмтылыс пен мүдде танытылып, қажетті қаржылай қолдау көрсетіліп отыр;

- кейінгі кезде мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар арасында мемлекеттің азаматтық қоғамның нақты осы саласын қолдау жүйелерін жақсарта түсуге бағытталған нормативтік құқықтық қорларды қалыптастыру мәселелері бойынша өзара түсіністік жағдайында бірлесе жұмыс істеу белсенділігі арта түскені байқалады;

- үкіметтік емес ұйымдардың атқаратын және көрсететін қызметтерінің түрлері кеңейтіліп, белгілі бір салаға кәсіби мамандану шеңбері артып келеді;

- үкіметтік емес ұйымдардың білгілі бір топтарын біріктіріп, олардың мүдделерін қорғайтын республикалық ірі үкіметтік емес ұйымдардың қызметі жанданып келеді;

- үкіметтік емес ұйымдардың республикалық және ұлттық деңгейдегі әртүрлі консультативтік-кеңес беру органдарының жұмысына қатысу дәрежесі арта түсті;

- үкіметтік емес ұйымдармен өзара ынтымақтастық, қоғамдық және сараптамалық кеңестерінің мәртебесі мен маңызы, олардың қызметтік белсенділігі өсе түскен;

- үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттік органдардың өзара бірлескен қызмет тәжірибелерінің оң үлгілері бірте-бірте жинақталып келеді;

- үкіметтік емес ұйымдар мектебінен өткен мамандардың мемлекеттік қызметке орналасу, ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырудың әртүрлі тұстары бойынша бірлесе жұмыс істеудің пәрменділігін арттыратын оқыту бағдарламаларын жүзеге асыру тәжірибелері байқалады;

- әкімшілік реформалар барысында үкіметтік емес ұйымдар мен азаматтық қоғам өкілдерін нормативтік құқықтық құжаттарды, мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарын жасау, жоспарлар мен бағдарламаларды жүзеге асырудың тиімділігін, қоғамдық мониторинг және сараптама жасау шеңберіндегі қызмет көрсету сапасын бағалау және т.б. жұмыстарды жүзеге асыруға белсенді түрде қатыстыру жөнінде ұсыныстар жасалып, кейін бұл қағида міндетті талаптар қатарына енгізілуі оң бағаланып отыр;

- мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында, мысалы, арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы мемлекеттік органдардың кейбір қызметтік міндеттерін үкіметтік емес ұйымдарға сеніп тапсыру жағдайы жақсы бастама ретінде көрініс тапқан.

Соған қарамастан, қазіргі уақытта Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін дамыту барысында мынадай кемшіліктер мен қауіп-қатерлер де орын алып отырғанын жасыра алмаймыз:

- азаматтық қоғамның саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және дiни бiрлестiктер секілді басқа да құрылымдарына қарағанда, үкіметтік емес ұйымдар еліміз тұрғындарының басым көпшілігіне оншалықты жақсы таныс емес; жүргізілген сауалнамалар халықтың үкіметтік емес ұйымдардың қызметі туралы жеткілікті дәрежеде біле бермейтінін көрсетті; үкіметтік емес ұйымдар қызметіне әртүрлі әлеуметтік топтардың санаулы ғана мүшелері тартылған;

- мемлекеттік құрылымдар тарапынан үкіметтік емес ұйымдардың қызметіне деген қызығушылықтың тұрақсыздығы, оған саяси оқиғалар мен өзгерістердің әсер етуі, мысалы, үкіметтік емес ұйымдарды негізінен белгілі бір деңгейлердегі сайлау кезеңдерінде ғана халықтың белсенділігін арттыру үшін уақытша пайдалану әдеті байқалады;

- көптеген үкіметтік емес ұйымдарда тек қана бір адам – оның басшысы ғана жұмыс істейді, мұндай ұйымдардың тұрақты қызметкерлері жоқ, қоғам мүшелерін өздерінің дербес өзекті мәселелерін шешуге жұмылдыратын, шын мәніндегі қоғамдық сипаттағы үкіметтік емес ұйымдардың саны өте аз, соның салдарынан үкіметтік емес ұйымдар жүйесінің одан әрі дамып, өсіп-өркендеуіне кедергі туып отыр;

- кейінгі жылдарда мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша бөлінген қаржы көлемінің артуына байланысты уақытша құрылған «бір күндік» үкіметтік емес ұйымдардың қатары көбейе түскен, әлеуметтік маңызды жобаларды шын мәнінде жүзеге асырудың тиімділігін арттырудағы азаматтық қоғамның өз арасындағы қарым-қатынастың дұрыс жолға қойылуына тосқауыл болып отырған теріс сипаттағы көріністің бірі – осы;

- саланың ішкі жүйесінде жоғары сапалы әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы салауатты бәсекелес ортаны қалыптастыру және оны қолдау мақсатындағы тиісті бағыттар бойынша кәсіби үкіметтік емес ұйымдардың үлес салмағы да аз, қатары сирек болып тұр;

- үкіметтік емес ұйымдар арасында қоғамның тиісті мүшелеріне қызмет көрсету тұрғысында көзделіп, нысанаға алынған «мақсатты аудитория» ретінде емес, тек қана «мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты» орындау нысаны деп қана қарайтын тоғышарлық көзқарастағы кері құндылықтар күшейіп келеді;

- бірқатар үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік органдардың, сонымен бірге өздерінің әріптестері мен мақсатты аудиториясының асырауында ғана болғысы келіп, біреудің есебінен күн көргісі келетін ұстанымды ұстанады;

- үкіметтік емес ұйымдардың арасындағы мемлекеттік ұйымдардың, басқа да әріптестерінің әртүрлі бастамаларын барынша теріске шығарып, жарамсыз етіп көрсету, өздерінің нақты ұсыныстарын айтудың орнына әйтеуір сынап, түкке тұрғысыз сияқты таныту тұрғысынан қарайтындары да аз кездеспейді;

- билік орындары жариялаған және нормативтік құқықтық құжаттар түрінде бекітілген, үкіметтік емес ұйымдардың сарапшылық мүмкіндігін пайдалану жөніндегі бастамалар әлі де жеткілікті дәрежедегі нақты мүдделілік пен қызығушылық түрінде бекітілмеген, мемлекеттік органдар, әсіресе, жергілікті жерлерде үкіметтік емес ұйымдар қызметінің пайдалы және маңызды екеніне оншалықты назар аудара қоймайды;

- бұрынғысынша, мемлекеттік қызметкерлер, әсіресе, салалық құрылымдарда, аудандық және ауылдық деңгейлерде үкіметтік емес ұйымдар қызметінің мемлекеттің дамуын жеделдету үдерісіндегі мәнін түсінуге тырыспайды, көп жағдайда, азаматтық қоғам мүшелерімен қарым-қатынас қағаз жүзінде ғана қалып, жоғары жаққа есеп беру үшін ғана уақытша іс-шаралар өткізіледі;

- мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде таңдау және іс-қимыл еркіндігінің белгілі бір ауқымда іс жүзінде шектеліп қалуының салдарынан көптеген үкіметтік емес ұйымдарда жұмыстың жаңа әдістері мен тәсілдерін іздеп, инновациялық технологияларды енгізуге мүмкіндік жоқ;

- жұмысты ұйымдастыру және оның нәтижесін бағалау қағидалары мемлекеттік құрылымдардан үкіметтік емес ұйымдардың өзіне жүктелуі азаматтық қоғамның сапалық құрамына кері ықпалын тигізуде; көп жағдайда тәжірибелі және тұрақты қызмет істеп келе жатқан үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа арналған конкурстарға қатысудан саналы түрде бас тартуда және бұл бағытта жұмыс жүргізуге оншалықты ынталы емес; саланың тәжірибелі мамандары бизнеске немесе халықаралық ұйымдарға қызметке ауысып кету жағдайлары жиіледі [38].

Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етіп, реттеп отыру мәселенінің қазіргі жағдайына Халықаралық коммерциялық емес құқық орталығының (ICNL) сарапшылары оң баға берген. Мысалы, еліміз тәуелсіздік алған жылдары үкіметтік емес ұйымдар жұмысын үйлестіруге арналған көптеген заңдар мен заңнамалық актілер қабылданды. Қолданыстағы заңнама әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы үкіметтік емес ұйымдарды құруға мүмкіндік береді. Үкіметтік емес ұйымдардың коммерциялық қызметпен айналысуға, сондай-ақ, жергілікті және шетелдік қаржы көздерінен жарналар мен гранттар алуға құқықтары бар. Үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттің қоғамдық және саяси өміріне қатысып, мемлекеттік органдар жанындағы консультативтік қоғамдық кеңестердің мүшесі бола алады, оларға сайлау кезінде мониторингтік талдау жүргізуге, саяси және заңнамалық құжаттарды жасауға және талқылауға жағдай жасалған. Үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты жүзеге асыруға қатыса отырып, халыққа өздерінің әртүрлі қызметтерін ұсынып, тұрғындардың өмір сүру деңгейін арттыруда мемлекетке өз көмегін тигізуде.

Елімізде үкіметтік емес ұйымдар қызметін құқықтық тұрғыдан үйлестіріп, реттеп отыруға қажетті жағдайлар жасалып отырғанына қарамастан, заңнамада бұл мәселеге қатысты бірқатар өзекті мәселелер, ашық айтсақ, көптеген кемшіліктер де кездеседі. Ондай олқылықтарды атап көрсететін болсақ:

- кәсіпкерлік субъектілеріне қарағанда үкіметтік емес ұйымдарды тіркеу жүйесі барынша күрделі және қиын қалпында қалып отыр: егер шағын кәсіпкерлік нысандарын тіркеудің ресми мерзімі бір жұмыс күні, тіпті электрондық үкімет веб-порталында 10-15 минутта ғана жүзеге асырылса, үкіметтік емес ұйымды ресми түрде тіркеу үшін тиісті құжаттарды тапсырған соң кемінде 10 жұмыс күнінің өтуін күту керек; сондай-ақ жеке кәсіпкерлікке қарағанда, үкіметтік емес ұйымды тіркеу үшін төленетін мемлекеттік алым мөлшері де бірнеше есе қымбат;

- үкіметтік емес ұйымдарды таратып, оның қызметін тоқтату жүйесі де барынша күрделі және көп шығынға ұшырататын үдеріс қалпында қалып отыр: салық органдарына тиісті есептерін дер кезінде тапсырмағандықтан, көптеген үкіметтік емес ұйымдар өздеріне айыппұл салынатынынан қорқып, іс жүзінде қызмет істемейтіндіктен, қағаздағы заңды тұлғалардың қатарын толтырып тұр;

- үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қаржыландырудың баламалы жүйесі жасалмаған;

- мемлекеттік құрылымдар жанындағы консультативтік-кеңесші органдарының, оның ішінде қоғамдық кеңестерін құру және олардың қызметін ұйымдастыру жөнінде үлгілік бірыңғай ережелер жоқ;

- қажетті тиісті мүмкіндік жоқ болғандықтан үкіметтік емес ұйымдар өздеріне қажетті маңызды ақпараттарға жедел түрде қол жеткізе алмайды.

Үкіметтік емес ұйымдардың қызметін үйлестіріп, ұйымдастырудағы жағарыда атап көрсетілген кемшіліктерді азайту мақсатында «Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспары» атты құжаттың жобасы жасалды. Бұл құжаттың жобасы үкіметтік емес ұйымдарды, олардың әртүрлі салалар бойынша мемлекеттік органдармен және бизнеспен өзара қарым-қатынасын, қоғамдық бақылау жүйесін, жергілікті өзін-өзі басқару, меценаттық құрылымдарын, қайырымдылық және әлеуметтік жауапкершілік мәдениетін, шетелдік және халықаралық үкіметтік емес ұйымдармен байланыс, салалық ынтымақтастық және т.б. одан әрі дамытуға жағдай жасау мақсатын көздейді.

2006-2017 жылдар аралығында ҮЕҰ саны 2,7 есе артты. Жергілікті атқарушы органдардың мәліметтері бойынша республикада 19 680 үкіметтік емес ұйым тіркелді (Кесте 2).

ҚР-ның аймақтары бойынша ҮЕҰ саны*

Үкіметтік емес сектор саласында тұрақты негізде 29 мыңнан астам адам қызмет істеуде. Қызмет істейтін ҮЕҰ жұмыс бағыттары әлеуметтік саланың барлық спектрлерін қамтиды, оның ішінде:

11% - жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдау,

9% - халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын қолдау,

7% - білім беру, ғылым, ақпарат, дене шынықтыру және спорт,

7% - азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, заңды мүдделерін қорғау,

7% - азаматтардың денсаулығын сақтау, салауатты өмір салтын насихаттау,

4% - гендерлік саясат,

3% - мәдениет және өнер,

3% - қоғамдық келісімді және ұлттық бірлікті нығайту,

3% - жетім балаларға, толық емес және көп балалы отбасылардағы балаларға көмек көрсету,

2% - тарихи-мәдени мұраны қорғау,

1% - демография проблемаларын шешу,

1% - қоршаған ортаны қорғау,

42% - өзге әлеуметтік маңызы бар бағыттар бойынша [34].

2.2.. Алматы қаласы бойынша жастар саясатын жүзеге асырудағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін талдау

Осы ретте Қазақстанда неғұрлым белсенді қызмет ететін ҮЕҰ Алматы қаласында орналасқан. Мұның басты факторы ретінде Алматы қаласында ҮЕҰ қызметінде белсенділік танытатын республикалық және халықаралық ұйымдардың, сондай-ақ шетелдік қорлар өкілдіктерінің шоғырлануын атап өтуге болады.

Алматы қаласында үшінші сектор қызмет саласы бойынша ҮЕҰ-дың айрықша әртүрлілігімен ерекшеленеді. Атап айтқанда, 321 ҮЕҰ азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау саласында қызметін іске асырады. Сондай-ақ ҮЕҰ жастар бастамалары мен балалар шығармашылықтарын қолдау (298), азаматтар денсаулықтарын қорғау, салауатты өмір салтын насихаттау (289) және тұрғындардың әлеуметтік осал топтарын қолдау (269) салаларында жұмыс жасайды.

Бұдан өзге, ҮЕҰ гендерлік саясат пен демография (129), білім және ғылым (127), қоршаған ортаны және экологияны қорғау (149), мәдениет пен өнерді (130), мемлекеттік тілді дамыту және т.б. салаларда белсенділік танытады.

1. 
   «Жас Отан» ЖҚ;
   
2. 
   «Алматы студенттер Альянсы» КҚ;
   
3. 
   «Жарасым» Жастар ұйымы;
   
4. 
   «G38 жастар көшбасшылары» жастар ұйымы;
   
5. 
   Еріктілер қозғалысы;
   
6. 
   «Жас қадам» ҚҚ;
   
7. 
   «Тас кемер» ҚҚ;
   
8. 
   «Жастар үні» ҚҚ;
   
9. 
   «Болашақ» ҚҚ;
   
10. 
    «Soft Evolution» ҚБ;
    
11. 
    «Жаңа астана толқыны» ҰҚ;
    
12. 
    «Қазақстан КВН одағы» РЖҚБ;
    
13. 
    «Mars PRO» ҰҚ;
    
14. 
    Жастар саясатын дамыту мемлекеттік қоры;
    
15. 
    «Жастар жетістігі» ҰҚ;
    
16. 
    «Funky Town» ҚҚ;
    
17. 
    «Жігер» Жастар ұйымы;
    
18. 
    «Алматы дебат орталығы» ҰҚ;
    
19. 
    «Сұңқар» студенттер мен магистарнттар кәсіподағы» ҚБ;
    
20. 
    «Көмек» ҚҚ;
    
21. 
    «ҚазҰУ студенттер сенаты» ҰҚ;
    
22. 
    «Жастар парламенті» ҚБ [32].
    

*Ескерту: [16] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

Өткен жылдары іске асырылған әлеуметтік жобаларды есепке алу және инвентаризациялауды өткізу екі мақсатты қарастырады. Біріншіден, бұл әсер етуді бағалау үшін мүмкіндік (әдетте жоба аяқталған соң 1 жылдан 2 жыл аралығында өткізіледі). Екіншіден, жоспарда сол немесе басқа тақырыптың қайталануына егер бұл мониторингтік жоба болмаса, жол бермеу. Зерттеу мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында алдында басқа орындаушымен орындалған жобаға ұқсас жобаны қолдаған, бірақ ақпараттық түсіндіру салдарынан сарапшылардың немесе жобаны бастамалаған ұйымдардың көзқарасынан тыс қалған жағдайлар орын алатынын көрсетті. Нәтижесінде, қаражаттар бұрын басқа жобамен ұсынылған шешімдерді іздеуге жұмсалады.

Талдау 4 өңірлер: Маңғыстау,Шығыс Қазақстан, Алматы облысы және Алматы қаласы бойынша өткізілді.

2016 жылы Алматы облысында жобалардың көбісі қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайту (жалпы санының 15; 30%) бойынша және басқа бағыттар (жалпы санының 10;19%) бойынша орындалды. Облыста «Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс туралы» Заңында көрсетілген 9 бағыт бойынша жұмыс жүзеге асырылды, осылайша 7 бағыт назарға алынбады.

Шығыс Қазақстан және Маңғыстау облысында осы жылы жастар саясатын және балалар бастамасын қолдауға (сәйкесінше 10 және 13 жоба) және қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайтуға (8 және 11жоба) барынша көңіл бөлінді. Онымен қоса Маңғыстау облысында ҮЕҰ 15 бағыт бойынша жұмыс істеді, ШҚО жобалармен 13 бағыт қамтылды.

206 жылы Алматы қ. барлық 17 бағыт бойынша жобалар іске асырылды, бұл 4 облыстың ішінде ең үздік көрсеткіш болып табылады, яғни жобалар бірқалыпты үлестірілді және салалар арасында елеулі үйлесімсіздік байқалмайды. Көп жобалар қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайтуға (6 жоба) және басқа бағыттарға (8 жоба) бағытталған.

Азаматтарды жұмысқа орналастыру, мәдениет пен өнерді дамыту, пробация қызметіне олардың есебіне тұрған тұлғаларға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету кезінде жәрдемдесу сияқты салалар назарсыз қалатынына көңіл бөле айта кету керек. Онымен қоса, 2016 жылы Алматы қ. басқа 3 өңірде сәйкесінше 1, 3 және 1 жобалар іске асырылды (Кесте 3).

Бағыттар бойынша іске асырылған ҮЕҰ жобалар саны (облыстар тұрғысынан), 2016 ж.*

Үкіметтік емес сектордың қызмет саласы көп жағдайда «Қазақстан Республикасында үкіметтік емес ұйымдар үшін мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар, гранттар және сыйлықақылар туралы» ҚР заңында көрсетілген мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың бағыттарына топтастырылғанын атап өтуге болады.

Өткен жылдары іске асырылған әлеуметтік жобаларды есепке алу және инвентаризациялауды өткізу екі мақсатты қарастырады. Біріншіден, бұл әсер етуді бағалау үшін мүмкіндік (әдетте жоба аяқталған соң 1 жылдан 2 жыл аралығында өткізіледі). Екіншіден, жоспарда сол немесе басқа тақырыптың қайталануына егер бұл мониторингтік жоба болмаса, жол бермеу. Зерттеу мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында алдында басқа орындаушымен орындалған жобаға ұқсас жобаны қолдаған, бірақ ақпараттық түсіндіру салдарынан сарапшылардың немесе жобаны бастамалаған ұйымдардың көзқарасынан тыс қалған жағдайлар орын алатынын көрсетті. Нәтижесінде, қаражаттар бұрын басқа жобамен ұсынылған шешімдерді іздеуге жұмсалады (Кесте 4).
Кесте 4.

2017 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтар бойынша бөлінген әлеуметтік мемлекеттік тапсырыстар көлемі*

Жоғарыдағы кестеден көргеніміздей, Алматы қаласы ең көп көлемде 1 998 568,6 мың теңге әлеуметтік тапсырыстар бөлінетін аймақ болып табылады. Оның бірден-бір себебі жастардың, сонымен қатар жастар ұйымдарының көп болуымен түсіндіріледі. Сонымен қатар ең үлкен мегаполис болуы да ақшалай қаражаттың көп құйылуының әсері. Ал, екінші орында Қарағанды облысы тұр. Бұл дегеніміз Қарағанды облысындағы үкіметтік емес ұйымдардың белсенді түрде жұмыс істеуінің бірден бір көрінісі. Ең аз мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар Қостанай облысында болып табылады екен.. Қостанай облысы мен Маңғыстау облысы ең белсенділігі төмен облыстар болып табылып отыр. Оған себеп бюджеттен бөлінетін қаржының дұрыс игерілмеуі. Жұмс істеуге белсенді ұйымдардың болмауы деп түсіндіруге болады. Жалпы жиыны 2017 жылы 12 410 646 мың теңгеге әлеуметтік тапсрыстар бөлінсе, Елордамыз Астана қаласына 657 406 мың теңге қарастырылған. Бұл Астана қаласы үшін өте төмен көрсеткіш деуге болады. Халық саны бойынша алдыңғы қатарлы Оңтүстік Қазақстан облысы өз кезегінде төртінші орынды иеленіп, Қызылорда облысынан бір саты төмен тұр. Жалпы алғанда әлеуметтік мемлекеттік тапсырыстар 14 облыс және республикалық маңызы бар Астана және Алматы қалаларына тікелей бөлінеді. Сонымен қатар арнайы органдар өз құзіреті шеңберінде ілеуметтік мемлекеттік тапсырыстарға конкурс жариялауға құқылы [25].

2017 жылдың есебі бойынша Алматы қаласы Жастар саясаты мәселелері жөніндегі басқармасы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс негізінде үкіметтік емес ұйымдар үшін 49 лот өткізілген (Кесте 5).
Кесте 5.

2017 жылы Алматы қаласында өткізілген лоттар*

5-кестенің жалғасы

Жоғарыдағы кестеде ең үздік жобалар мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс негізінде үкіметтік емес ұйымдарға ұсынылған.

Ең белсенді мемлекеттік емес жастар ұйымдары «Жас Отан», «Альянс студентов Казахстана», «Қазақстан ауыл жастарының одағы», «Казахстанская лига КВН», «Конгресс молодежи Казахстана», Общественный Фонд «Аржан», «Жас Ұлан», «Студенческое бюро по Болонскому процессу» аль-Фараби атындағы КазҰУ, "Жасыл Ел", Студенческая лига КВН, , РМО «Жарасым», «Выбор молодых», «Молодёжь за здоровый образ жизни», студенттік құрылыс отрядтары, халықаралық студенттік қозғалыс SIFE ;

Келесі шетелдік фондттар жастар ұйымдарына гранттар береді: Сорос Казахстан қоры, Фонд «Евразия» Ассоциацию развития гражданского общества (АРГО). Көбі америкалық USAID бағдарламасы бойынша қаржыланады. Мысалы, АРГО 20-ға жуық ұйымды қаржыландырады (25 миллион долларға дейін). Сорос қоры болса 5 – 10 мың долларлық гранттармен мемлекеттік емес ұйымдарды қаржыландырады [30].

Аталмыш ұйымдар арқылы қаржыланатын жастар проектілердің көбісі либералдық демократия және батыс саяси мәдениетін насихаттауға бағытталғанған. Олар:

• 
  «Азаматтық білім беру» жобасы;
  
• 
  саясаттанушылар, журналисттер мен қоғам қайраткерлерінің қатысуымен дәрістер және семинарлар;
  
• 
  «Студенттер жеңілдікпен жол жүру құқығы үшін» республикалық қозғалысы;
  
• 
  «Жас сайлаушылар лигасы»;
  
• 
  «Қазақстан жастарының ақпараттық қызметі» жобасы;
  
• 
  «Баспана кеші» атты жетім балаларды әлеуметтіндеруге бағытталған бағдарлама;
  

2.3 Жастар саясатын жүзеге асырудағы «Алматы студенттер Альянсы» корпоративтік қорының қызметі

2005 жылы ақпан айында бастамашыл топ ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді, жаңа қозғалыс құрылымын қалыптастыру бойынша әдістемелік материалдар әзірледі. Кездесулер жоғары оқу орындарында, еліміздің қоғамдық бірлестіктерінің өкілдерімен өткізілді. Операциялық стратегия әзірленді. 15 наурызда Астанадағы Халықаралық баспасөз орталығында Елорда университетінің студенттерінің қатысуымен баспасөз конференциясы өтті. Олар «Қазақстан студенттерінің Альянсы» Республикалық студенттік қозғалысын құру ниеті туралы ашық мәлімдеме жасады.

«Қазақстан студенттерінің Альянсы» (әрі қарай – ҚСА) Республикалық студенттер қозғалысының басты мақсаты – ҚСА-ның қоғамдық белгілілігін студент жастарының құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және тұрмыстық мәселелерін шынымен шешуші және тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуына белсенді қатысушы ұйым ретінде құру [23].

Қойылған мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді орындау арқылы жүзеге асырылады:

1. Мемлекет студент жастарының құқықтары мен қызығушылықтарын қорғауды қамтамасыз ету

Студенттер айналасында үнемі социалистік-экономикалық және тұрмыстық жағдайда бақылау өткізу арқылы және студенттік жатақханадарға, асханаларға, кітапханалар мен емханаларға рейд ұйымдастыру арқылы жетіледі. Алынған ақпарат және шешім құрылымы тиісті органдарға жіберіледі. Әрекетті шаралар қолданбаған кезде құзыретті құрылым жағынан ақпарат жоғарыда тұрған жаққа жіберіледі.

2. Студенттердің отан сүйгіштік сезімін қалыптастыру және дамыту.

ҚСА белгілі құрылымдарды жасау бойынша, отан сүйгіштіктің Қазақстандық моделін конференция, семинар, симпозиум, форум, слет, дөңгелек үстел арқылы жетілдіру және қалыптастыру әдістері және жас таланттардың дамтыу мен қолдау үшін студенттік мәдени-бұқаралық шараларды (концерттер, автожарыс, ӘТК және т.б) ұйымдастыру бойынша жұмыс жүргізеді. .

3. Студенттер жастарының арасында жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптастыру.

Студенттердің құқықтық біліктілікті кең масштабты ақпараттық кампания (әр түрлі полиграфиялық өнім: жарнама, стикер, күнтізбелер, буклет және т.б. жасау және тарату) арқылы, ақпараттық-тақырыптық аудио, видео шығару арқылы, сұхбаттасу ұйымдастыру арқылы, «сенім телефоны» жасау арқылы, «ыстық» электронды пошта, ЖОО-да «сенім жәшіктері» жасау арқылы көтеріге жоспарланған. Жемісті еңбек үшін мемлекеттік органдармен (қаржы полициясы) «Операция сессия» жүйелік жобаны іске асыру үшін келісім жасалыну мүмкін.

4. Студент жастарының интеллектуалды потенциалын дамыту.

Берілген бағыттың шеңберінде ғылыми салада студенттер бастамаларына қолдау және демеу бойынша нақты мәселе шешуге арналған өзара тиімді келісім, меморандум, шарт және т.б. құжаттарды жасау жоспарланған. «Интеллектуалды олимпиада», «21 ғасыр студенті», «Жыл студентті» және т.б. жобаларды, ғылыми-практикалық конференциялар, форум өткізудің, ғылыми жарияланымдардың жинағын шығаруды ұйымдастыру.

5. Студенттер арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру.

«Сау адам-табысты адам» ұранның студент жастарының өміріне жүзеге асыру. Полиграфиялық өнім және тақырыптық видеоның, спорттық шаралардың, флеш-моб акциялардың және кәмелетке толмағандарға ішімдік және темекі бұйымдарын сату фактілерін айқындауға арналған рейдтер жасау арқылы ақпараттық кампания өткізу.

6. ҚСА ішкі және сыртқы әрекеттесуді ұйымдастырудың жетілдіруі.

Қазақстан студенттерінің Альянсінің негізгі жобалары:

• 
  Республикалық жазғы студенттер лагері;
  
• 
  «Жыл студенті» республикалық конкурсы;
  
• 
  «Таза сессия» операциясы;
  
• 
  «Қалай тұрасың, студент?» республикалық конкурсы;
  
• 
  «Қалай тамақтанасың, студент?» республикалық конкурсы;
  
• 
  «Қазақстан Республикасының студенттері үшін қоғамдық көліктерге жеңілдіктер» қоғамдық мониторингі.
  

ҚСА құрылымдық бөлімшелері, мемлекеттік органдармен жұмыс байланыс орнықтыру, коммерциялық құрылым, әр түрлі азаматтық қоғам мен халықаралық ұйымдардың әр түрлі институттарымен әрекеттесу жұмысына ерекше көңіл бөлінеді.ҚСА ұйымдық құрылымы серіктестік басқару құрылымының 5 деңгейінде көрсетіледі:

1. 
   ҚСА республикалық деңгейінде ҚСА Республикалық штабы;
   
2. 
   ҚСА аймақтық деңгейінде ҚСА қалалық штабтары;
   
3. 
   ҚСА қалалық штабтары тікелей Республикалық штабқа бағынады.
   

*Ескерту: әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

Қазақстан студенттер Альянсы қазіргі таңда еліміздің 14 облысы мен республикалық маңызы бар Астана және Алматы қалаларында жұмыс жасауда. Соның бірі және бірегейі Алматы қаласындағы – «Алматы студенттер Альянсы» корпоративтік қоры.

«Алматы» студенттер Альянсы» корпоративтік қоры (бұдан әрі - Қор) – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне және басқа да заңнамалық актілеріне сәйкес корпоративтік қордың ұйымдастыру-құқықтық түсінде ұсынылып отыр.

Қордың мемлекеттік тілдегі ресми атауы – «Алматы» студенттер Альянсы» корпоративтік қоры.

Қордың заңды мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 050000, Алматы қаласы, Шевченко көшесі 97, 4201 кабинет.

Қордың құрылтайшысы: «ҚСА» Республикалық студенттер қозғалысы» қоғамдық бірлестігі, заңды тұлғаның мемлекеттік тіркеу туралы куәлік №5088-1900-ҚБ Қазақстан Республикасы, 010000, Астана қ., Алматы ауданы, Иманов көшесі, 50 үй, 408 кеңсе.

Қордың қызметі нәтижесінен пайда түскен жағдайда, ол жарғылық мақсатты орындауға бағытталуы керек. Қор өзінің жарғылық мақстаттарына сәйкес келетіндей ғана кәсіпкерлік қызметпен айналыса алады. Қорэкономикалық, техникалық және әлеметтік дамуындағы стратегиясын, өзінің қызметтік бағытындербес анаықтайды.

Қордың басты мақсаты республика жастарының мүдделерін қорғауға, азаматтық және әлеуметтік бастамаларды жүзеге асыруға, сонымен бірге студент жастардың жан-жақты дамуына, білім алуына, тәрбиеленуіне және өз мүмкіндіктерін толыққанды таныта алуларына, студент жастардың мәселелерін шешу жағдайлары мен механизмдерін қалыптастыруға бағытталған талаптарын, күш-қуатын, әлеуетін біріктіру болып табылады.

Қордың бағдарламалық және жарғылық мақсаттарға қол жеткізу үшін Қамқоршы кеңесінің шешімі бойынша Қор өзге де жастар ұйымдарымен, бірлестіктермен, қозғалыстарымен ассоциацияларға (одақтарға) ене алады.

Қор қызметінің нысаны болып табылады.

• 
  Студенттерді патриотизм мен отансүйгіштікке тәрбиелеу, жастар арасында жалпыға ортақ адами құндылықтарды, адамгершілікті, мәдениетаралық ынтымақтастықты тәрбиелеу;
  
• 
  Мемлекет тарапынан жүргізіліп жатқан демократиялық реформалардың бағытын жүзеге асыруға ықпал ету, түсіндіру және насихаттау;
  
• 
  Мемлекеттің жастармен жұмысына қолдау мен көмек көрсету, студент жастарға қатысты Заңдарды, Үкімет Қаулыларын жүзеге асыру;
  
• 
  Студенттердің интеллектуалды әлеуетін дамыту;
  
• 
  Студенттер арасында жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру;
  
• 
  Студенттер арасында салауатты өмір салтын насихаттау;
  
• 
  Студенттердің бойында патриоттық сезімді қалыптастыру.
  

• 
  Жастардың қорға келіп түскен әлеуметтік жобалары мен бағдарламаларын қарастырады; және қорытынды шығарады;
  
• 
  Қор қызметінің нәтижелері туралы есепті дайындайды;
  
• 
  Қор құзіретіне қатысты мәселелер бойынша белгіленген тәртіпте ұйымдармен жұмыс істейді;
  
• 
  Қордың қаржылық мониторингін жүргізеді;
  
• 
  Жастардың қорға келіп түскен әлеуметтік жобалары мен бағдарламалары юойынша сараптамалық баға береді.
  

«Алматы студенттер Альянсы» Корпоративтік қоры 2010 жылдан бері Республикалық, қалалық деңгейдегі шараларды жүзеге асырып келеді (Кесте 6).

«Алматы» студенттер Альянсы» корпоративтік қорының мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша 2010-2017 ж.ж. атқарған қызметтері*

6-кестенің жалғасы

3. 
   ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРДЫҢ ЖАСТАР САЯСАТЫН ДАМЫТУ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУҒА ҚАТЫСУЫН ЫНТАЛАНДЫРУ ЖОЛДАРЫ
   

3.1 Үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысуының шетелдік тәжірибесі және оны Қазақстан жағдайында қолдану мүмкіндіктері

Жоспарға сәйкес, мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдар арасындағы салалық ынтымақтастықты кеңейту, қоғамдық мониторинг пен бақылау жүйесін дамыту, қайырымдылық және әлеуметтік жауапкершілікті дамыту мәдениетіндегі үкіметтік емес ұйымдардың рөлін арттыру сияқты бірқатар шаралар жүзеге асырылатын болады.

Бұл ретте мемлекеттік органдардың үкіметтік емес ұйымдармен тұрақты кездесулерін өткізу, ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жөніндегі үйлестіру кеңесінің отырысы, «ASAR» үш жақты ынтымақтастық форумы, қоғамдық кеңестердің мәжілісі және басқа да іс-шараларды өткізу тәжірибелері жалғасатын болады.

Жалпы алғанда, Жоспардың іске асырылуы ҮЕҰ мен мемлекеттің өзара іс-қимылының жаңа тәсілдерін әзірлеуге, ҮЕҰ-ға халықтың әлеуметтік қызметтерінің сапасын жақсартуға және олардың қаржылық тұрақтылығын арттыруға мүмкіндік береді.

Жақында Салық кодексіне енгізілген түзетулерге сәйкес, Қазақстанда шетелден қаражат алатын азаматтық және заңды тұлғалар мемлекеттік кірістер комитетіне арнайы есеп беруге міндеттелді. Айта кетелік, осыған ұқсас бақылау шаралары көптеген мемлекеттерде енгізілген. Айтпақшы, бұл мәселені шешу үшін жеке заң қабылдаған елдер де бар. Ал, Қазақстанда неліктен мұны Салық кодексіне түзету етіп енгіздік? Бұл сұрақтың жауабы өте қысқа. Себебі әртүрлі елдерде мұндай заңның мақсаттары да алуан түрлі. Мысалы, Америка Құрама Штаттары неміс насихатын шектеу мақсатымен 1938 жылы осындай заң қабылдады. Ресей Федерациясы да елдің ішіндегі саяси ахуалға шетелдік тұлғалардың ықпалын азайту үшін, арнайы заң шығарды. Ал Қазақстан шетелдік көздерден келетін ақша ағымдарын бақылау жүйесін жетілдіруге ұмтылуда. Өйткені, бұл ағым жеткілікті деңгейде ашық емес.

Ендігі кезекте халықаралық тәжірибеге назар аударайық. ТМД елдерінің арасында бұл мәселеге қатысты бірінші болып заң қабылдаған Беларусь. 1994 жылдан бері Беларусьтағы коммерциялық емес ұйымдарды кез-келген шетелдік қаржыландыру мемлекеттік тіркеуден өткізіледі. Атап айтарлығы, грантты (қайырымдылыққа бөлінген ақшаны) тіркеу үшін биліктің алдын-ала рұқсаты керек. 2011 жылы қараша айында енгізілген түзетулерге сәйкес, беларусьтық коммерциялық емес ұйымдарға шетелдегі банктер мен қаржылық мекемелерде есеп-шот ашуға тыйым салынды. Заң бойынша, биліктің рұқсатынсыз шетелден қаражат алған тұлғалар әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

2012 жылы 6 шілдеде Ресей Федерациясының Мемлекеттік Думасы қабылдаған заң шетелден қаржы алып, саяси қызметпен айналысатын ұйымдарды «шетелдік агенттер» ретінде тіркеуді міндеттеді. Алайда бұл заңның құзыреті діни ұйымдарға, мемлекеттік ұйымдар мен олар құрған қоғамдық бірлестіктерге, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқаратын мемлекеттік, бюджеттік мекемелерге жүрмейді. «Шетелдік агенттер» қызметін атқаратын қоғамдық ұйымдар жарты жылда бір рет құзыретті органдарға өзінің жұмысы мен басшылық құрамы туралы, үш айда бір рет – қаржылық шығындары туралы есебін, жылына бір рет – аудиторлық қорытындыларын жіберіп отыруға міндеттелген. Оған қоса, аталған ұйымдар жылына бір рет өзінің қызметі туралы есебіне ғаламторда жариялайды. Егер шетелдік көздерден алған ақшаның көлемі 200 мың рубльден асса, бақылауға алынады.

ТМД-ның тағы бір мемлекеті – Әзербайжанда 2014 жылдың ақпанында коммерциялық емес ұйымдар туралы заңға түзету енгізіліп, үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыруды мемлекеттік бақылау қатайтылды. Бұған дейін, 2009 жылы заң қабылданып, ол құжат халықаралық коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары мен өкілдіктерін тіркеуден өтерде Әзербайжан үкіметімен ерекше келісім жасауға міндеттеді. Айтарлығы, осы заңның талаптары қатал болып, оған сәйкеспегеніне тіркеу жасалмады. 2011 жылы ел үкіметі заңнаманы тағы қатайтып, тек ұйымдардың өзін ғана емес, алатын грантын да тіркейтін тәртіп енгізді. Тіркеуден өтпей қызметін жалғастырған коммерциялық емес ұйымдарға (тіркелмеген гранттарды пайдаланғаны үшін) 5-8 мың еуро көлемінде, ал азаматтық тұлғаларға – 1-2 мың еуро көлемінде айыппұл салынады.

АҚШ, Ұлыбритания, Қытай және Израиль мемлекеттерінің тәжірибесін қарастырайық. АҚШ-та 1938 жылы қабылданған заң бойынша, «шетелдік принципалдың бұйрығы, ұсынысы, басшылығы және бақылауы бойынша» іс-әрекет ететін азаматтық немесе заңды тұлға шетел агенті болып саналады. Аталған заңның құзыреті: діни, академиялық, ғылыми және көркем сипаттағы қызмет түрлеріне; шетелдік мүддеге қызмет етпейтіндерге; басшылықтың 80 пайызы америкалық азаматтардан құралып, басқа шетел агенттерінің бақылауына кірмейтін, сондай-ақ 80 пайызы америкалық азаматтардың иелегіндегі БАҚ-на жүрмейді. Заңнаманы бұзғандарға қолданылатын жазаның түрлері – 5 жыл бас бостандығынан айыру немесе 10 мың доллар айыппұл төлеу.

Ұлыбританияда коммерциялық емес ұйымдардың қызметін бақылаудың әлемдегі ең ескі жүйесі қолданылады. 1853 жылы қабылданған Актіге сәйкес, қайырымдылық ұйымдарының барлық іс-қимылдарын Қайырымдылық жөніндегі комиссия бақылайды. Осы комиссия үкімет пен парламенттің алдында қайырымдылық секторына жауапты. Жылына 5 мың фунт стерлингтен астам ақша жинайтын ұйымдардың барлығы осы комиссиядан тіркеуден өтеді. Тіркеу нөмірі бойынша олардың мәртебесін, табысын білуге болады. Айтарлығы, қайырымдылық ұйымдар туралы толық ақпарат, соның ішінде есеп-қисап сайтта орналастырылады. Егер де қандай да бір ұйым мәліметті дер кезінде бермесе, тіркеуден шығарылып, іс жүзінде салық жеңілдіктерінен, қайырымды жандардың сенімінен айрылады. Комиссия ұйымдардың өзінің жеке және саяси мүддесі үшін мәртебесін пайдаланып, салық төлеуден жалтарып кетпеуін жіті қадағалайды. Азаматтардан түскен шағым бойынша аталған ұйымдарға тексеру жүргізіледі [25].

Қытайда да мұндай заңға ерекше көңіл бөлінеді. Ел аумағында қызмет ететін қоғамдық ұйымдардың қаржылық қызметін бақылау қатайтылып, заң мемлекет деңгейінде үшінші оқылымда қабылданды. Қытайдың заңдық органдарының өкілдері елдегі шетелдік ұйымдарды ҚХР-дың қоғамдық қауіпсіздік министрлігінде тіркелуді міндеттейді. Заң бойынша, шетелдік ұйымдар үнемі мемлекеттік органдардың қарауында болып, үкіметті өзінің қызметімен хабардар етіп отыруы тиіс. Олар әрдайым аудит жүргізіп, өз табыстарын ашық жариялап, табыстары мен шығындары туралы есебін жиі ұсынып отыруға міндеттелген. Қытайлық ұйымдар ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіретін қоғамдық бірлестіктермен ынтымақтастықты бірден үзіп отырады.

Израильде 2011 жылы қабылданған заңға сәйкес, барлық үкіметтік емес ұйымдар үшін қайырымдылық қаражат және оны орындамағаны үшін айыппұлдар салу жөніндегі бірыңғай есеп тәртібі енгізілген. Мысалы, шетел үкіметтері «насихаттық» ұйымдардың қызметін жасырын қаржыландыратын болса, Израиль оны егемен демократиялық ұлттардың арасындағы өзара іс-әрекет тәжірибесі мен нормаларының бұзылуы деп санайды. Үкіметтік емес ұйымдардың гуманитарлық қызметіне қаржылай қолдау көрсету де солай бағаланады. Израиль әсіресе, терроризмді қолдау мәселесіне қатаң көңіл бөледі. Мемлекет тарапынан тұрақты түрде бақылау жүргізіледі. Шетелден қаражат алатындарға көтеріңкі салық енгізу мәселесі қарастырылуда.

Шетелдердің ақшасына жұмыс істейтін үкіметтік емес ұйымдардың өкілдеріне заңманы бұзғаны үшін қатаң жаза қолданатын елдер де бар. Мысалы, Мысырда 2002 жылы қабылданған заң бойынша, Ынтымақтық және әлеуметтік әділеттілік министрлігінің рұқсатынсыз ішкі және сыртқы көздерден қаражат алуға қатаң тыйым салынады. Рұқсатсыз қаржыландырылған жағдайда, ол азаматтар 6 ай бас бостандығынан айрылады және 2000 мысыр фунты көлемінде айыппұл төлейді. 2011 жылы елдің ынтымақтастық және әлеуметтік әділеттілік министрі Джауда Әбдел Халик Мысырдың Орталық банкіне мысырлық үкіметтік емес ұйымдардың барлық банк операцияларын жария ету туралы ұсыныс айтты.

Үндістанда да заң қатал. 1976 жылы қабылданған актіге сәйкес, шетелден ақша алатын коммерциялық емес ұйымдардың өкілдеріне тек сайлау ғана емес, сондай-ақ тұтас саяси қызметпен айналысуға тыйым салынады. Атап айтқанда, жол қозғалысын жабуға әкеліп соқтырған митингілер мен шерулерді ұйымдастыру немесе үкіметтік органдардың қалыпты жұмысына кедергі келтіру заңды бұзу деп есептеледі. Мұндай жағдайда ұйымдардың тіркелмек былай тұрсын, олардың қызметіне толық тыйым салынады. Ондай ұйымдардың шоттары бұғатталып, басшыларына қатысты тергеу шаралары жүргізіледі [26].

Венесуэланың тәжірибесі тіптен қатал. Бұл елде үкіметтік емес ұйымдарды шетелден қаржыландыруды шектеу (іс жүзінде тыйым салу) ұйымдасқан қылмыспен және терроризммен күрес туралы заңнаманың есебінен жүзеге асырылады. Сонымен қатар, Венесуэлада саяси бостандықты қорғау және ұлттық өзін-өзі билеу құқығы туралы заң бар. Осыған орай, жат елдің азаматтарының саяси мүддесін қорғауға, осы мақсатқа шетелден қаражат алуға тыйым салынған. Саяси бостандықты қорғау туралы заңда үкіметтік емес ұйымдарда жұмыс істейтін шетелдіктерге ерекше көңіл бөлінген. Атап айтарлығы, үкіметтік емес ұйымдарда жұмыс істейтін осындай азаматтарға «үкіметтік институттарға және Венесуэланың беделді мемлекет қайраткерлеріне жағымсыз баға бергені үшін» ір көлемде айыппұл (150 мың АҚШ долларына дейін) салады және елден қуады.

Халықаралық тәжірибеде мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың арасындағы, оның ішінде білгілі бір салалардағы қарым-қатынастар мен ынтымақтастықты дамыту мәселелерінің кешенді түрде шешілуінің нақты мысалдары жеткілікті. Осы мақсатта азаматтық қоғаммен жұмыс істеу және қаржылай көмек беру бойынша арнайы дербес жұмыс органдары да құрылған.

Атап айтсақ, Албания Республикасы Конституциясының 78-ші және 83-ші баптары негізінде және Министрлер кеңесінің ұсынысы бойынша «Азаматтық қоғамға қолдау көрсету Агенттігін құру және оның қызметін ұйымдастыру туралы» арнайы Заң қабылданған. Бұл мемлекетте, атауы өзі-ақ айтып тұрғанындай, аталған Агенттік азаматтық қоғамға қолдау көрсету қызметімен айналысады және орталық бюджеттік мемлекеттік орган болып табылады.

Агенттіктің негізгі атқаратын қызметі – азаматтық қоғамды тұрақты және орнықты түрде дамытуға ықпал ету және қоғамның пайдасы мен мүддесіне бағытталған азаматтық бастамалар үшін қолайлы жағдай жасау. Агенттік өзінің осы қызметін жүзеге асыру мақсатында коммерциялық емес ұйымдардың жұмысын ынталандыратын және олардың тұрақты дамуын нығайтатын, сектораралық және халықаралық ынтымақтастықты, азаматтық бастамаларды, қайырымдылық және волонтерлік қызметті, қоғамның демократиялық құрылымдарын дамытатын бағдарламаларға және өзінің басты мақсатына сай келетін басқа да жобаларға қаржылай көмек көрсетіп отырады. Өзінің қызметі барысында Агенттік үкіметтің азаматтық қоғамды дамыту ісіндегі стратегиялық басымдылықтарын басшылыққа алады. Агенттікті қаржыландырудың басты көздері: мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру, өзінің дербес табыстары мен өзге де заңды қайырымдылықтар, сонымен бірге заңмен белгіленген басқа да табыс түрлері болып табылады.

Ал Венгрияда азаматтық ұйымдардың қаржы көздері ашық, белгіленген бюджеттік үдеріске негізделген және саясаттан тәуелсіз болуы үшін ел Парламентінің бастамасымен «Ұлттық азаматтық қор» құрылған. Ұлттық азаматтық қордың басты міндеті – жалпы мемлекеттік және жергілікті міндеттерді неғұрлым тиімді жүзеге асыру мақсатында азаматтық қоғамды нығайту, азаматтық ұйымдарға олардың қоғамдағы өз міндеттерін атқаруы үшін көмек беру, үкімет пен азаматтық қоғам арасында әріптестік байланыстар мен еңбек бөлінісін дамытуға ықпал ету. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу және азаматтық қоғамның өзін-өзі ұйымдастыруына қол ұшын беру үшін Парламент «Ұлттық азаматтық қор туралы» Заң қабылдап, аталған қордың мақсаты, оны қаржыландыру көздері, бенефициарлары, ұйымдық құрылымы мен басқа да ережелері белгіленіп берілген [38].

Жоғарыда келтірілген шетелдік тәжірибелерден алынған мысалдар біздің елімізде пайдалану үшін толық көшіріп алуға келмейтіні түсінікті, әрине. Десек те, айтылған халықаралық үлгілердің кейбір жақтары мен жүйелерін Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсету мәселесін кешенді түрде шешу тәртібін енгізу үшін пайдалануға болар еді.

«Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспары» екі түрлі мақсатты көздейді. Оның алғашқысы – ұзақ мерзімді мақсат, яғни еліміздің үкіметтік емес ұйымдарының бәсекелестік қабілеттерін күшейту, азаматтардың өмір сүру сапасын арттырудың негізі ретіндегі Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық және қоғамдық-саяси жаңаруындағы олардың мәні мен маңызын көтеру үшін жағдай туғызу.

Ұлттық жоспардың қысқа мерзімді міндеттеріне келсек, олар мыналар: үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қорғау бойынша нормативтік құқықтық актілер қабылдау, үкіметтік емес ұйымдардың қызметін реттеп отыратын заңнамалық талаптарды жүйелеу, үкіметтік емес ұйымдар қызметінде пайдаланылатын заңдарды жетілдіру; үкіметтік емес ұйымдардың статистикалық есебін жүргізу жүйесін нақтылап, ретке келтіру, үкіметтік емес ұйымдар қызметінің нәтижелері мен олардың ықпалын бағалаудың кешенді әдістемесін енгізу; мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс жүйесінің тиімділігін арттыру және оны жүзеге асыру аясын кеңейту; үкіметтік емес ұйымдармен өзара қарым-қатынас үдерісін мүлдем жаңа сапалық сипаттағы, яғни «қатысушы-бақылаушы» дәрежесінен «сарапшы» және «әріптес» деңгейлеріне шығару; үкіметтік емес ұйымдардың аумақтық бақылау үдерісінің барлығына: талдау жасау, жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау жасау кезеңдеріне қатысу тәжірибесінің жүйесін енгізу; еліміздің үкіметтік емес ұйымдарының сапалық өсуін ынталандыру, олардың азаматтық бастамалардың баламалы түрлерін дамытудағы және қоғамдық белсенділікті арттырудағы маңызы мен жауапкершілік дәрежесін кеңейту; қазақстандықтардың өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған әлеуметтік жаңа жобаларды жүзеге асырудағы үкіметтік емес ұйымдардың белсенділігін арттыру, оларды қолдап-қуаттап, мадақтап отыру.

«Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарының» жобасында жеті түрлі бағыт-бағдар көрсетілген. Енді соларға жеке-жеке тоқталып өтейік.

Бірінші бағыт – мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру барысына, барлық деңгейлердегі мемлекеттік органдардың қызметіне, оның ішінде мемлекеттік қызмет көрсету сапасына қоғамдық бақылау жасау жүйесін дамыту.

Қазақстан Республикасында үздік халықаралық тәжірибелерге негізделген, отандық шарттар мен жағдайларға лайықталған қоғамдық бақылау жүйесінің болмауы жергілікті мемлекеттік органдардың қарапайым халық алдындағы әлеуметтік жауапкершілігі мен есептілігіне барлық уақытта күдік тудырып келеді. Азаматтар тарапынан билік орындарына деген сенімсіздіктің орын алуы тұрғындардың саяси және азаматтық белсенділігін барынша төмендетеді, сондай-ақ басқа біреудің есебінен күн көрушілік көңіл-күйін немесе, керісінше, әлеуметтік шиеленістерді тудырады. Бұған қоса, азаматтардың заңды жолдармен қажетті нәтижеге қол жеткізуге болатынына сенімділікті жоғалтуы оларды тиісті мәселені шешудің заңсыз әдіс-тәсілдерін іздеуге мәжбүр етеді және жемқорлық көріністерінің дамуына ықпал жасайды.

Екінші бағыт – үкіметтік емес ұйымдардың жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға қатысуы. Жергілікті өзін-өзі басқару азаматтардың мемлекетпен байланысын, олардың мемлекеттік басқаруға қатысуын қамтамасыз ететін қазіргі заманғы мемлекеттік маңызды құрылымдардың бірі болып табылады.

Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қоғам және азаматтар мемлекеттік шешімдер қабылдау процесі мен олардың жүзеге асырылуына тікелей қатыстырылуы қажет. Жергілікті басқару органдары арқылы халыққа жергілікті маңызы бар мәселелерді өз бетімен және жауапкершілікпен шешуіне нақты мүмкіндік беру керек», - деп атап көрсетілді.

Үшінші бағыт – мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың салалық ынтымақтастығын кеңейту. Елбасымыз айтқандай, Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдарының қызметі мен маңызы нығайтылып, әсіресе, әлеуметтік салалардағы мемлекеттік органдардың қызметтік міндеттері бірте-бірте соларға берілуі тиіс. Бүгінде еліміздің үкіметтік емес ұйымдары жастар саясаты, білім, денсаулық сақтау және салауатты өмір салтын қалыптастыру, экология және қоршаған ортаны қорғау, құқық қорғау және заңгерлік көмек беру, қарт адамдармен және мүгедектермен жұмыс істеу, гендерлік саясат, мәдениетті дамыту және осы секілді көптеген салаларда өз жұмыстарын жүргізіп жатыр.

Көптеген үкіметтік емес ұйымдар жүзеге асырып жатқан әртүрлі бағыттардағы әлеуметтік маңызды жобалардың ресурстық көздері негізінен халықаралық қорлардың гранттары, жеке тұлғалардың қайырымдылық және демеушілік көмектері немесе мемлекет қаржысы болып табылады. Осы орайда, қаржыландыру деңгейінің арасалмақтық қатынасы әрқалай екеніне назар аударғымыз келеді.

Үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік-маңызды қызметін қаржыландыру – бүкіл әлемде жеткілікті түрде таралған тәжірибе болып табылады. Қазақстан Республикасы бюджетінен үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыру 2003 жылдан бастап 2003-2005 жылдарға арналған үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қолдау бағдарламасының қабылдануымен қолға алынды.

Төртінші бағыт – меценаттық, қайырымдылық мәдениеті және әлеуметтік жауапкершілік құрылымдарын дамыту. «Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарының» жобасында қарастырылған, үкіметтік емес ұйымдардың қызметін одан әрі дамытуға арналған іс-шаралар жүйесінде атап көрсетілген төртінші бағыт меценаттық, қайырымдылық мәдениеті және әлеуметтік жауапкершілік құрылымдарын дамыту мәселелеріне арналған.

Бесінші бағыт – үкіметтік емес ұйымдардың «жасыл экономиканы» дамытуға бағытталған бастамаларына кеңінен жол ашу. Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 30 мамырдағы №577 Жарлығымен «Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдама» бекітілген болатын. Осыған сәйкес ел Үкіметінің 2013 жылғы 31 шілдедегі №750 қаулысымен Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдаманы іске асыру бойынша 2013 – 2020 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары қабылданды.

Алтыншы бағыт – үкіметтік емес ұйымдардың «Жалпыға ортақ еңбек қоғамы» трендінің ұстанымдарын түсіндіру және оны дамытуға қатысуын қамтамасыз ететін жүйелерді ілгерілету. «Егемен Қазақстан» газетінің 2012 жылғы 10 шілдедегі нөмірінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты бағдарламалық мақаласы жарияланған болатын.

Жетінші бағыт – халықаралық және шетелдік үкіметтік емес ұйымдармен өзара ынтымақтастық қарым-қатынастар орнатудың басым бағыттары. Бүгінде Қазақстанның әлемдік аренадағы орны салмақтана түсіп, халықаралық беделі мен ықпалы нығайып, күшейіп келе жатқаны құпия емес.

Еліміздегі тұрақтылық пен әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны инвестициялық жағынан ғана емес, халықаралық және шетелдік үкіметтік емес ұйымдар үшін де мемлекетіміздің тартымдылығын арттыра түсуде. Сондай-ақ, халқымыздың тұрмыс-тіршілік деңгейінің жақсаруынан көрініп отырған экономикамыздың елеулі түрдегі орнықты өсуі, Қазақстан Республикасы Үкіметінің үкіметтік емес ұйымдарға жан-жақты, оның ішінде қаржылай қолдау көрсету жөніндегі тұрақты күш-жігері халықаралық және шетелдік үкіметтік емес ұйымдар қызметінің де сапалық тұрғыдан өзгеріске ұшырауына алып келді.

Міне, біз жоғарыда «Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарының» жобасында белгіленген жеті түрлі бағыт-бағдарға талдау жасап, ондағы негізгі өзекті мәселелерге тоқталдық.

«Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспарының» жобасы 2013 жылдың 14-15 қарашасы күндері Астана қаласында өткізілген Қазақстанның VІ Азаматтық форумында азаматтық қоғам белсенділерінің назарына ұсынылып, жан-жақты талқыға салынған Ұлттық іс-қимыл жоспарын мынадай үш кезеңде жүзеге асыру көзделген:

Бірінші кезең мерзімі – 2014-2015 жылдар. Кезеңнің негізгі міндеттері: қолданыстағы нормативтік құқықтық қорларды одан әрі жетілдіре түсу; үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасы саласында жаңа нормативтік құқықтық актілер жиынтығын жасау; Ұлттық жоспарды жүзеге асыру бағыттары бойынша алғашқы нұсқаулар беретін іс-шаралар мен ақпараттық науқандар өткізу.

Екінші кезең мерзімі – 2016-2019 жылдар. Кезеңнің негізгі міндеттері: мемлекет пен үкіметтік емес ұйымдардың қарым-қатынасы саласындағы құқықтық-заңнамалық құжаттарды қолдану тәжірибелерін жетілдіру, үкіметтік емес ұйымдарға мемлекеттік қолдау көрсетудің нормативтік бекітілген жүйелерін іс жүзінде енгізу; Ұлттық жоспарда көрсетілген тақырыптық бағыттар бойынша үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттің өзара ынтымақтастық іс-әрекеттері үдерісін сапалық тұрғыдан жақсарту.

Үшінші кезең мерзімі – 2020 жыл. Кезеңнің негізгі міндеттері: Ұлттық жоспардың бағыттары, белгіленген нәтижелер деңгейіне қол жеткізу бойынша жүзеге асырылған іс-шаралардың тиімділігін бағалау бойынша зерттеу жүргізу және оларға талдау жасау жобаларын жүзеге асыру; Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасы саласындағы жаңа түбегейлі құжатты бірлесе жасау үдерісін ұйымдастыру [33].

3.2 Үкіметтік емес ұйымдардың жастар саясатын дамыту мен жүзеге асыруға қатысуын ынталандыру бойынша ұсыныстар
Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың даму үдерісіне талдау жасай отырып, мынадай оң өзгерістер мен алдағы мүмкіндіктерді атап көрсетуге болады:

- үкіметтік емес ұйымдардың қызметін үйлестіріп отыратын негізгі нормативтік құқық құжаттар бар;

- орталық және жергілікті билік орындары тарапынан үкіметтік емес ұйымдардың дамуы үшін саяси жігер-ұмтылыс пен мүдде танытылып, қажетті қаржылай қолдау көрсетіліп отыр;

- кейінгі кезде мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдар арасында мемлекеттің азаматтық қоғамның нақты осы саласын қолдау жүйелерін жақсарта түсуге бағытталған нормативтік құқықтық қорларды қалыптастыру мәселелері бойынша өзара түсіністік жағдайында бірлесе жұмыс істеу белсенділігі арта түскені байқалады;

- үкіметтік емес ұйымдардың атқаратын және көрсететін қызметтерінің түрлері кеңейтіліп, белгілі бір салаға кәсіби мамандану шеңбері артып келеді;

- үкіметтік емес ұйымдардың білгілі бір топтарын біріктіріп, олардың мүдделерін қорғайтын республикалық ірі үкіметтік емес ұйымдардың қызметі жанданып келеді;

- үкіметтік емес ұйымдардың республикалық және ұлттық деңгейдегі әртүрлі консультативтік-кеңес беру органдарының жұмысына қатысу дәрежесі арта түсті;

- үкіметтік емес ұйымдармен өзара ынтымақтастық, қоғамдық және сараптамалық кеңестерінің мәртебесі мен маңызы, олардың қызметтік белсенділігі өсе түскен;

- үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттік органдардың өзара бірлескен қызмет тәжірибелерінің оң үлгілері бірте-бірте жинақталып келеді;

- үкіметтік емес ұйымдар мектебінен өткен мамандардың мемлекеттік қызметке орналасу, ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырудың әртүрлі

тұстары бойынша бірлесе жұмыс істеудің пәрменділігін арттыратын оқыту бағдарламаларын жүзеге асыру тәжірибелері байқалады;

- әкімшілік реформалар барысында үкіметтік емес ұйымдар мен азаматтық қоғам өкілдерін нормативтік құқықтық құжаттарды, мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарын жасау, жоспарлар мен бағдарламаларды жүзеге асырудың тиімділігін, қоғамдық мониторинг және сараптама жасау шеңберіндегі қызмет көрсету сапасын бағалау және т.б. жұмыстарды жүзеге асыруға белсенді түрде қатыстыру жөнінде ұсыныстар жасалып, кейін бұл қағида міндетті талаптар қатарына енгізілуі оң бағаланып отыр;

- мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында, мысалы, арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы мемлекеттік органдардың кейбір қызметтік міндеттерін үкіметтік емес ұйымдарға сеніп тапсыру жағдайы жақсы бастама ретінде көрініс тапқан.

Соған қарамастан, қазіргі уақытта Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін дамыту барысында мынадай кемшіліктер мен қауіп-қатерлер де орын алып отырғанын жасыра алмаймыз:

- азаматтық қоғамның саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және дiни бiрлестiктер секілді басқа да құрылымдарына қарағанда, үкіметтік емес ұйымдар еліміз тұрғындарының басым көпшілігіне оншалықты жақсы таныс емес; жүргізілген сауалнамалар халықтың үкіметтік емес ұйымдардың қызметі туралы жеткілікті дәрежеде біле бермейтінін көрсетті; үкіметтік емес ұйымдар қызметіне әртүрлі әлеуметтік топтардың санаулы ғана мүшелері тартылған;

- мемлекеттік құрылымдар тарапынан үкіметтік емес ұйымдардың қызметіне деген қызығушылықтың тұрақсыздығы, оған саяси оқиғалар мен өзгерістердің әсер етуі, мысалы, үкіметтік емес ұйымдарды негізінен белгілі бір деңгейлердегі сайлау кезеңдерінде ғана халықтың белсенділігін арттыру үшін уақытша пайдалану әдеті байқалады;

- көптеген үкіметтік емес ұйымдарда тек қана бір адам – оның басшысы ғана жұмыс істейді, мұндай ұйымдардың тұрақты қызметкерлері жоқ, қоғам мүшелерін өздерінің дербес өзекті мәселелерін шешуге жұмылдыратын, шын мәніндегі қоғамдық сипаттағы үкіметтік емес ұйымдардың саны өте аз, соның салдарынан үкіметтік емес ұйымдар жүйесінің одан әрі дамып, өсіп-өркендеуіне кедергі туып отыр;

- кейінгі жылдарда мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бойынша бөлінген қаржы көлемінің артуына байланысты уақытша құрылған «бір күндік» үкіметтік емес ұйымдардың қатары көбейе түскен, әлеуметтік маңызды жобаларды шын мәнінде жүзеге асырудың тиімділігін арттырудағы азаматтық қоғамның өз арасындағы қарым-қатынастың дұрыс жолға қойылуына тосқауыл болып отырған теріс сипаттағы көріністің бірі – осы;

- саланың ішкі жүйесінде жоғары сапалы әлеуметтік қызмет көрсету саласындағы салауатты бәсекелес ортаны қалыптастыру және оны қолдау мақсатындағы тиісті бағыттар бойынша кәсіби үкіметтік емес ұйымдардың үлес салмағы да аз, қатары сирек болып тұр;

- үкіметтік емес ұйымдар арасында қоғамның тиісті мүшелеріне қызмет көрсету тұрғысында көзделіп, нысанаға алынған «мақсатты аудитория» ретінде емес, тек қана «мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты» орындау нысаны деп қана қарайтын тоғышарлық көзқарастағы кері құндылықтар күшейіп келеді;

- бірқатар үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік органдардың, сонымен бірге өздерінің әріптестері мен мақсатты аудиториясының асырауында ғана болғысы келіп, біреудің есебінен күн көргісі келетін ұстанымды ұстанады;

- үкіметтік емес ұйымдардың арасындағы мемлекеттік ұйымдардың, басқа да әріптестерінің әртүрлі бастамаларын барынша теріске шығарып, жарамсыз етіп көрсету, өздерінің нақты ұсыныстарын айтудың орнына әйтеуір сынап, түкке тұрғысыз сияқты таныту тұрғысынан қарайтындары да аз кездеспейді;

- билік орындары жариялаған және нормативтік құқықтық құжаттар түрінде бекітілген, үкіметтік емес ұйымдардың сарапшылық мүмкіндігін пайдалану жөніндегі бастамалар әлі де жеткілікті дәрежедегі нақты мүдделілік пен қызығушылық түрінде бекітілмеген, мемлекеттік органдар, әсіресе, жергілікті жерлерде үкіметтік емес ұйымдар қызметінің пайдалы және маңызды екеніне оншалықты назар аудара қоймайды;

- бұрынғысынша, мемлекеттік қызметкерлер, әсіресе, салалық құрылымдарда, аудандық және ауылдық деңгейлерде үкіметтік емес ұйымдар қызметінің мемлекеттің дамуын жеделдету үдерісіндегі мәнін түсінуге тырыспайды, көп жағдайда, азаматтық қоғам мүшелерімен қарым-қатынас қағаз жүзінде ғана қалып, жоғары жаққа есеп беру үшін ғана уақытша іс-шаралар өткізіледі;

- мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде таңдау және іс-қимыл еркіндігінің белгілі бір ауқымда іс жүзінде шектеліп қалуының салдарынан көптеген үкіметтік емес ұйымдарда жұмыстың жаңа әдістері мен тәсілдерін іздеп, инновациялық технологияларды енгізуге мүмкіндік жоқ;

- жұмысты ұйымдастыру және оның нәтижесін бағалау қағидалары мемлекеттік құрылымдардан үкіметтік емес ұйымдардың өзіне жүктелуі азаматтық қоғамның сапалық құрамына кері ықпалын тигізуде; көп жағдайда тәжірибелі және тұрақты қызмет істеп келе жатқан үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа арналған конкурстарға қатысудан саналы түрде бас тартуда және бұл бағытта жұмыс жүргізуге оншалықты ынталы емес; саланың тәжірибелі мамандары бизнеске немесе халықаралық ұйымдарға қызметке ауысып кету жағдайлары жиіледі [35].

Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдардың қызметін құқықтық тұрғыдан қамтамасыз етіп, реттеп отыру мәселенінің қазіргі жағдайына Халықаралық коммерциялық емес құқық орталығының (ICNL) сарапшылары оң баға берген. Мысалы, еліміз тәуелсіздік алған жылдары үкіметтік емес ұйымдар жұмысын үйлестіруге арналған көптеген заңдар мен заңнамалық актілер қабылданды. Қолданыстағы заңнама әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандардағы үкіметтік емес ұйымдарды құруға мүмкіндік береді. Үкіметтік емес ұйымдардың коммерциялық қызметпен айналысуға, сондай-ақ, жергілікті және шетелдік қаржы көздерінен жарналар мен гранттар алуға құқықтары бар. Үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттің қоғамдық және саяси өміріне қатысып, мемлекеттік органдар жанындағы консультативтік қоғамдық кеңестердің мүшесі бола алады, оларға сайлау кезінде мониторингтік талдау жүргізуге, саяси және заңнамалық құжаттарды жасауға және талқылауға жағдай жасалған. Үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты жүзеге асыруға қатыса отырып, халыққа өздерінің әртүрлі қызметтерін ұсынып, тұрғындардың өмір сүру деңгейін арттыруда мемлекетке өз көмегін тигізуде.

Елімізде үкіметтік емес ұйымдар қызметін құқықтық тұрғыдан үйлестіріп, реттеп отыруға қажетті жағдайлар жасалып отырғанына қарамастан, заңнамада бұл мәселеге қатысты бірқатар өзекті мәселелер, ашық айтсақ, көптеген кемшіліктер де кездеседі. Ондай олқылықтарды атап көрсететін болсақ:

- кәсіпкерлік субъектілеріне қарағанда үкіметтік емес ұйымдарды тіркеу жүйесі барынша күрделі және қиын қалпында қалып отыр: егер шағын кәсіпкерлік нысандарын тіркеудің ресми мерзімі бір жұмыс күні, тіпті электрондық үкімет веб-порталында 10-15 минутта ғана жүзеге асырылса, үкіметтік емес ұйымды ресми түрде тіркеу үшін тиісті құжаттарды тапсырған соң кемінде 10 жұмыс күнінің өтуін күту керек; сондай-ақ жеке кәсіпкерлікке қарағанда, үкіметтік емес ұйымды тіркеу үшін төленетін мемлекеттік алым мөлшері де бірнеше есе қымбат;

- үкіметтік емес ұйымдарды таратып, оның қызметін тоқтату жүйесі де барынша күрделі және көп шығынға ұшырататын үдеріс қалпында қалып отыр: салық органдарына тиісті есептерін дер кезінде тапсырмағандықтан, көптеген үкіметтік емес ұйымдар өздеріне айыппұл салынатынынан қорқып, іс жүзінде қызмет істемейтіндіктен, қағаздағы заңды тұлғалардың қатарын толтырып тұр;

- үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік қаржыландырудың баламалы жүйесі жасалмаған;

- мемлекеттік құрылымдар жанындағы консультативтік-кеңесші органдарының, оның ішінде қоғамдық кеңестерін құру және олардың қызметін ұйымдастыру жөнінде үлгілік бірыңғай ережелер жоқ;

- қажетті тиісті мүмкіндік жоқ болғандықтан үкіметтік емес ұйымдар өздеріне қажетті маңызды ақпараттарға жедел түрде қол жеткізе алмайды.

Үкіметтік емес ұйымдардың қызметін үйлестіріп, ұйымдастырудағы жағарыда атап көрсетілген кемшіліктерді азайту мақсатында «Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарды дамыту жөніндегі Ұлттық іс-қимыл жоспары» атты құжаттың жобасы жасалды. Бұл құжаттың жобасы үкіметтік емес ұйымдарды, олардың әртүрлі салалар бойынша мемлекеттік органдармен және бизнеспен өзара қарым-қатынасын, қоғамдық бақылау жүйесін, жергілікті өзін-өзі басқару, меценаттық құрылымдарын, қайырымдылық және әлеуметтік жауапкершілік мәдениетін, шетелдік және халықаралық үкіметтік емес ұйымдармен байланыс, салалық ынтымақтастық және т.б. одан әрі дамытуға жағдай жасау мақсатын көздейді.

Зерттеулер нәтижелері бойынша,үкіметтік емес секторлардың келесі әлсіз жақтары бөлінді:

- «Үшінші сектор» бірікпеген,ол сала ретінде қалыптаспаған,сектор ішінде әлсіз ынтымақтасқан,онымен қоса,қаржылық және жобалық ресурстар үшін,әсіресе өңір деңгейінде түршілік бәсекелестік (ҮЕҰ арасында) орын алады.

- Үкіметтік емес сектордың басқа салалардың технологиялық артта қалуы.Онда әлі күнге дейін заманауи жұмыс әдістері толық меңгерілмеген.

- Ұйымдардың әлсіз қаржылық тұрақтылығы,ҮЕҰ материалдық базасын дамытуға,кесе үшін ғимарттар жалдауға қаражаттардың болмауы.Бұл ұйым жұмысының тұрақсыздығына,және соның салдарынан толыққанды қызмет көрсету мүмкінсіздігіне алып келеді.

- Қаржыландыру тарту және грант берушілермен жұмыс істеу бойынша технологиялармен әлсіз қамтылған.

- ҮЕҰ профилъді емес мамандардың (заңгерлер, ІТ мамандар,қаржылық аналитиктерге) жетіспеушілігі.

- Халық ҮЕҰ секторының жұмысы және мүмкіндіктері туралы әлсіз ақпарттандырылған,оның қызметтері әлеуетті мақсатты топтармен және бенефициарларға толығымен ашық және түсінікті емес.

- ҮЕҰ танымал болуының жоқтығы.Іс-әрекеттің дамуының еріктілері принциптеріне жүгіне отырып,ҮЕҰ-ң көпшілігі өздерінің мақсаттық топтардан тыс алға жылжыту сұрақтарына көңіл бөлмеген.Көптеген ҮЕҰ секторда 5 жылдан астам уақыт жұмыс істейді,сонда олардың интернет-сайт немесе әлеуметтік жүйелерде парақша «визиттік карточкалары» жоқ.

ҮЕҰ жұмысындағы негізгі кедергілер.Үкіметтік емес ұйымдардың жұмысына,сондай- ақ дамуына кедергі жасайтын 4 негізгі тосқауылды айтуға болады:

Жергілікті билік органдары тарапынан сенімсіз қарым-қатынасы.Атқарушы билік өкілдері болады тарапынан әсіресе ауылды аймақтарда,түсіністік пен қолдау әрқашанда бола бермейді.Бұл ҮЕҰ кішігірім елді мекендерде өзінің іс-әрекетін жүзеге асырғанда кездестіретін тәуекелділіктің біреуі.

Фандрайзинг үшін күрделі, қолайлы емес жағдайлар. Атап айтқанда, бизнес-қоғамдастықтар тарапынан үкіметтік емес секторды қолдауда қаржылық бастаманың төмен деңгейі.

Тәжірибе көрсеткендей, отандық, сол сияқты халықаралық грант берушілердің арасында жиірек әлеуметтік жобаларды және бағдарламаларды іске асыру бойынша жоспарлар орындарда қалыптасқан жағдайларды терең зерттемей және өңір ерекшелігін толық білмей құрастырылатын практика басым болып келеді.

Бұл келесі жағымсыз зардаптарға алып келеді:

- Іске асырылатын шаралардан маңызды әсердің болмауы: жобаның мақсатына қол жеткізілмейді, ал мәселені өзі шешілмей қалады;

- Тұрақты нәтижелердің болмауы. Жоба тек жергілікті және қысқа мерзімді міндеттерді шешеді, бірақ ұзақ мерзімді өзгерістерге жағдай жасамайды;

- Әлеуметтік жобалар мен жалпы үкіметтік емес сектор қызметі айналасында теріс пікілердің қалыптасуы, ҮЕҚ да, сонымен қатар тапсырыс беруші ұйымдарға да, донорларға да сенімділіктің төмендеуі;

- Тапсырыс беруші ұйымдар мен донорлар, сонымен қатар орындаушылар қаражаттары мен ресурстарының тиімсіз жұмсалуы.

Мемлекеттңк органдардың ҮЕҰ-мен жұмысында қандай ерекшелігі бар? Мемлекеттік органдарың әлеуметтік жобаларды іске асыру бойынша жұмысының өзара ерекшелігі бар:

- «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар және сыйлықақылар туралы» Заңына (18.04.14 ж., 18.04.17ж., 20.05.17 ж. ред.) сәйкес, әлеуметтік жоба бір жылдан үш жылға дейін дейінгі мерзімдермен шектеледі;

- «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс, үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар және сыйлықақылар туралы» Заңына (18.04.2017ж. ред.) сәйкес, мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты іске асыру, гранттарды ұсыну және сыйақыларды беру мүмкін болатын бағыттар тізімін реттелген (1.2 тарауды қар.).

- Әлеуметтік тапсырыс жоспарының тақырыбын құрастыру секторлық ұстанымы бойынша жүзеге асырылады, яғни әр департамент мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс аясында іске асыру үшін өз тізімдерін бекітеді.

- Орындарда іске асыру үшін мемлекеттік тапсырыс аясында іске асыру үшін профильді министрліктермен немесе басқа орталық билік органдармен ұсынылған тақырыптар басым орын ладаы.

Сарапшылардың бағалауы бойынша, мұндай тақырыптардың үлесі жалпы тізімнің 60% дейін жетуі мүмкін [36].

Азаматтардың сұраныстары мен қажеттіліктері және әртүрлі ұйымдар тарапынан, соның ішінде мемлекеттік органдардың, жүзеге асырылатын әлеуметтік жобалар арсында сәйкестікті күшейту мақсатымн екі негізгі сұраққа көңіл бөлу керек:

1. Жобаларды бастамалау кезінде халықтың өзекті қажеттіліктері ескеру;

2. Жобаның іске асырылуына және оның жобаның іске асырылуына және оның нәтижелеріне бақылау жүргізу.

Халықаралық грант берушіні қаржыландыру үшін жобаларды таңдау кезінде келесі ұстанымдарға сүйену керек.

- Жоба грант берушінің стратегиялық басымдықтар орбитасына кіруі керек;

- Жоба өмірден бөлініп алынбау керек, қозғалатын мәселе тұрғысынан өзекті болуы керек;

- Жоба қызықты болуы керек, жобаны шешу әдістерін таңдауда инновациялық тұрғысынан тартымды болуы керек, бұл оған деген қоғамның көңілін тартуға мүмкіндік береді;

- Жоба қоғам, өзі бағытталған сол мақсатты топ немесе қоғамдастық игілігіне жұмыс істеуі керек, нақты ажыратылатын әлеуметтік пайдасы, нәтижесі болуы керек.

Сондықтан, негізгі міндет өңілерде әлеуметтік маңызды мәселелерге инвентаризация мен приоритизацияны өткізумен, және олардың негізінде мемлекет тарапынан үкіметтік емес ұйымдардың ресурстары мен мүмкіншіліктерін тарту үшін мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс бағыттары аясында тақырыптық жобаларға түрлене алатын халықтың аса өзекті қажеттіліктерін құрастырумен негізделеді.

Бұл міндеттерді шешу келесі әрекеттерді талап етеді:

1. Өткен жылдары іске асырылған әлеуметтік жобаларды есепке алу және инвентаризациялау,

2. Әлеуметтік жобалардың тақырыптық жоспарын құру алдында халықтың өзекті қажеттіліктеріне бағалау жүргізу;

3. Орындаушы ұйымдарды олардың ұйымдастырушылық, кәсіби және біліктілік сипаттамаларын, сонымен қатар әлеуметтік мәселелерді шешу бойынша жұмыс тәжірибесін ескерумен мұқият іріктеуді өткізу.

4. ҮЕҰ қызметін дамыту, олардың өңірлер деңгейінде танымалдығын және беделін арттыру. ҮЕҰ жүргізілген жұмысы туралы ақпараттандыру деңгейін жоғарылатуға қолдау көрсету.

5. 
   Жоба бойынша стандартталған жұмыс алгоритмун қолдану.
   

Үкіметтік емес ұйымдар үшін басымдықта (30% жоғары жауаптар) қатты қарау салдарынан қиын өмір сүру жағдайындағы тұлғаға (отбасыға) көмек көрсету (39%); жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдау (34%); жетім балаларға; толық емес және көп балалы отбасылардағы балаларға көмек көрсету (33%); азаматтардың денсаулығын сақтау, салауатты өмір салтын насихаттау (32%); қоршаған ортаны қорғау (31%); әлеуметтік осал халық тобын қолдау (30%) сияқты бағыттар болу керек.

Мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ қызметі үшін жалпы қосымша нүктелері алдымен мыналар болып табылады: жетім балаларға; толық емес және көп балалы отбасылардағы балаларға көмек көрсету, азаматтардың денсаулығын сақтау, салауатты өмір салтын насихаттау, әлеуметтік осал халық тобын қолдау.

Көп дәрежеде мемлекеттік органдармен салыстырғанда ҮЕҰ қатты қарау салдарынан қиын өмір сүру жағдайындағы тұлғаға (отбасыға) көмек көрсету (39%); жастар саясаты мен балалар бастамаларын қолдау (34%); қоршаған ортаны (31%) және тарихи-мәдени мұраны қорғау (23%); Гендерлік проблемаларды шешу (17%) жүктеледі.

Мәні бойынша мемлекеттік органдар мен ҮЕҰ қоршаған ортаны қорғау (31% және 29%); мәдениетті және өнерді дамыту (сәйкесінше 20 және 17%); қоғамдық келісімді және ұлттық бірлікті нығайту (16%); өздерінің есебінде тұрған адамдарға әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету кезінде қылмыстық-атқарушылық инспекция қызметіне жәрдемдесу (сәйкесінше 14 және 12%) бойынша мүмкіндіктері тең бағаланды.

Айта кету керек, ҮЕҰ өзінің ерекшелігіне байланысты халықтың барлық қажеттіліктерін шешумен қанағаттандыра алмайды, ҮЕҰ құзіретіне жиірек ақпараттық, кеңес беру, білім беру және қайырымдылық бағыттағы тақырыптар кіретінін естен шығармау керек.

ҮЕҰ рөлі өзгерістерді ынталандыру, байланыстар орнату үдерістерді ҮЕҰ және бизнес/мемлкет әлеуметтік серіктестігі аясында шешімдерді қабылдау деңгейінде шығу үшін сол бір қалыпқа келтіруде.

ҮЕҰ жұмысынан сол бағытта немесе ҮЕҰ жұмыс істейтін мақсатты топта практика, орындарда мақсатты топтармен жұмыс істеу деңгейінде, сонымен қатар сол немесе жағдайлардың өмір сүру мүмкіндігін қастамасыз ететін жүйелік деңгейде жағдайдың өзгеруін күту керек.

Бұл ҮЕҰ заң шығармашылық бастамаларына да, сол сияқты қандай бір процедураларды, нұсқаулықтарды, әдістемелерді әзірлеуге де қатысты болу мүмкін.

Сарапшылар үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтасуда жобаларды іске асырудың келесі сәтті және сәтсіз себептерін бөліп қарастырады (Кесте 7):

Сарапшылар үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтасуда жобаларды іске асырудың келесі сәтті және сәтсіз себептері*

Осыған байланысты, орындаушы ұйымды іріктеу оның ұйымдастырушылық, кәсіби және құзіреттік ерекшеліктерін, сонымен қатар әлеуметтік мәселелерді шешу бойынша жұмыс тәжірибесін ескерумен өткізілуі керек.

ҮЕҰ сол немесе басқа жобаны іске асыруда өзіне жауапкершілікті ала алатын үш негізгі шарттар:

1. Қызмет ұйым миссиясына сәйкес келуі керек;

2. Сол немесе басқа мәселе бойынша орындарға ұсыныс пен сұранысты бағалау;

3. Таңдалған облыстарды салынған күш құзіретінің болуы.

Кейбір мемлекеттік функцияларды үкіметтік емес секторға беру мәнмәтінде, жергілікті билік органдары ҮЕҰ әлеуметтік байланысты кеңейтуіне және өздерінің бенефициарлар, сол сияқты жергілікті қоғамдастықпен сенімдік қатынасын дамытуына мүдделі болуы керек. ҮЕҰ қоғамға өзі туралы жариялау керек, өзінің танымалдығын ақшалы етуіне ұмтылуы керек. Өзінің ұйымын дамытудан басқа, жергілікті қоғамдастық арасында оның танымалдығын өсіруден басқа, бұл серіктестік қатынастарды іздеуге және орнатуға, ҮЕҰ іскерлік байланыстарын, фандрайзингті кеңейтуге жағдай жасауы керек.

Сарапшылар қаржыландыруға өтінімді қарастыру кезінде үміткерге және жобаға қойылатын бірқатар талаптарды бөліп қарастырады (Кесте 8).

Сарапшылар қаржыландыруға өтінімді қарастыру кезінде үміткерге және жобаға қойылатын бірқатар талаптар*

4. ҮЕҰ қызметін дамыту; олардың аймақтар деңгейінде танымалдығын және беделін арттыру. ҮЕҰ-ң жүргізілетін жұмысы туралы ақпараттандыру деңгейін арттыруға қолдау көрсету.

Зерттеу жеке ҮЕҰ, сол сияқты жалпы ҮЕҰ – қозғалысын сәйкестендірудің танымалдылық деңгейі қарапайым қала адам деңгейі үшін төмен екенін көрсетеді. Қазақстан бойынша үкіметтік емес ұйымдар қызметіне тарту қызметі бар жоғы 25,94% құрайды. Оған қарамастан, көптеген өңірлер тұрғындарында ҮЕҰ қызметіне қызығушылық та, сол сияқты әлеуметтік мобилизациялануға да дайындық деңгейі де бар (4 және 5 суретті қараңыз). Бқл өңірлерде орындарда әлеуметтік мәселелерді шешумен айналысатын ұйымдарды қолдау әлеуетінің бар екендігін куәландырады.

Алайда, 1.1 тарауда айтылып кеткендей, ҮЕҰ дегеніміз не және олар немен айналысатыны туралы білім Қазақстан бойынша орта есеппен 40% құрайды, оның ішінде 12% – жақсы хабардар болғандар, ал 28% – тек осындай ұйым түрі бар екенін ғана біледі, бірақ олардың қызметі туралы білмейді. Онымен қоса, ҮЕҰ ақпараттық ашықтығы және белсенділігі әлеуметтік табыстың, әсіресе аймақтық деңгейде шарттарының бірі болып табылады.

Осылайша ҮЕҰ өзара әрекеттесу аясында жергілікті билік органдары жұмыс бағыттарының бірі ретінде «үшінші сектор» ұйымын ақпараттық қолдау, олардың қызметінің танымал ету, өңірде ҮЕҰ «табыс тарихын» кең аудиторияға тираждау екендігін ескеруі керек.

Жоба бойынша жұмыс алгоритмі жобаны басқару мен реттеудің маңызды шарты болып табылады және ол әр кезеңдердегі әрекет реттілігін белгілейді. Нақты анықталған алгоритмнің болуы серіктеспен өзара қатынасты жолға қоюға мүмкіндік береді.

Ұсынылған алгоритм халықаралық грант беруші ұйымдардың қазақстандық үкіметтік емес ұйымдарымен өзара қатынасы тәжірибесіне негізделген және ол идеяны анықтау және жоба әлеуетін бағалау мақсатында жобаға дейінгі кездесуден бастап, оның қаржыландыратын ұйым мақсаты мен миссиясына сәйкестігін анықтау, іске асырудан кейінгі жоба ықпалын бағалауға дейінгі 11 кезеңнен құралады (Кесте 9).
Кесте 9.

Жобаны іске асыру кезеңдері*

Өңірлердің әлеуметтік маңызды мәселелерін шешу үшін жергілікті билік органдарының үкіметтік емес секторымен өзара әрекеттесу тетіктері

1. Халықаралық донорлық бағдарламаларды қысқарту және әлсіз дамыған әлеуметтік серіктестік жағдайында сарапшылар мемлекет коммерциялық емес сектор үшін ұсыныстар нарығындағы басты қатысушы болып табылатынын мойындайды. Сонымен қатар, мемлекет секторға саналы түрде баса назар аудара отырып оған қаржылық қолдау көрсету арқылы өзара қатынастың «патрон-клиент» үлгісін сақтайды және бұл серіктестіктің нәтежиелігін арттыруға және қатысушылар арасындағы сенімгерлік қатынастың орын алуына жағдай жасамайды. Іс жүзінде негізгі бастама немесе қандай да бір мәселе бойынша шешімді мемлекеттік органдар бастайды, яғни «жоғарыдан-төменге» өзара әрекеттестік үлгісі орын алады.

2. Сарапшылардың ұсынысы бойынша, ҮЕҰ аймақтар деңгейінде мемлекеттік гранттар арқылы қаржыландыру жүйесін енгізу, аймақ ішінде әлеуметтік жобалардың жүзеге асырылу мақсаттарына жұмсалуы керек. Яғни, орындардағы гранттық қаржыландыру механизмі, мемгранттардың тақырыптық жоспарларынан идеологиялық және саяси құрамдас бөліктерін алып тастағанда, жергілікті қоғамдастықтың қажеттіліктерін шешуге ұшталған болу керек. Сонда МӘТ аясында секторлар бойынша әртүрлі министрліктің/ кеңсенің мақсаттық/бағдарламалық міндеттері шешілетін еді. Бұл мемлекеттік гранттың мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстан негізгі мазмұнды ерекшілігі болатын еді.

Мемлекеттік гранттарды енгізгенде, жобаларды жүзеге асыру мерзімдері және қаржыландырудың шекті деңгейі бойынша гранттық қаржыландырудың градациясын ескеру қажет. Мысалы, гранттық қаржыландырудың 3 деңгейлік жүйесін дамытуға арналған арнайы гранттарды пайдалану (Кесте 10).
Кесте 10.

Гранттық қаржыландырудың 3 деңгейлік жүйесін дамытуға арналған арнайы гранттарды пайдалану*

Көрсетілген соммалар шартты және мысал ретінде келтірілген. Кез келген грант түріне бөлінетін ақша қаражаттарының соммалары аймақ бюджетіне қарай анықталу керек.

Зерттеулер грант беретін ұйымдар және ҮЕҰ арасындағы өзара Әрекеттестіктің ең тиімді үлгілерінің бірі жобалар мақсаттарына қол жеткізу тұрғысынан серіктестік қатынастар болып табылатынын көрсетіп отыр. Аталған үлгі донорлықтан шығып, жобалық-бағдарлы қызметке ауысуды, грант алушымен серіктестік қатынастардың қалыптасуына, грант беретін ұйымдардың қызметкерлерінің жобаларға кеңесші немесе проджект-менеджер ретінде толық қатысуын және жергілікті серіктестерді тарту арқылы жеке жобаларын бастауын қарастырады. Аталған үлгіні пайдалану жобаны іске асыру үдерісін бақылауды жақсартуды және оны орындау үшін жауапкершілікте жіктеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бизнес-орта жобаларын іске асыруға қосымша қаражат тартуға жағдай жасайды.

Сонымен қатар мемлекет тарапынан берілетін ҮЕҰ үшін арнайы сыйақыларын санын көбейту керек.

Сурет 12. Үкіметтік емес ұйымдарға 2017 жылы берілген сыйақы*

*Ескерту: [31] әдебиет көзі негізінде автормен құрастырылған

3. Әлеуметтік жоба шеңберінде мүдделі топтар мен тұлғаларға көмек көрсету мәселелерге шешудің механизмдерінің бірі аймақта жұмыс жасайтын ҮЕҰ туралы ақпаратқа қол жетімділікті ҮЕҰ деректер базасы және бірыңғай интернет-платформа құру есебінен арттыру болады, оған кез келген ҮЕҰ қызметтеріне мүдделі тұлға немесе ұйым, донор немесе бенефициар ұйымның өкілі кіріп қарай алады. Заманауи технологиялық платформа көмекке ақша қаражаттарын жинаудың «уытты» формаларын (науқас балалардың фотосуреттері, өлген жануарлар суреттері т.б.) жоюға мүмкіндік береді, себебі олардың негізінде адамның ниетіне, эмоцияларына манипуляция әрекеті жатады. Мысал ретінде Хоумбанктің (Казкоммерцбанк) банк клиенттері қандай да бір әлеуметтік жобаларға ақша қаражаттарын аудара алатын жүйесін келтіруге болады.

• 
  Үкіметтік емес ұйымдардың жұмыс жасау үдерісін заңдық тұрғыдан реттеу;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдарды қолдауға және қаржыландыруға сәйкес арнайы агенттік құру;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдар коммерциялық емес ұйым болып табылғандықтан салықтық негізде біршама жеңілдіктер жасау керек;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымның мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберіндең құқықтарын кеңейту;
  
• 
  Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде берілген қаржының 10% ұйым мүддесіне жұмсауға құқық беру;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйым ашуда және жабуда біршама өзгерістер мен толықтырулар енгізіу, қайта қарастыру;
  
• 
  Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберін кеңейте отырып, баға негізіндегі конкурсты алып тастау;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдар үшін мемлекеттік сыйақылар санын көбейту.
  

• 
  Үкіметтік емес ұйымдардың жұмыс жасау үдерісін заңдық тұрғыдан реттеу;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдарды қолдауға және қаржыландыруға сәйкес арнайы агенттік құру;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдар коммерциялық емес ұйым болып табылғандықтан салықтық негізде біршама жеңілдіктер жасау керек;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымның мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберіндең құқықтарын кеңейту;
  
• 
  Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде берілген қаржының 10% ұйым мүддесіне жұмсауға құқық беру;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйым ашуда және жабуда біршама өзгерістер мен толықтырулар енгізіу, қайта қарастыру;
  
• 
  Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберін кеңейте отырып, баға негізіндегі конкурсты алып тастау;
  
• 
  Үкіметтік емес ұйымдар үшін мемлекеттік сыйақылар санын көбейту.
  

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. 
   "Қазақстан-2050" Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылы 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауы // [Электронды ресурс] URL: http://www.akorda.kz - 2 б.
   
2. 
   Мухтарова К.С. Основные направления модернизации государственного управления и самоуправления в РК // Вестник КазНУ – 2015. – № 6. – С. 44-52.
   
3. 
   Сансызбаева Е.Р. Үкіметтік емес ұйымдар: түсінігі және түрлері // [Электронды ресурс] URL: http:// www.nomad.su - 4 б.
   
4. 
   Оралов А.Р. Қазіргі заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайдағы жастардың құндылықтық бағдарлары. // Егемен Қазақстан. – №5. – 2017. – 13-14 Б.
   
5. 
   Батурина М. В. Негосударственные некоммерческие организации - М.: Эксмо, 2014. – 321 с.
   
6. 
   Жусупова А.Д. Профсоюзы и НПО в условиях глобализаци – Алматы, 2012. – 214 с.
   
7. 
   Борис Д.Г. Анализ внешней среды деятельности некоммерческих организаций // Некоммерческие организации в России. – 2014. – № 2. – С.15–24.
   
8. 
   Воеводина Н.А., Вяльшина А.А., Ермак Т.Л. Некоммерческие организации. Правовой статус, бухгалтерский учет, налогообложение и новые возможности - М.: Омега-Л, 2015. – 256 с.
   
9. 
   Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың іске асырылу мониторингін жүргізу қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2015 жылғы 22 желтоқсандағы № 406 бұйрығы // [Электронды ресурс] URL: http://adilet.zan.kz – 8 б.
   
10. 
    Гамольский П.Ю. Некоммерческие организации. Особенности налогообложения и бухгалтерского учета. – М.: Книга и Бизнес, 2012. – 364 с.
    
11. 
    Друкер П. Менеджмент некоммерческой организации. Принципы и практика. – М.: Вильямс, 2015. – 254 с.
    
12. 
    “Үкіметтік емес ұйымдарымен өз қызметі жөніндегі мәліметтерін ұсыну және олар туралы” дерекқорды қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2016 жылғы 19 ақпандағы № 51 бұйрығы. // [Электронды ресурс] URL: http://adilet.zan.kz – 8 б.
    
13. 
    Дж.Дуглас Александер, Карлсон К. Основные принципы фандрейзинга. Секреты привлечения денежных средств для неприбыльных организаций. – М.: Баланс Бизнес Букс, 2016. – 315 с.
    
14. 
    Макальская М.Л., Пирожкова Н.А. Некоммерческие организации в России. – М.: Дело и Сервис, 2012. – 278 с.
    
15. 
    Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы №142 Заңы // [Электронды ресурс] URL: http://adilet.zan.kz - 2 б.
    
16. 
    Үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар беру және олардың іске асырылуына мониторингті жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2015 жылғы 25 желтоқсандағы № 413 бұйрығы // [Электронды ресурс] URL: http://adilet.zan.kz – 5 б.
    
17. 
    Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс, үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар және сыйлықақылар туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 12 сәуірдегі №36 Заңы // [Электронды ресурс] URL: http://zakon.kz – 3 б.
    
18. 
    Погорельский А.В. Роль неправительственных организаций в реализации целей и задач внешней политики США // [Электронды ресурс] URL: https://www.science-education.ru – 5 c.
    
19. 
    Плетнева Н.А. Принципы формирования бюджета коммуникационной кампании в социальной сфере // Маркетинг в России и за рубежом. – 2017. – № 3. – С. 53–61.
    
20. 
    Ғабит Г.Ш. Әлеуметтік жобаларды мемлекеттік қаржыландыру тиімділігін арттыру мақсатымен ҮЕҰ жұмыс істеу бойынша жергілікті билік органдарына арналған әдістемелік ұсыныстар // Әлеуметтік зерттеу нәтижелері. – 2017. – №8. – 12-19 Б.
    
21. 
    Мемлекеттiк жастар саясаты туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 9 ақпандағы № 285-V ҚРЗ. // [Электронды ресурс] URL: http://zakon.kz – 1 б.
    
22. 
    "Қазақстан 2020: болашаққа жол" Қазақстан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 27 ақпандағы № 191 қаулысы. // [Электронды ресурс] URL: http://www.egemen.kz – 5 б.
    
23. 
    «Алматы» студенттер Альянсы» корпоративтік қорының жарғысы. // [Электронды ресурс] URL: http://almaty.gov.kz – 2 б.
    
24. 
    Никитенко О.В., Бортник Е.М. Проектное управление в некоммерческих организациях. – М.: Феникс, 2015. – 365 с.
    
25. 
    Черемушкин С.В. Анализ финансовой результативности некоммерческой организации. // Некоммерческие организации в России. – 2012. – № 2. – С. 31–42.
    
26. 
    100 нақты қадам Қазақстан Республикасы Президентінің 2015 жылғы 20 мамырдағы бағдарламасы. // [Электронды ресурс] URL: http://adilet.zan.kz – 9 б.
    
27. 
    Шерехан Д. Жастар саясаты – бүгінгі күннің өзекті мәселесі // [Электронды ресурс] URL: http://arhar.kz/– 2 б.
    
28. 
    Жақып М.Қ. Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдар: қысқаша тарихы, қазіргі жағдайы және болашағы // [Электронды ресурс] URL: http://zertteushi.kz – 4 б.
    
29. 
    Андреев С.Н. Маркетинг некоммерческих субъектов. – М.: Финпресс. – 2016. – 245 с.
    
30. 
    Лебедев П.Н. Некоммерческие организации – М.: Альпина Бизнес Букс. – 2013. – 248 с.
    
31. 
    Алматы қаласында 2017 жылы жарияланған мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс нысандары // [Электронды ресурс] URL: https://goszakup.gov.kz – 4 б.
    
32. 
    2017-2019 жылдарға арналған бюджеттік бағдарламалар // [Электронды ресурс] URL: http://almatyzhastary.kz – 4 б.
    
33. 
    Қазақстан Республикасында үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттің өзара іс-қимылын дамыту жөніндегі 2016 - 2020 жылдарға арналған ұлттық жоспарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2015 жылғы 28 желтоқсандағы № 159 өкімі // [Электронды ресурс] URL: https://www.zakon.kz – 3 б.
    
34. 
    Азаматтық бастамаларды қолдау орталығының 2018 жылғы грант жоспары // [Электронды ресурс] URL: https:// cisc.kz/– 1 б.
    
35. 
    ҮЕҰ дерекқоры базасы // [Электронды ресурс] URL: https://www.infonpo.kz – 8 б.
    
36. 
    Н.Ерімбетов Шетелдіктер үкіметтік емес ұйымдарға жай әншейін қаржы бөлмейді // [Электронды ресурс] URL: https://www.inform.kz – 3 б.
    
37. 
    Үкіметтік емес ұйымдарға арналған сыйлықақыларды беру қағидаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрінің 2015 жылғы 22 желтоқсандағы № 407 бұйрығы. // [Электронды ресурс] URL: https://www.zakon.kz – 1 б.
    
38. 
    Жастар саясаты департаменті құрылымы // [Электронды ресурс] URL: https://diakom.gov.kz – 3 б.
    
39. 
    Ващенко Ю.С. Проблемы комплексно-правового регулирования законодательства о регистрации юридических лиц // Вестник Волжского университета имени В.Н. Татищева. - 2017. - № 63. - С. 65-66.