Ұлттық ойындардың зерттелуі

Джумабаева С.Т., Қармысов Ж.О., Махперова Х.И.,  

Қ.И. Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, Алматы 

 

ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ 

 

Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты 

мен әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан 

халық  арасында  қалыптасқан  ойындар  туралы  сипаттамалық  жинақтар, 

деректер және құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді. 

Ұлттық  дәстүрлі  халық  ойындарының  ел  арасындағы  беделі,  тарихи 

қоғамдағы  алатын  орны  және  болашақ  ұрпақты  өсірудегі  қажеттілігі,  оның 

шығу  тарихы  туралы  ғылыми  тұрғыдан  бізге  дейінгі  ғалымдар  да  көп  ізденді. 

Осы  мәселеге  байланысты  зертелеген  ғылыми  еңбектерді  біз  хронологиялық 

шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз. 

1.  Кеңес  заманы  кезеңіндегі  Орта  Азия  және  Қазақстан  халықтарының 

ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер; 

2.  Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  дене  шынықтыруға  баулу  әдістерін 

педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар. 

3.  Тәуелсіз  егеменді  елдер  кезеңіндегі  (1992  жылдан  бүгінге  дейін) 

аталған тақырыпқа қатысты ізденістер. 

Алғашқы  топтама  еңбектің  тарихнамалық  тізгінін  Ә.Диваевтың  «Игры 

киргизских  детей»  атты  еңбегін  талдаудан  бастайық.  Ол  өзінің  еңбегінде 

тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. 

Ә.Диваев  алғашқы  топтағы  ойын  түріне  рулық-қауымдық  құрылыс 

кезеңінде  өмірге  келген  ойындарды,  екінші  топтамадағы  дәстүрлі  ойындарға 

қозғалыс  ойындарын,  үшінші  топқа  –  спорттық  ойын  түрлерін  жатқызады. 

Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары  балалардың іс-әрекетін, 

қимыл-қозғалысын  дамытумен  қатар  денсаулығын  шыңдауда  тездетуші  үрдіс 

әрекетін  атқарады.  Ә.Диваев:  «Как  киргизы  развлекают  детей»  деген 

мақаласында:  «бала  бас  бармағын  көтеріп  оған  пайғамбарымыз  не  дейді    деп 

көк  аспанға  қарап,  құдай  тәңірінен  рұқсат  сұраған»,  -  дей  келіп,  «Бес  саусақ» 

ойыны  мен  саусақ  атауларын  алға  тартады  және  аталған  мақалада  саусақ  пен 

қимыл-қозғалыс  жасау  әрекеті  негізінде  баланы  тәрбиелеп,  шынықтырудың 

үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі. 

 Бұл  еңбегінде  көшпенді  қазақ  халқының  өмір  сүру  салтындағы  баланың 

дүниеге  келген  сәтінен  бастап  өсу  динамикасына  дейін  ұлттық  ойын  мен 

қимыл-қозғалыс  әрекетінің  алатын  орны  және  балғындардың  денсаулығы  мен 

дене  мүшесінің  қалыптасып  дамуындағы  жеке  халық  ойындарының  қажетті 

жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, 

Ш.Уәлиханов,  Ы.Алтынсарин  халық  ойындарының  балаларға  білім  берудегі 

тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен алтын құрметтеп, 

адамдардың  ойы  мен    іс-әрекетін  танып  түсінуде  жастардың  эстетикалық, 

адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін  жоғары бағаласа, 

М.Жұмабаев  ойындарды  халық  мәдениетінің  бастау  алар  қайнар  көзі,  ойлау 

қабілетінің  өсу  қажеттілігі,  тілдің,  дене  шынықтыру  тәрбиесінің  негізгі 

элементі  деп  тұжырымдайды.  Ұлттық  ойындар  халық  тәрбиесінің  дәстүрлі 

табиғатының жалғасы. Ежелден дәстүрлі  ойындарда  халықтың өмір сүру әдісі, 

тұрмыс-тіршілік  еңбегі,  ұлттық  дәстүрлері,  батырлық-батылдық  туралы 

түсінігі,  адалдыққа,  күштілікке  ұмтылуы,  шыдамдылық,  т.б.  құндылықтарға 

мән берілуі – халық данышпандығының белгісі. 

Кеңес дәуірі  жылдарында қазақтың ұлттық дәстүрлі халық ойындары күн 

тәртібіндегі  өзекті  мәселе  болғанына  қарамастан,  сол  тоталитаризм  кезінде 

дәстүрлі  ұлттық  ойындарды  зерттеген  авторлар  қатарында  М.Тәнекеев, 

Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ә.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Әсіресе 

М.Тәнекеевтің  қазақтың  ұлттық  және  дәстүрлі  ойындарын  зерттеген 

деректерінің  өзі  жеке  мәселе.  Оның  негізгі  еңбектері  Қазақстандағы  спорт  пен 

дене  тәрбиесі  саласына  арналған.  Ең  бастысы,  ол  дене  тәрбиесінің  халықтық 

педагогикасы  сияқты  көкейтесті  мәселесінің  негізін  қалаған  М.Тәнекеевтің 

авторлығымен  шыққан  алғашқы  туынды  «Казахские  национальные  виды 

спорта и игры». Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың «Тоғызқұмалақ» ойынының 

ереже  тәтіптерін  таразылап,  халық  ойынының  қажетті  жақтарын  ашып, 

сонымен  қатар  басқа  да  ұлттық  қозғалмалы,  спорттық  ойын  түрлеріне 

тоқталып,  анықтама  беріп  жіктеп,  құнды  мұрағат  деркетеріне  сүйене  отырып, 

ғылыми  сараланған  пікірлер  айтады.  Ғалым  негізінен  Қазақстандағы  Қазан 

төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тәрбиесі мәдениетінің дамуын талдай отырып, 

тарихта  тұңғыш  рет,  дене  мәдениеті  мен  спорттың  екі  даму  бағытын  қара 

халқтық  және  ақсүйектік  деп  көрсетіп,  оны  формациялық  әдістемеге  сүйеніп, 

яғни  таптық  тұрғыдан  қарастырады.  Сонымен  бірге  ғалым  зерттеуіне  әскери  

қолданбалы маңызы бар кейбір спорт және ойын  түрлерінің өрлеуіне  отаршыл 

Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. М.Тәнекеевтің аталған 

еңбегінде  таптық-формациялық  идеологиялық  көзқарас  тұрғысынан  сол 

заманға  сай  зерттелгеніне  қарамастан,  бүгінгі  күні  өз  құндылығын  жоймаған, 

ғылыми  тұрғыдан  аса  жоғары  еңбек  болып  табылады.  М.Тәнекеевтің 

басшылығымен  бұдан  басқа  да  бірнеше  ғылыми  монографиялық  еңбектер 

жазылды.  Кеңестік  кезеңдегі  ұлттық  ойындардың  маңызы  мен  қажеттілігін 

көрегендікпен  қарастырған  ғалым  Б.Төтенаев  өз  еңбегінде  дәстүрлі  қазақ 

ойындарын  бірнеше  топқа  бөліп,  ойын  шарттарын  жазып,  жастар  үшін 

тәрбиелік мәнін дәлелдеп, ойын зерделеген. 

Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар 

арасындағы 

байланыс 

және 

ойындардың 

ертеңгі 

болашаққа 

керекті 

қасиеттілігін  зерттеген  басқа  да  қомақты  ізденістер  дүниеге  келеді. 

Е.Сағындықовтың    монографиясында  қазақ  мектептерінде  І-VІ  сыныптарда 

қазақ  халық  ойындарын  жекелеген  классификацияларға  топтап,  оны  сабақта 

және  сабақтан  тыс  тәрбие  жұмыстарында  қолдану  әдістері  анықталып,  қазақ 

халық  ойындарына  педагогикалық  талдау  жасалып,  оқу  үрдісінде  пайдалану 

қажеттілігі  негізделеді.  Ә.Бүркітбаевтың  жинағында  ұлт  спорты  түрлері  мен 

ұлттық  спорт  ойындарының    балалардың  күнделікті  өміріндегі  алатын  орны, 

тәрбиелік  маңызы  және  ат  спорты  мен  ұлттық  ойындардың  ережесі 

қарастырылса,  М.Балғымбаевтың  «Қазақтың  ұлттық  спорт  ойыны  түрлері» 

еңбегіндегі 

ат 

спортына 

қатысты 

бәйгені 

бастап 

«Жорға 

жарыс», 

«Аударыспақ»,  «Жамбы  ату»,  «Аламан  бәйге»,  т.б.  жарыс  түрлеріне 

салыстырмалы  талдау  жасалады.  Бала  өміріндегі  ұлттық  және  спорттық  

қимыл-қозғалыстың  және  ойынның  алатын  орны,  формасы  және  мазмұны 

үлкен  адамның  тұрмыстық  күйімен,  еңбек  түрімен  және  мазмұнымен 

салыстырылса,  қаладағы  қажеттіліктің  бір  тұсы  адамды  дағдыға  үйрету 

екендігін  байқаймыз.  Ғалым  А.Усова  өз  еңбегінде  ойынның  мәнін  баланың 

дербес  іс-әрекеті,  айналасындағы  өзгерістерді  танып-білуге,  белсенді  әрекет 

етуге  жол  ашуы  ретінде  түсіндіреді.  Автордың  айтуынша  шынайы  өмірде 

баланың аты – бала. Өз бетінше әлі ештеңе тындырып жарытпайтын жан. Қам-

қарекетсіз өмір ағысына ілесіп кете барады. Ол ойын үстінде ол бейнебір ересек 

адам  тәрізді  өз  күшін  сынап  көреді».  Мектепке  дейінгі  тәрбие  мен  оқыту 

барысындағы  спорттық  жаттығулар  И.Давыдов,  Л.Былеева,  В.Яковлев, 

Н.Поддьякова,  Н.Михайленко,  Д.Куклова  және  тағы  басқалар  ерекше  назар 

аударған. И.Давыдов  ойын мен ойыншық және дидактикалық құралдарға ғана 

сүйеніп,  мектепке  дейінгі  балалық  кезді  заттар  жөнінде  жекелеген  нақты 

түсініктер,  жинақтау  кезеңі  деп  түсіну  қателік  деп  дәлелдейді.  Бұл  кезде  дене 

шынықтыру  мен  ақыл-ойын  ақыл-ой  дамуына,  жалпы  түсінік  пен  ұғымның 

қалыптасуында,  маңызды  ойлау  операциялары:  талдау,  салыстыру,  қорыту, 

қабілетіне  қажетті  организм  деп  аударған.  И.Давыдов  ойын-ойыншық  және 

дидактикалық  құралдарға  ғана  сүйеніп  мектептке  дейінгі  барлық  кездерге 

заттар  жөнінде  жекелеген  нақты  түсініктер  жинақтау  кезеңі  деп  түсіну  қателік 

деп  дәлелдейді.  Бұл  кезде  дене  шынықтыру  мен  ақыл-ой  дамуына,  жалпы 

түсінік  пен  ұғымның  қалыптасуына,  маңызды  ойлау  операциялары:  талдау, 

салыстыру, қорыту қабілеттеріне қажетті организм деп тұжырымдайды. 

Еліміздің  егемендік  алуы  Қазақстандағы  дене  шынықтыру,  ұлттық 

ойындар  мәселесіне  басқаша  сын  көзбен  қарауды  талап  етеді.  Осы  орайда 

соңғы  жылдары  біздің  қарастырып  отырған  ізденіс  тақырыбымызға  орай 

бірнеше  ғылыми  еңбектер  жарық  көрді.  Е.Мұхиддинов  қазақтың  ұлттық 

ойындарын 

дамыған 

қоғамдағы 

әлеуметтік-экономикалық 

құрылыммен 

байланысты  қарастырады.  Дене  шынықтыру  пәнінің  теориялық  дәлелдемесін 

қазақтың ұлттық ойындарының тәжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды. 

А.Асарбаев  мен  С.Әбілдабеков  «Оқушылар  дене  шынықтыруының 

этнопедагогикалық  негіздері»  атты  монографиясында  жалпы  білім  беретін 

қазақ  мектептерінің  дене  шынықтыру  жүйесінде  қазақ  этнопедагогикасы 

материалдарына,  оның  ішінде  халық  шығармашылығы  мен  ұлттық  ойындарды 

тиімді  пайдаланудың  ғылыми  теориялық-әдістемелік  негіздеріне  сүйене 

отырып  талдау  жасаса,  А.Айтпаеваның  ғылыми  еңбегінде  орыс  тілінде 

оқытатын  мектептердің  бастауыш  сынып  оқушыларын  тәрбиелеу  құралы 

ретінде  қазақ  халқының  ойындарын  пайдаланудың  теориялық-әдістемелік 

негіздері жасалып, олардың тәрбиелік мүмкіндіктері айқындалған. 

Ұлттық  мәдени  құндылықтарымызды  қалпына  келтіру,  зерттеу  қолға 

алуда  Қазақстандағы  дене  тәрбиесі  және  спорт  саласындағы  ғылыми 

ізденістерді  жүйелеп,  ғалымдар  еңбектерін  зерттеп,  оқу-жаттығу  және  тәрбие 

жұмыстарында  кеңінен  пайдалануды  қолға  алу  Қазақстанның  дене  тәрбиесі 

және спорт ғылымының дамуына ықпал етеді.