МӘлік ғабдуллин

Г
МӘЛІК
ҒАБДУЛЛИН
я г
*
я г
* ?
і л
*
я к
* ? »
г
*
л
п
я
к
* ?
і г
:
қазақ
ХАЛҚЫНЫҢ
ауыз
ә ДЕБиЕТІ
ы к ш ы ы ы ш ы к Н х ы ы ы ы и я ы к
я к і
?
г
* ?
і і
? *
я р
: *
я г
*
я г
: * ? »
р
: *
я к

і
'  __________ :_________  
./•  I  -г
:  I  М Ә Л 1К  F А Б Д У Л Л И Н  
| 
» 
'  “
Ка зақ
  халқының
  ауы з 
  әдеби еті
i
Ж О Ғ А Р Ы   О қ У  О Р Ы Н Д А Р Ы Н Ы Ң   С Т У Д Е Н Т Т Е Р ІН Е  
■ 
А Р Н А Л Ғ А н   О қ У  Қ Ұ РА Л Ы
І
• 
Ө ңделіп ,  то л ы қтырылып  үш інш і  басылуы
I 
«М ектеп»  баспасы
I 
А л м а т ы — 1974
I
j
г
I

Казақ  ССР  О қу лшнистрлігшіқ  коллегиясы  бекіткен
А В Т О Р Д А Н
Оқушыларга  усыньш  отырған  «Қазак.  халқыныи • ауыз  әдебиеті* 
атты  еябегіміз  1958.  1964  жылдары  басылып  шыққав  еді.  Содан 
бергі  жсрдс  бул  кітап  туралы  баспасөэ  бетінде  біраз  пікірлер  ай- 
тылды,  <ецбектің  келесі  басылуында  еске  алынсын»  деген  тілектер. 
нактылы  үсыныс,  ақыл-кецестер  болды.  Айтылған  пікірлерді  ескере 
отырып,  кітаптын,  бүръшғьі  басылғандарына  мүмкіігдігіие  к.аран  кей- 
бір  өэгертулер,  косындылар  еигіздік.
Бүл  арада  алдын  ала  бір-екі  мәселеиі  ескерте  де  кетеліх.  Ал- 
дарьпіызға  үсынып  отырған  кітапта  советтік  дәуірдегі  қ а за қ   ауыз 
одебиетініц  мәселелері  карастырылмады.  Такырыбы,  казмүны,  хөле- 
мі,  көркемдік  ерекшеліктері  жағыкан  аса  мол  дүние  болып  та была - 
тын  советтік  дәуірдегі  казақ  ауыз  әдебиетііі  жекс  кітап  көлемінде 
баяидау  қаж ет  дел  ойлап,  казак  ауыз  әдебиетшің.  революцияға  де- 
йінгі  түрлеріне  ғаяа  тоқтауды  макұл  көрдік.
Тағы  бір  ескерте  кететініміз,  біэ  мүнда  ауыэ  әдебнеті  үлгілеріи 
түршс  (жаирыііа)  қарай  алдык.  Ал  сол  аталгаи  түрлсрдің  қайсысы 
ерте,  кайсысы кеш  туды  деген  мәссле,  яғни тарихн  дәуірге карай  :-кік- 
теу  жайы,  өз  алдына  зерттеуді  керек  ететін  болрандьпсган,  бұл  кітап- 
та  тереиінен  карастырылмады.
З Ы / В И Б Л Ш З Т Е К А 1
И
н
*
. №
--------
1
16»ТЫС
I К 1 Т А П Х А Н А С Ы
м   ___ 46~ 100 
2 0 П -7 1
М 404(07)— 74
(^) «Мектеп»,  1974.

А У Ы З   8ДЕБИЕТІ  ТУРА Л Ы   TYCIH1K
К а з а к   халқынын.  ерте  за м а н д а   ж асаған   мәдени  мұрасынық 
бір  түрі ■
— халықтын.  ауы з  әдебиеті. 
,
Ж азу -сы зу   өнері  болм аған  ерте  к езд е-ақ  казак.  халкы   өзінін 
түрмыс-тірш ілігі, қоғам д ы қ  өмірі,  ш аруаш ы лы ғы   мен  кәсібі,  куа* 
ііы ш ы
 
мен  күйіш ш і,  дү н и ета и у д ағы  к ө зқ а р а с ы т .  б.  ж ай ы н да 
н е- 
ш е  түрлІ  өлең-жыр,  ертегі-әқгіме,  м ақал-м әтел,  аны зд ар  ойлап 
ш ы ғарған  ж оне  оларды   ауы зекі  айту  күйінде  туды рған.  Сондық- 
тан  д а  бұларды   халы қты ц  ауы зш а  ш ы ғарған  көркем  шырарма- 
сы,  д а н а л ы қ   сөзі,  яғни  ауыз  әдебиеті  деп  атайм ы з.  Бүд ан , 
әрине,  ауы з  әдебиетін  көп  ад ам   бірлесІп  отырып  ш ы ғарған  дегеи 
ұғым  тум айды .  Ауыз  әдебиетінін  кан дай   үлгілерін  болса  д а  эуел 
баста  ж еке  ад а м д ар   ш ы ғарған .  Б ір а к   ерте  кезде,  ж а зу   өнері 
болм ағанды қтан,  ауы з  әдебиетін  ш ы ғаруш ы ларды ң  аттары   хат­
к а   түспеген,  сақ та лм аған .  Х алы қ  оларды ң  ш ы ғарм алары н  ғана 
есіне  с а қ та п   ж эне  ауы зш а  айтып,  урп ақтан   ұ р п а қ қ а   ж еткізген, 
сөйтіп,  ж еке  авторлар  ш ы ғарған  әдеби  туынды  кейіннен  өңделіп, 
сұрьш талған, оғап коллектив  болып  творчестволы қ езгерістер еи- 
гізіц  оты рған.  Б ертін  келе  ондай  ш ы ғарм алар  көпш іліктін  енбе- 
гіне,  яғни  халы қты н  ауы зш а  ш ы ғарған  әдёбиетгае  айналып 
кеткен.
Ауыз  әдебиетін  фольклор  деп  те  атайм ы з.  Ф ольклор —  ағыл- 
шын  сөзі.  Ол — халы қ  творчествосы,  халы қты н  ауы зш а  тудыр- 
ған  көркем  ш ы ғармасы ,  хал ы қ   д аналы ғы   деген  үғы м ды   береді. 
Ф ольклор  дүние  ж үзіндегі  халы қтард ы ң   бәрінде  бар.  Ал  халы қ- 
ты д  ауыз  әдебиетін  зерттейтін  ғылымды  ф ольклористика  деи 
атайды.
Ауыз әдебиеті — ертеден келе ж атқ ан  м үра.  Бүл  ж өнінде орыс 
халқы ны қ  үлы   сыншысы  В.  Г.  Белинский  «Әдебиет  деген  сөздін, 
ж алпы   мағынасы»  ту р ал ы   ж а з ғ а н   еқбегінде  ауыз  адебиеті  мен 
ж а зб а   әдебиеттің  арасы нд ағы   айы рм аш ы лы қтарды   айта  келіп, 
ауы з  әдебиеті  халы қтьщ   ерте  зам ан д ағы   ой-санасының  ж емісі 
деп  керсетеді.  «Х алы қ  немесе  тайпа  ж а зу   өнерін  білмеуі  мүмкін, 
б ір а қ   оныц  поэзиясы  болмауы  мүмкін  е м е с 1»,— деп,  Белинский 
ауы з  әдебиетінід тым  ерте  кезде,  халыктың,  ж азу-сы зу  өнері  бол- 
м ағаи   зам ан д а,  туғанды ғы н  дәлелдейді.  Б ү л   расы нда  да  солай. 
Қ ай  халы қты   а л с а қ   та,  онын  көркем  әдебиеті  әуыз  әдебиетінен
1  В.  Г .  Б е л и н с к и й .   И зб р ан .  Сочин.,  том   2,  стр.  86,  1948.

басталады .  Д ем ек,  ауы з  әдебиеті  болм аған ,  бірден  ж а зб а   әде- 
биетін  ж асаған   халы қ  бүрын-сонды  тарн хта  кездеспейді.
Әдебиеттік  ж ағы н аи   ал ға п д а,  қ а з а қ т ы к   ауы з  әдебиеті  дс  әр 
алуан.  Х алы кты қ  түрм ы с-салты на,  әдет-ғұрпьш а  б анлаиы сты   ту- 
ған  ш ы ғарм алар,  м ақал-м әтелд ер,  аңы з,  ертегілер,  баты рлар 
жыры>  түрм ы с-салт  ж ы рлары ,  айты с  өлеңдері  т.  б.  қ а з а қ   ауыз 
әдебиетініц  негізгі  түрі  болып  таб ы лзд ы .  Эрине,  ауы з  әдебиеті* 
нің  барлы қ  түрі  бір  м езп л д е  ту м аған   ж ән е  о л а р д ы қ   тууы н а  се- 
беп  болған  ж ағд а й л а р   д а  біркелкі  емес,  әркелкі.  Б ір а к   бүл  мәсе- 
ле,  яғни  қ а з а к   ауы з  әдебиетінін  қай   кезде  қан д ай   түрі  туғанды- 
ғы,  ғылымда  әлі  күнге  дейін  дәлелденбей  келеді.  Әйткенмсн 
өткен  кезде  орыстың,  ж ән е  ш етелдердің  бірсы пы ра 
галым* 
д ары   ауыз  әдебиетінік  ш ы ғу  ж ай ы н а  б ір аз  көніл  аудары п,  әр 
түрлі  пікірлер  айтқан-ды .  О л ар   ау ы з  әдебиеті  қ а л а й   туды ,  қалай 
дам ы ды   деген  мәселені  өздерінш е  баян д ап ,  әр  ал у аи   теориялар 
ш ы ғарған-ды . 
Бүл 
теорияларды ң 
қ а з а қ  
ауы з 
әдебиетінс 
тікелей  катысы  б о л м зса  да,  ж алп ы   ауы з  әдебиетін  зерттеуде  ал- 
ған ориы  да  б ар   еді.  С о н д и қ т а н   бүл  теср и я л ар д ы н   кейбіреулері- 
не  шолу  ретінде  қы сқаш а  тоқтай   кетелік.
Ө
т к с е і
 
ғасы рды ң  орта  шенһіде  Баты с  Е вр о п ад а,  Россияда 
ауы з  әдебиетш   зерттеген  б у рж уази яш ы л  ға лы м д ар   «мифтік  тео­
рии»  дегенді  ойлап  ш ы ғарды .  Б ү л   теорияны  XIX  ғасы рды ц  50— 
60-ж ы лдары нда 
оры сты қ  Ф.  И.  Б услаев, 
О.  Ф.  Миллер,
А.  Н.  А ф анасьев  секілді  ғалы м дары   колдап,  ауы з  әдебиеті  дінге, 
діни  үғы м дарға,  ә р   түрлі  м ифтерге  байланы сты   туды  ж әи е  ауыз 
әдсбиетіш ц  ал ға ш қ ы   кейігткерлері  қ ұ д ай л ар   болды   деп  карады.* 
Ауыз  әдебиетін  ж а с а у д а   ад ам д ар д ы н   сан алы   ролі  болған   жок, 
ауы з  әдебиетін  құ д ай л ар д ы ң   өздері  туғы зды ,  а д а м   баласы   қү- 
д ай л ар   ж а с а ғ а ц   мифтерді  ауы з  әдебиетіне  қосуш ы   ға н а  болды 
ж әне  оны  өзгертпей,  бергі  за м а н ға   алы п  келд і  десті.  СөйтІп, 
илеалистік  к ө зқ а р а с к а   негізделген  «мифтік  теория»  ауы з  әдебие- 
тінің  шығу  тегін.  аш ып  бере  алм ады .  Э коном иканы қ,  қ о ға м   өмі- 
р ін ік   ілгерілеп  дам уы на  к а р а й   ертедегі  м яф тік   ү ғы м д ар   д а ,  на- 
ным-сенімдер  де  өзгеріп,  ж ан ар ы п   оты раты ны н  ж ән е  олардыц 
ж оғалаты ны н  «мифтік  теорияны»  ж а қ т а у ш ы л а р   мойьш дамады 
ж әне  мойыңдағысы  келмеді.
"Ауыз  одебиетінік  шығуы  ж айы нда  өткен  ғасы рды ң  екінші 
ж арты сьщ да  батыста  т а ғы   бір теори я  п ай д а  болды .  Б ұ л   «ауысып 
алу»  («теория  заим ствования»)  теориясы   деп  атал д ы .  Оны  Рос­
с и яд а  А.  Н.  Пыпин,  В.  В.  Стасов,  А.  Н .  В еселовский  т.  б.  ғалым- 
д а р   колдады .  Б ү л ар   оры с  х алқы н ы қ  ауы з  әдебиетін  б а с қ а   елдер- 
дін.  ауы з  әдебиетімен  м азмұны 
ж ағы н ан  
сал ы сты р а  зерггеді 
ж ән е  әр  елдің  ауыз  әдебиетінде  ү қ сас  келетін  сю ж еттерге  ай-і 
р ы қш а  көніл  аударды .  Осыньщ  нәтиж есінде,  бір  ел д ід   ауы з  әде- 
биетінде  кездесетін  сю жеттер  екінш і  бір  ел д іц   әдебиетінен  үшы* 
рай  қ а л с а -а к   болғаньі,  оны  о л ар   бір-бірінен  ауысып  алған   деп 
есептеді.  М ұндай  ауысып  алулар  әр  түрлі  қары м -қаты н ас,  сау- 
д а-сатты қ  ж олдары м ен  ж асал ға н   дейді.  М әселен,  Веселовский

орыстыц  баты рлар  ж ырының  сю жеті  Б аты о  Е вропадан  алы нған 
десе,  Пыпин  оны  тек  Баты с  емес,  Ш ығыс  елдерінен  д е  келген 
деп  долелдейді.  Орыс  халкы   Ш ығыс  елдері  ауы з  әдебиетінеіі  көп 
сю ж ет  алған   деген  пікірді  С тасов  та,  кейіннен  Потанші  де  баса 
көрсетеді.  О рысты қ  б аты рлар  ж ы ры нда  И лья  М уром едтіа  өз  ба- 
ласы м ен  соғысатыны  айтылады.  М ұны  «ауысып  алу»  теориясын 
қолдауш ы лар  «Ш ахнам адан»  келген  с ю ж е т д е п   қ ар ад ы .  Сөйтіп, 
олар  әрбір  халы қты ң творчесъволық қабілетін  ж о қ қ а  ш ығарады . 
О ларды н  ойыиша,  бірде-бір  халы к  өз  тарапы нан  ш ы ғарм а  ту- 
д ы ра  ал м ақ   емес,  тек  д ая р   сю жетке  ие  болады ,  сол  сюжетті  өз 
тілінде  ж ы рлай ды   ж ән е  оларды ң  мұндай  ш ы ғарм алары   бір 
елден  екінші  елге  ауысып  оты рады ,  қы ды рм а,  мекеңІ  ж о к   сю­
ж етке  айналады-мыс.
Ауыз  одебистінің тууы,  дамуы  ж айы нда  «ауысып  алу»  теория- 
сы  ғылыми теріс, дәлелсіз ж әне  к ате  теория  еді. М арксизм-ленин­
изм  іліміне  сүйенген  советтік  ауы з  әдебиеті  ғылымы  (фолькло­
ристика)  бұл  теорияны  катты   сынға  алып,  әрбІр  халы қты ң  өзіне 
тән  творчестволық  қабілеті  барлы ғы н  дәлелдеді.  Ауыз  әдебиеті- 
нің  қандай  турін,  қан дай   сюжетін  болса  д а   әрбір  хальгқ  өз  өмі- 
рінен,  түрмыс-тіршілігінен  алатындығын  айқындады.
Екінш іден,  бір  хялы қты ң ауы з  эдебиетіцде,  ай талы к  ертегісін- 
де  немесе  баты рлар  ж ы ры нда  кейбір  сю жеттердіц  б ас қ а  бір  ха- 
лы ктьщ   ауы з  әдебиетіне  ұ қ сас  келетіндігі  болады .  М ұндай  үқ- 
састы қ  екі  халыктың,  кейде  бірнеш е  халькқтың,  ж а ң а ғы   сюжет- 
терді  бір-бірінен  ауысып  алранды ғы нан  бола  бермейді.  О пдай 
ү қсасты қ  эко н о м ш а ны ң,  тұрмы с-тірш іліктіа,  ікоғамдық  өмірдің 
үксасты ғы нан  туады .  Бір-бірім ен  еш кандай  қары м -каты нас  ж а- 
сам аған,  ш ал ғай   ж а т қ а н   халы қтард ы н   ауыз  әдебиетінде  ұ к сас 
сю жеттердің  болу  себебі,  міне,  осы ған  байланысты.  Б ү ған   кезін- 
де  Г.  В.  П леханов  т а   ай ры қш а  көціл  ау дарған .болаты п .  Ол  езі- 
ніқ  «А дрессіз  хат»  дейтін  еңбегш де  ауы з  әдебиегіндегі  сю ж ет 
үксасты қтары п  халы қтард ы ң  тұрмы с-тірш ілік,  ш аруащ ы лы к,  қо- 
ғам ды қ  ж ағд ай ла р ы н ы қ үқсасты ғы нан  іздейді  Ч 
;.Осы  ретте  м ы салга  М анас  пен  Қобылаиды  баты р  ж айы ндағы  
ж ы рларды   алайы қ. М үны қ  бірі—қырғыздын,  екінш ісі— қаза қ ты ң  
ж ы ры .  Осы  скі  баты рды ц  туысын  ж ы рлауда  үлкен  ұқсастыіқ  бар. 
М әселен,  М анасты қ  әкесі  Ж а қ ы п   баласы з  адам   болады .  Кеп 
у ақы т  онын.  еліне^жау  ш абуы лдап  күн  көрсетпейді.  Ж а қ ы п   кұ- 
д ай д ан   б ал а  тілейді,  ж а у ға   қ ар сы   күресетін,  ел  қо р ғай ты к  үл 
бер  дейді.  Ал  Қобы ланды ны ң  әкесі  Т октарбай  да  осындай.  Қы- 
зы лб астард ан   қысым  көре  берген  Т октарбай  қүдай д ан   басқын- 
ш ы дардан  елді  қорғай  алаты н  б а л а   бер  деп  ж албары н ады .
Сырт  қ а р а ға н д а   бір-біріне  өте  уж;сас  келетін  бул  сюжетті  к а ­
з а к   ақы ндары   қы рғы здан  немесе  қы рғы з  ж ы рш ы лары   к а за к т а н  
ал ға н   секілді  болып  көрінеді.  Ш ынында  ол ай   емес.  Б ү л   сю жет 
осы  екі  халы қты ң  ертедегІ  өміріиен  алы нады .  Тарихи  деректерге
Г.  В.  П л е х а н о в ,   Искусство  н литература,  1948,

кар аған д а,  қ а з а қ   пен  кы рғы з  елі  көп  уакы т  ш етелдік  баскыншы- 
ларды ң  ш абуылын  көрген.  Сондай  ж ағд а й д а  
баскы нш ы ларға 
қарсы   аттанып,  ж ау д ан   ел-ж ұрты н  қорғап  к а л а р л ы к   ұлды   к а ­
з а к   та,  кырғыз  д а  арм ан  еткен.  М үны  олар  өздерінін,  ж ы ры на  да 
коскан.  Осы  бір  мысалдын  өзі-ақ  сю жет  ұқсасты ғы   «ауысып 
алу»  нәтижесінде  тумайтындығын,  ол  хал ы қтар д ы ц   түрмыс-тір- 
ш ілік,  қоғам ды қ  .жайларынын  үіҚсастығына 
байланы сты   бола- 
тындығын  көрсетеді.
Р ас,  ерте  зам ан н ак   бастап  әр  түрлі  ш аруаш Ы лық,  мәдени 
қары м -каты настар  ж а с а ға н   ж әне  -көршілес  оты рған  халыктар* 
ды ң  бір-біріне  әдебиеттік  эсер  ететіні  болады .  М ы салға  қазақп ен  
туыс,  ағайы ндас  кырғыз,  өзбек,  түрікмен,  к а р а к а л п а к   халы кта- 
рын  алайы қ.  Б үлард ы н   арасы нда  туы сканд ы к  кары м -қаты н ас 
ертеден  келс  ж аты р.  О ларды н  әдебиёті  бір-біріне  эсер  еткен,  өз 
ар а  кейбір  сюжетті  «ауысып  алған»  ж ай ы   д а   бар.  Б ұ ға н   қар ап , 
атал ған   халы ктарды ң  өзіндік  талан ты ,  творчестволы к  каб ілеті 
ж ок,  тек  бір-бірінен  сю ж ет  алып  оты рған,  сол  сю ж еттерді  ғана 
ж ы рлап  өткен деуге  болмайды .  О ларды ң  әркайсы сы   үлкен тал ан т 
несі,  ауыз  әдсбйетінің  иеше  алуан   әдемі  ү л гілерш   туды рған  ж әне 
оидаГі  творчестволық  іс  колы нан  келетін  х ал ы қ тар .
Өткен  гасырдың .ақырынан  бастагі  револю цияға  дейінгі  дзуір- 
де  ауы з  әдебиетін  зерттеу  ж өнінде  ж о ғар ы д а  а т а л ға н д а р д а н   б а с ­
к а   тағы   бірнеше  теориялар  болды.  Соиын  іш інде  ауы з  әдебиеті- 
нін  шығу  ж айы н  тексеруде  б аска  тео р н ял ар ға  К ар аган д а  аз  да 
болса  ғылъш и  н е га і  б а р ы — «тарих  мектебі>  деп  а т а л ғ а н   еді. 
О нык  негізін  салуш ы  орыс  ғалы м ы   В.  Ф .  М иллер —  ауы з  әде- 
биетін,  әсіресе  орыстын  б аты рлар  ж ы ры н, 
көбірек  зерттеген 
адам.  Көп  ж ы лғы   зерттеу  сңбегһііц  қоры ты нды сы   етіп,  ол  1897 
жы лы   «Орыс  ауы з  әдебиеті  ж айы ндағы   очерктер»  деген  кітабы н 
шығарды.  Осы  екбегінде  В.  Ф.  М иллер  оры сты ң  б аты р лар   ж ы ­
ры  монгол  баскы нш ы лары кы н  ш абуы лы на  б айланы сты   туды   деп 
қарайды .  Бұл  пікірін  ол  тарихи  м атер и ал д ар ,  деректер  келтіре 
отырып  дәлелдейді.  Баты р л ар   ж ы ры н  тари хта  бо л ған   окиғалар* 
дың  айнасы,  сонык  документі  деген  корытынды  ж асай ды .
Ауыз  әдебиетін,  соныц  ішінде  б ат ы р ла р   ж ы ры н,  зерттеуде 
б асқа  теори яларға  к а р а ғ а н д а   «тарих  мектебінің»  пікірлерш ш е 
ауыз  әдебиеті  халы кты ң  өміріне,  тарихы на  б айланы сты   туады  
деуі  бүрын  айты лм аған  ты н   пікір  болатьгн.  Ә йткеам ен  ау ы з  әде- 
биетін  түгелімен  ^ткендегі  тари х  ж әне  оиы н докум еңті  деп  к ар ау  
кате  айты лған  пікір  еді.  Р а с ,  халы қты ц  тарихы нан  елеулі  орын 
алған  оқиғалар  әдебиетке  әсерін  ти гізбей   қойм айды ,  кейде  ол 
әдебп  ш ы ғар м ал ар д ы к  тууы на  себепші  д е  болады .  Б ір а қ   та 
ауыз  эдебиеті  тарихи  о қиғаларды   өз  қ ал п ы н д а,  болған   күйінде 
ж ы рлай  бермейді.  Тарихи  ф актілерді 
негізге  а л а   оты рьш ,  оны 
ақьш ды қ  қ н ял  арқылы  күбылтып  ж ы рлай ды ,  суреттеп  көрсете* 
ді,  кеііде  асырыи,  кейде  әсірелеп  елестетеді,  ау ы з  әдеби еті  т а р и ­
хи  о кпғаларды   сурет  арқылья  бейнелейді.  О л ай   болса  ау ы з  әде- 
бнетш   тарихтың  өзі,  соны қ докум еиті  деуге  де  болм айды .
6

СейтІл,  ауы э  әдебиетінік  туу,  к алы п тасу  ж айы н  бурж уазия- 
ш ыл  галы м дар  д ұры с  түсіндіріп  бсре  алм ады .  Б ұл  мәсслені  тек 
марксизм-леиинизм  іліміне  сүйснген  советтік  *ауыз  әдебиеті  ғы- 
лы м ы   ғана  толы қ  ш ешіп  берді.  С оветтік  ғылым  ауы з  әдебяеті 
ад а м д ар д ы к   ецбек,  кәсіп  етуіне,  тұрмыс-тірш ілігіне,  қоғамдык, 
өміріне  ж ән е  онық  дам уы на  байланы сты   туғаиды ғы н  дәлелдеді. 
Ауыз  әдебиеті  халы қ  өмірім-ен  тығыз  байланы са  отырып,  оны 
ж ан -ж ақты   суреттейдІ,  әр  түрлі  бейнелеу  аркы лы   елестетеді* 
Әрине,  бұдан  ауы з  әдебиеті  бірден  дам ы ған  деген  ұрым  тумайды. 
Оның  кенбір  үлгілері  ескі  дәуірде,  руш ы лды к ^қоғамда  туған; 
бертін  келе —  қогам ды қ,  экономикальщ   ж ағд ай ла р д ы к ,  адам  
баласы ны н  дүние  тапудағы   ой-өрісінік  ұлғайы п  өсуіне  к а р а й  
ауы з  әдебиеті  де  дам ы п  отырған.  Д ем ек,  халы кты ц  қоғам д ы к 
өмірі,  түрмы с-тірш ілігі,  әлеуметтік  к ө зқ ар а сы   т.  б.  ауы з  одебие- 
тініц  тууына  ж әне  калы птасы п  дамуы на  эсер  еш ен ,  м азм үн 
берген.  С онды қтак  д а  ауы з  эдебиеті  өзінің  д а м у   жольгнда  талай  
тарихи  дәуірлерді  басынан  кеш ірген,  тал ай   тапты қ,  қоғам ды қ 
тілектер  мен  көзқарастардьщ   елегінен  өткен.  Әрбір  коғам ды қ 
қүрылыс,  тапты қ  тілектер  ауыз  әдебиетіш н  идеплы қ  бағы ты на, 
мазмұнына  ы кнал  ж асаған ,  әрқайсы сы   өзд ерінік  мүдделеріне 
сәйкес  ауы з  әдебиетін  туды рған,  оны  пайдаланы п  отырған.
К а з а к   ауы з  әдебиетініц  бірнеш е  түрі  бар.  Со- 
Ауыз әдебиетінін  НЬІҢ  іш інде  басты лары :  халы қ  арасы нд а  әр  алуан 
түрлер • 
такы ры п қа  ш ы ғары лған  өлецдер,  м ақал-м әтел- 
д ер,  ертегілер,  аңы з-әңгімелер,  баты рлар  ж ыры,  түрмыс-салт 
ж ы рлары ,  айтыс  өлеқдері  т.  б.
Ауыз  здебистіиің  бұл  атал ған   турлері,  әраше,  бір  мезгілде 
туып,  бірден  калы п тасқан   ж оқ.  Әрнайсысынын  ш ығу,  өсіп-өр- 
кеидеу  тарихы,  ұ з а қ   уак ы тқ а  созы лғаи  дам у  ж олдары   бар.
Ауыз әдебиетінін 
Г.  Белинский  ж оғары д а  аталған   енбегінде 
жазба әдсбиеттсн  ж әне  «Әдебиеттін  түрлері»  дейтін  м ақал асы н д а 
айырмашылык-  ауы з  эдебиеті  мен  ж а зб а   әдебиеттід  арасы нда 
тары. 
елеулі  айы рм аш ы лы қтар 
барлы ғы н  көрсетеді. 
Оның  айтуынш а:  ец  басты  айы рм аш ы лы к  шығарманын.  авторы 
белгілі  болу-болмауы нда.  О сыған  байланысты,  ауы з  әдебиеті 
меи  ж а зб а   әдебиетінің.  айы рм асы   ж енінде  В.  Г.  Белинскийдің 
мьша  бір  пікірін  келтірейік.  О л  бы лай  дейді:  «...Ауыз  әдебиетін 
алатьш   болсак,  онық  ж ұ р тқ а  аты   белгілі  авторы   болмайды,  өйт- 
кені  қ аш ан  д а   болса,  ауы з  әдебиетініц  авторы   халы қ  болады . Ха- 
л ы қты қ  немесе  бір  тайпатш ц  ж а с   ш ағы ндағы   ішкі  ж эне  тысқы 
тірш ілігін  ешбір  боямасы з  айқы н  көрсетегін  қарап ай ы м ,  үстір- 
тііі  ан ғал  өлең-ж ы рлары н  ш ы ғарған  кім дер  еді,  оны   ешкім  біл- 
мейді...  Ал  әдебистті  ал сақ ,  ол  мүлде  басқаш а  болады :  онык 
ш ыгаруш ысы  халы қ  емес,  оиыц  а в т о р л а р ы —  хал ы қ   рухынын  әр 
ал у ан   ж ақтар ьін   өзінін.ақы л-ойы   арқы лы   білдіретін  ж еке  ад а м - 
дар,  Әдебиетте  ж еке  ад а м д ар   әдебиеттегі  өздерінід  праволары п 
т о л ы қ   өз  қольш а  алады ,  сөйтіп,  әдебиет  дэуірлері  сол  ж еке 
а д а м д ар д ы ц   аттары на  байланы сты   болып  белгіленеді».
7

Белинский  бұл  пікірін  «Әдебиеттін  түрлері»  ж ән е  «Әдебиет 
деген  сөздің  ж алпы   мағы насы »  туралы   ж а зғ а н   енбектерінде  де 
айтады .  Ұлы  с ы т іга н ы н   пікірінш е 
ауы з  әдебиеті 
мен  көркем 
эдебиеттіц  арасы ндағы   басты   айы рм аш ы льікты ң  бірі  ж еке  ав- 
торларды н  болу-болиауы на  байланы сты .  Ж ә н е   де  өз  дәуірінін, 
бүкіл  халықтьщ   рухын  білдіретін  ж еке  авторлард ьщ   шығуы 
экономик-анын  дам ы ған,  қоғам д ы қ  ой-сананы ц  ү л ғай ы п   өскен 
кезінде  болады;  экономиканыц  дам уы   мэдениеттің,  техниканың 
өсуіпе  ы қпал  ж асай ды ,  ж а зу . вне pin  ш ы ғарады ,  кітап   басу  ісі- 
нін  тууына  эсер  етеді;  осыдан  бы лай  ж еке  авторлорд ы н  шығар- 
м алары   ж у р тк а  ж азу   үлгісінде,  б ас п а  арқы лы   тар ай т ы н   болады 
дейді.
Демек,  ж а зб а   әдебиеттіц  кан дай   туындысын  а л с а к   та  онын 
авторы  белгілі  болады.  Соған  коса  оның  өмірбаяньі,  ш ы ғарм ала- 
рыныц  каш ан,  кан д ан   такы ры пқа  арналғанды ғы ,  қ а й   кезде  бас- 
ла  ж үзіне  ж ари ялан ғаи ы   т.  б.  көпціілікке  мәлім  болып  отырад.ы.
Ал  ауы з  әдебиетінін  авторлары   белгісіз  болады .  Б ү д ан , ліри- 
не,  ауыз  әдебиетінде  автор  Лол май ш   дегсн  үғы м   тум айды  .'О н д з 
автор  болғаи.  М әселен,  «Ер  Тостік»,  «Күн  асты ндағы   Хүнікей 
кыз»,  «Алдар  Көсе»,  «К об ы ланды 'баты р»  т.  б.  снякты  гртегі,  ан- 
гіме,  ж ы рларды ң  қайсысын  болса  д а   эуел  баста  жер.е  авторлар 
ш ығарған.  Бірак.  ол  кездё  ж азу-сы зу  өнері  б олм ағанд ы цтан 
авторларды н  өмірбаяны ,  аты-жөні  с а қ т а л м а ға к .  Ал  ш ыгармала- 
ры  ауызш а  аііту  түрінде  туып,  ел  арасы на, ау ы зш а   айту  ретімен 
тарап  кеткен.  О ларды ц  авторы  халыктын,  взі  б олған .  Ауыз  әде- 
биетін  халы к  әдебиеті  деп  атауш ы лы қ,  міне,  ссы лай   туған.
Ауыз  әдебистініц  ж а зб а   әдебиеттен  келесі  бір  айырмаш ылы- 
ғы —  ауыз  әдебиеті  ш ы ғарм алары н да  вар и ан тт ар д ы ц   көп  бо- 
луында.
Бір-біріне  ж алп ы   мазмүны ,  оқиға  ж елісі,  кейіпкерлерінің  ат- 
тары   уксас  келетін  т ы ғ а р м а я а р д ы   0ір  ш ы ғар м ан ы ц   туыпды  тү- 
рі,  яғни  варианты   десек,  бүл  ауы з  әдебиетінде-  хөп  кездеседі. 
М ы салға  «Қобыланды  батыр»  ж ы ры и  алай ьіқ.  Қ а зір гі  күнде  бүл 
ж ырдың  28  варианты  бар.  О л ар д ы д   ж алп ы   м азм ұны ,  ок.нға  же- 
лісі,  басты  кейіпкерлерінің  есімдері  бір-біріне  ұвдас  келеді.  Бэ- 
рінде  айтылатын  басты  әңгіме:  Қ обы ланды  
батьтрдын  сырткы 
ж әне  ішкі  ж ау л ар ға  қарсы   күрссі,  осы  ж о л д а  оныц  ж а с а г а н   ср- 
ліктері.  Бұл  о ки ғалар  ж ы рды ң  вари ан ттары н д а  әр  түрлі  жырла- 
нады,  ал  ол  варианттарда  өз  а р а   үлкепді-кіш ілі  айы рмаш ы лы қ- 
т а р   болып  отырады.
Мұпымен  қатар   ауы з  әдебиетіндс  варианттарды н.  көп  болуын 
ш ы ғарм аны ц  ауы зш а  ш ығарылып,  х а л ы қ қ а   ауы зш а  айту  а р к ы - ■
 
лы   тарауы на  байланысты  деп  білем із.  М әселен,  ертекш і  өзінін 
ертегін  (немесе  жырш ы  өэінщ   ж ы ры н) 
көп ш іліктід  ж иналған 
ж еріпде  айтады,  Сол  а р а д а   ты ндауш ы   көпш іліктіц  арасынан 
ж а ц а ғы   ертегіиіц  (немесе  ж ы рды ц)  м азм ұны н,  оқиғасы н  үғып
в

алуш ы лар  табы лады ,  Енді  ол ар   сол  ертегіні  екінші  бір  ж ерде 
өзіише  әцгімелейді,  ж а н а л а п   айтады, 
алғаш кы  
энгімелерінін 
кей  жерін  кыскартып,  кей  ж еріне  тыңпаи  окиға  косып  үлғайта- 
ды.  Сөйтіп,  ертегіиіқ  (немесе  ж ы рды қ)  екінш і  бір  туынды  түрі, 
варианты  шығады.
Ал  ж а зб а   одебиетте  мұидай  ж агд ай   кездесе  бермейді.  Әрбір 
ж азуш ы   (не  ақы н)  шыгармасын  өз  атынан  ж ари ялай ды ,  оны 
скінші  бір  автор  исмдсніп  кетпейді.  Қай  ш ы ғарманы   кімнің,  к а ­
ша н  ш ы гарганы   ж үртка  белгілі  болып  отырады.
Ауыз  әдебиетініц  ж а зб а   әдебиеттеи  тағы   бір  айырмаш ылы- 
ғы  бар.  Ол:  ауыз  әдебнетінде  калы птасқан  дағды лы   сөздер  мен 
сөйлемдердіц,  тұ р ак т ал ғаи   үқсасты к  пеи  үйқастардьщ   ж иі  кез- 
десстіндігіиеп  көріиеді.  М ысалы,  ертегілердід  кепш ілігі:
Ертск,  ертек  ерте  екен,
Ешкі  ж үні  бөрте  екен,
Қырғауыл  жүні  қызыл  екен,
Қ ұйры қ  жүні  үзын  екен,—
деп,  немесе  «Б аяғы д а  бір  кедей  болыпты,  оныц  үш  баласы   бо- 
лыпты»  деп  басталады .  Ертегілердіц  бұлай  басталуы   дәстүрге 
айнальш   кеткен.  Көптеген  ертегілердін  басталуы   осындай  бір- 
біріпе  ү қ сас  келгснімен,  одан  ксйін  әнгімелеиетін  окиғаларды к 
мазмүпы,  дамуы  әр  түрлі  болады.  Ал  ж а зб а   әдебиетте  ш ығар- 
ма  мүндай  калы п тасқаи   дағды ға  аш іалған  сөз  тіркестерімен 
б асталмайды .  Әр  ж азуш ы   ш ы ғармасы н  б аска  авторға  үқсатпай 
өзіпше  бастап,  өзінше  эяктапды .
Ауыз  әдебиеті  мен  ж а зб а   әдебиеттің.  арасы ндагы   айырмашьг- 
лықты  көрсстстін  келесі  бір  белгі  деп  ауы з  әдебиетінде  бірнеше 
өнердіц  бірлесіп  келуім  айтамы з.  (Мұиы,  яғнн  бірнеше  өнердің 
бірлесе  көршуш,  синкретизм  дегг атайды .)  Мәселен,  ж ы рш ы   ақы н  
жырын  көпш іліктіц  ж иналған  ж ерінде  ш ы ғарған.  Сонда  ол  дом- 
быраиыц  (гарм онь  немесе  кобыздьщ)  сүйемелдеуімеп  ән  (күн) 
әуенін  келтіріп  алып,  ж ы р  эқгім есін  белгілі  бір  сары нм ен  айта 
бергеііу
M ine,  осы  ар ад а  бірнеше  өнердік  бірлесіп  келгенін  көреміз. 
Атап  ай тқан д а:  а^қьшдық  өнер,  ән  (күй)  оуені,  көпіш ліктің  ал- 
дында  (сахнада)  ж ы р  айтып  оты рған ж ы рш ы -акы н,  жырды  тыц- 
дауш ы   қауы м   бар.  О лар  бірлесе  келіп, ж аң а  бір ерлік  жырдыи. 
тууына  себегікер  больш  отирғаньш   бай қай м ы з.  Б ұ л   сиякты 
ж ағд ай   ж а зб а   әдебиетте  кездеспейді.  Ол  тек  ауы з  әдебиетіне 
ғана  тән  ерекш елік деп  карайм ы з.
.  Сонымеи,  ж оғары д а  ай ты лғандар  ауыз  әдебиеті  мсн  көркем 
әдебиеттіц  арасы идагы   кейбір  айы рм аш ы лы ктарды   көрсетеді. 
Әрние,  үлғайы п  өскеи,  кемеліие  келген  көркем  одебиет ж әне  онын. 
ш еберлері  (ақы н,  ж азуш ы лар)  ауы з  одебиетінен  ардайы м  нәр 
алып  оты рады .  Е ң  алдымен, көркем  әдебиеттің ш еберлері халы қ- 
тыц  ауыз  эдебнетш ен  тіл  байлығын  үнренеді.  Х алы қ  тілін  мек-

гере,  п андалана  отырып,  әдеби тілімізді дам ы тады .  М.  Горькіш- 
дін.  ж азуиіы ларға:  «Ауыз әд еб и стіш н тіл  байлығын  пайдаланын- 
д ар ,  одан  үй рен ің дер»—  дейтіні 
де  осы даи. 
Мунымен  қатар, 
көркем  әдебиеттін  ш еберлері  халы қ  ауыз  здебиетінің  кеЙбір  сю- 
ж егтерін  ездерінің  еңбектерінде  п айдаланад ы .  Осы  негізде  ж аца 
ш ы ғарм алар  тудьірады  Х алы қ  ауы з  әдебиетін  п ан д ал ан а  оты­
рып,  оныц  таптык,  сипатын,  қо ға м д ы к   сырын  аш а  т ү с е ^   Буран:
А.  Пушкинніц,  М.  Салты ков-Щ едриш пн,  М.  Г о р ь к и й д т ,  Абай- 
дыц  т. б.  ж азуш ы ларды ң ауы з әдебиетінін  тіл  банлы ғы н,  ауыз 
әдебиетінін  сю жетіи  пайдалануы   толы к  дәлел.  А.  П уш кин  бірнс- 
ше  ертегі,  поэм аларды ң  сюжетін  халы к  ауы з  әдебиетінен  алған 
М.  Салтыков-Щ едрин  кейбір  ертектерін  хал ы қ   сртегілері  үліі- 
сінде  ж азы п,  қоғамдык.  м әселелерді,  патш а  әхім дерін, 
чиновнйк
- 
терді  мысқылдап  сынағэн.  М үндай  ф актілерді  казак, совет әде- 
бнетінен де ксздестіреміз.  Қ а зак  ж а зб а   әдебиетініц  ш еберлері де 
ауыз  әдебиетшен  хальгктық  тіл  байлы ғы н  үйренумеи  келеді.  Со- 
нымсн  бірге,  олар  ауы з  әдебиетінің  кенбір  үлгілерін,  сю жеттерін 
пан далан а  отырып,  сол  негізде  ж а н а   ш ы ғарм алар  тудырады- 
Бул  ретте  Мүхтардын.  «Қобы ланды   баты р»  ж әне  «Е нлік —  Ке- 
бек»  пьесаларын,  Ғабиттің  «Қыз  Ж іб егі»  ыен  «Қозы  К ө р п е ш —- 
Б а ян   сүлу»,  Сәбиттің  «Сұлушашын»  т.  б.  ата у ға   болады .
Т апты к  қ о ғам д а  туған  ауы з  әдебііеті  үлгіле- 
Ауыз әдебиетінің  ріпіц  кайсысы  болса  да  бслгілі  бір  тапты ң  идея*
Хсипаты.Қ 
сын.  арман-мүддесін,  әлеу м еттік к ө зқ а р асы н  біл- 
діріп  отырады.
Вл.  Бонч-Бруевич  «Ленин  поэзия  туралы »  деп  ж а зғ а н   ен,бе- 
гінде  ұлы  көсеміміздін  халы қ  одебиетін  аса  ж о ғар ы   бағал аған - 
дығьш  айта  келіп,  Л еяиннің  ертегілер  ж өнінде  ай тк ан   мынадап 
бір  пікірін  келтіреді:  «Ертегілерді  коғам ды қ-саяси   түрғы дан  ка- 
рап  лайдалана^  отырып,— дейді  Л енин,— х ал ы к ты қ   арм ан-м үд- 
десі,  тілегі  ж ай ы н да  там аш а  зерттеулер  ж а з у ғ а   б о л ар   еді... 
Бүл  — шын  мәніндегі  халы қ  ш ы ғарм алары ,  хал ы қтьщ   психоло- 
гиясын  білу ж өнінде  казіргі күнде  аса  к аж стті  ж әне  а с а   маңыз- 
ды  м атериалдар»  *.
Осы  турғы дан  ал ғанд а  ауы з  одебиетінщ   х ал ы к ты қ   сипаты, 
ең  алдымен,  оның,  «халы қ  психологиясын»,  «халыктын.  армаи- 
мүддесін,  тілегін»  қ а л а й   суреттеп 
көрсеткендігіне  байланысты 
дсп  түсінуіміз  керек.
Ауыз әдебиетінің  халы қты к  снпатьг  дегеп  м әселені  біз  онык 
тапты қ  снпаты  деп  үғы намы з.  С онды қтан  бүл  екеуін  бір-бІріиен 
бәліп  қар ау ға  болмайды .  М арксизм-ленинизм  классиктері:  «Тап­
ты к  қоғам да  тап тан   ты сқары ,  коғам   өмірінен,  т а п   күресінеи 
бөлек  тұратын  әдебиет  болмайды,  әдебиет  әркД ш ан  д а   белгілі 
бір  тапты к  идеясьш,  көзкарасы н  білдіреді»,—  деп  үиретеді.
В.  И .  Ленин  «П арти ялы қ  ұйым 
мен  п ар ти ялы қ   әдебиег»
1 
А н д р е е  в т  іц   «Русский  фольклор*  деген 
хрестоматиясыііан
лыцды,  29-бет,  1938.
10

дейтін  там аш а  енбегінде  әдебнеттің  тапты қ  ж әне  п ар тяял ы қ  са- 
патын  айта  келе,  тапты к  коғам да  әдебиеттін  алаты н  орнын,  әде- 
биеттін  тап  кұралы   екендігін  айкы ндап  берді.
Әдебиеттіц  тапты к  сипаты  туралы   марксизм-ленинизм  клас- 
сшсгершіц  д аналы кпең  ай ткан   пікірлерін 
ауы з  әдебистіііе  Де 
колданам ы з.  Өйткені  ауыз  әдебиеті  де  бслгілі  бір  тапты к  т а п ­
ты к  тілегін,  мүддесік  ж ы рлайды   ж әне  оған  кы зм ет  етеді.
Ертеден  келе  ж а т к а н   ауы з  адебиетінін  к ан д ай   түрін  а л с а қ  
т а ,  онда  белгілі  бір  тапты н  идеясы,  көзкарасы   ж ататы нды ғы н 
ап-айқы н  көруге  болады .  М әселен,  ецбекші  халы к  өзініқ  ауыз 
одебиетін  к ан ауш ы ларға  карсы  ж үргізген  тапты к  күресіиік  кұ- 
ралы   етті.  О нда — енбекш і  хал ы қ   кап ауш ы   гапты ң  зулымды- 
ғын,  ж ауы зд ы к  іс-әрекеттерін,  езуші  тап   вкілдерінін,  мансап- 
корлығын,  баскы нш ы лы к 
ш абуы лдары н 
әш керлеп 
отырады, 
олардын.  жиренішті  образы н  ж асайды .  Х алы қты қ  ертегі-энгіме, 
ж ы рлары нда  кездесетін  К а р аб ай л ар ,  М ы стандар  сол  канауш ы  
таптыц,  хандар  мен  ф еодалдард ы к  екілдері  болып  бейнеленеді. 
О ларды ц  ж ауы зды қ  іс-әрекеттерін  сьшға  алады ,  әш кере  етеді. 
Сондай-ақ,  м ақ зл д ар д ағы   «Өлеңді  ж ерде  өгіз  семіреді,  өлімді 
ж срде  молда  семіреді»,  «Сопы  сүмнан  ш ығады»,  «Төреге  ерген 
ертоқымын  ар к ал ар » ,  «Қойды  қү р тан   бүлдіреді, 
елді  сұлтан 
бүлдіреді»  дегеи  халы қты ц  д ан ал ы қ   сөздері  еқбекш і  б ұкараны қ 
канауш ы   тапты   ж ек   көргендігінін  анғағы .  Бұл  келтірілген  мы- 
салдарды ң  қайсысы  болса  д а  ауы з  адебиетінін  тзпты ғы н,  тап- 
ты қ  тілектен  туғандығын  көрсетеді.  Д ем ек,  ецбекші  халы к  ту- 
ды рған  ауы з  әдебиеті  қалы н   б ұкараны қ  «.оғамды к-таптиқ  көз- 
карасы н,  сана-сезім ін  білдіріп  отырады.
Мұнымен  катар,  еңбекш і  б ұ ц ар а  туды рған  ауы з  әдебиетініи 
халы кты к 
сипаты —  халы қты ң  түрмыс-тірш ілігш , 
қоғам ды к 
өміріи,  арман-муддесін,  дуние  танудағы   көзқарасы н  т.  б.  сурет- 
теуінен  де  бай қалад ы .  Хальгктыц  адал  енбекті,  досты қ-татулы к- 
ты,  ж ақсы   ш ат  өмірді  ацсап,  ар м ан   еткендігі  онын  ауы з  әдебие- 
тінің  негізгі  такырыбы,  идеялы қ  иысанасы  болып  келеді  ж ане 
бүл  ж олда  х-алыкка  қы змет  еткен  карапайы м   еқ б е к   ад ам д ар ы  
ар д а қ тал ад ы ,  оларды ц  ісі,  мінезі 
сүйкімді  түрде  ж ы рланады , 
оларды   үстем  тагі  өкілдеріне  к ар ам а-кар сы   койып  әқгімелейді. 
М ы салға  «Аяз  би»  ертегісін  алайы к.  Бұл  ертегіде  халы қ  өз  ор- 
тасы нан  ш ьіқкап  карап ай ы м  
ш аруа 
адаыын, 
опыи  акылын, 
адамгерш ілігін,  тап қы рлы к  ісіи  ардактай ды   ж әяе  оны  қанауш ы  
тап  адам дары на  карсы   кояды.  Бүкіл  м атериалды к  ж әне  рухани 
байлы қты   ж асауш ы   д а ,  қоғам   әмірін  ал ға   бастыруш ы  негізгі 
күш  те  халықтын, е зі  ексндігін  елестетеді.
Бұл  ай ты л ған д ар д аа  халықтын.  ауы з  эдебиетінде  эр   түрлі 
кайш ы лы қтар,  тсріс  ұғы м дар,  тіпті  енбек  адамьш ы ц  мүддесіне 
ж ан аслай ты н   к ө зк ар а стар   ж о к   деген  үғым  тумайды.  Бірінш ідек, 
ауьіз  әдебиеті  ауы зш а  айты лы п  тарағаігдьгқтан жэне  әр  дэуірдін, 
әрбір  қоғамдык.  ііл е к т ін   эсерін  кврғендіктен,  оңда  з р   түрлі  кай- 
ш ы лы қтарды ц  кездесетіні  де  болады .  Екінш ідсн,  экон ом якалы қ

жәие  қоғам ды қ  д ам у л ар ға  адам н ы ң   сана-сезім і  әр қ а ш а н   д а   іле- 
се  бермейді,  кейде  сананын.  кейін  қады п   қ оятьи ш   д а   белплі. 
Мүныц  өзі  ауыз  әдебиетіне  ы қпал  ж асам ай   -коймайды.  Солаи 
бола  түрса  да,  халы қты ң  ауы з  әдебиеті  ж о гар ы д а  ай ты лған  ха- 
лы қты к  сипатын,  оігын.  белгілерін  сак та п   оты рады .
Эрине,  ертеден  келе  ж а т к а н   ауы з  әдебиеті  үлгілерінщ   бар- 
л ы ғин  халы қ  туды рған  ж әие  онын  бәрін  халыктык.  шығарма* 
л ар   деугс  болманды.  О ларды қ  іш інде  ү стем дік  еткен  қаиаушы 
тап   тудырған  ш ы ғарм алар  д а  бар.  Сол  ш ы ғар м ал ар ы   аркылы 
каиауш ы  тап   өзінің  тапты қ  идеясын,  х ал ы к қ а  ж а т   іс-әрекетін, 
көзқарасілн  білдіріп  отырған.  Үстем  тап  ө зін іқ  ауы з  әдебиетінде: 
біріищіден,  ел  талауды ,  ецбексіз  м ал  табуды ,  халы қты   езіп  үс- 
тауды,  енбек  адам дары н   кемітіп  қ орлауд ы   ж ы рлай ды   ж әи е  бүл 
ж олда  «ерлік»  ж асаған   адам дары н  үлкен  дәреж еге  көтеріп  ар- 
д ақ т ай   суреттейді.
.  Екіншіден,  үстем  тап  х а л и қ к а   ж ат,  кертартпа  идеясы и  өзінін 
ш ы ғарм алары   арқы лы   беннелесе,  сонымен  к а т а р ,  х алы қты қ  ор* 
тада  туған  әдебиет  үлгілеріи  де  өадеп  өз  м ақсаты и а  пай далан - 
гандыгы  байқалад ы .  М үныц  мы салы н  б аты р лар   ж ы ры н ан   көру- 
ге  болады.
Сондықтаи  өткендсгі  ауыз  әдебиетін  түгеліиен  халы кты қ  ті- 
лекген  туған  ж ән е  халы қты қ  сипаты  бар  ш ы ғар м ал ар   деп  ка- 
рауға  болмаііды.  Б із  оларды   тап ты қ   тұрғы дан  б а ғ а л а у ға   тиісті- 
міз.  Бұл  жөнінде  В.  И.  Л енипнін  «... біз  әрбір үлтты қ  мәдениет- 
т е н т с к о н ы ц   дем ократи ялы қ  ж әне  социалнстік  тектерін  ал ам и з, 
о л ар д ы тс к  ж ән е  сөзсіз  әрбір  үлтты ц  б у р ж у ази я л ы қ   мэдепнгті- 
не,  бурж уазиялы қ  үлтш ы лды ғы на  карсы   кою  үш ін  ал ам ы з» '  де­
ген  даиалы қ  пікіріне  сүйене  отырып,  ауыз  әдебиетінің  ішіисн 
шын  мәнінде  халы қты қ  сипаты  барлары н , 
халы кты ц   бүқара- 
шылдық,  прогрестік  арм ац-м үддесін  көрсететіидерін  рана  так* 
д ап   алуға  тш стіміз.
А уы з  эдебиеті 
Ецбекш і  халы қты н  көп  ғасы р  бойьш а  ж асаған  
тураль* 
к. 
М аркс 
а уыз  әдебиетін  М аркс  пен  Энгельс  аса  ж  о- 
.  пей  ^ 
ғары  б ағал ап ,  қүнды  пікірлер  ан тқан .  Ауыз  әде- 
Ф.  Энгельстіц 
биеті  халы кхш \  ко ға м д ы қ  
өміріне,  түрмысына, 
т к ір і . 
тарихи  ж ағд ай л а р ы н а,  таптык,  күресіие  байла- 
нысты  туатындығын  дәлелдеді.  С-олымен  бірге  ауы з  әдебиеті 
белгілі  бір  таггтыц  күралы   болып,  тап ты қ   сан ан ы   білдіретіндігін 
ж әне  тапты қ  тілектен  ты скары   ауы з  әдебиеті  болмайтындығыи 
айтты.
Ж алп ы   өнердіқ,  соның  іш ш де  ауы з  әдебиетініц қоғам  өмірін- 
де  алаты н  орны,  дам у  ^ кезеңдері  кан д ай   деген  мәселслерге 
К,  М аркс  айры қш а  көціл  бөледі,  өнер  экон ом и калы қ  ж әне  ко- 
гам ды к^дам уды қ  ж емісі,  соныц  нәтижесі  дсп  қарайды ^  Ол  ауы з1 
әдебистікін  ‘калы птасуы на,  өркендеп  өсуіне  экономиканы ң,  ко* 
гамны д  дамуы  аса  көп  эсер  етеді  деп  көрсетеді.  Соиымеи  катар.
1  В.  И.  Л  е н и  я.  Ш ы ғар м ал ар ,  20-том,  8-бет.
12

когамны ц  дам уы на,  ал ға  басуына  кей  кезде  өнердік  Де  ы қп али  
болатындығын  айтады. 
.
«Саяси 
экономияныд  сынына 
«кіріспе»  ^  атты 
еңбегш де 
К.  М аркс  ауы з  әдебиетіне  катысы  бар  күрделІ  үш  мәселеге  кө- 
ңіл  аударады :
’Біріншіден»  қоғамнын.  дамуы  төменгі  саты да  тұрган  кездін, 
өзінде  де  өнердіц  ж оғары   дәреж еге  көтерілген  кезекІ  болады . 
Ө нердің белгілі-бір  кезендегі  өркендеуі  қоғам  дамуы иы и  дәрежс- 
сіне  сай  келмейді,  қай та  одан  о зы қ   болады  деп  көрсетеді.  Бүған 
ол  гректердің  ертедегі  өпері  коғам   дам уы наи  әлд екайд а  Ілгері 
болғаидыгыи  мысал  етед і.1
Екіншіден,  М аркстің  айтуынш а  өнердің  б ар л ы қ  түрі  бірден 
калыптасы п  ұлғайып  кетпейді.  Өиердін,  «аса  күрделі  мацызы  бар 
кеіібір  түрлері  ж алпы   өнер  дамуының  дэреж есі  төм енгі  саты да 
түрған  кезінде  де  болуы  мүмкін»,— дейді.  Б ұған   ол  гректердік 
эпосын  м ы салға  алады .  Грек  эпосы  сол  кеэдегі  өнердін.  там аш а 
бір  үлгісі  екендігіи  айта  келіп,  бұл  эпос  мифологияға  бай лан ы с­
ты  туғанды ғы н  дәлелдейді.  Ал  мифологияны  М аркс  «мифтік  тео- 
рияны»  ш ы гарған  идеалистерше  түсіидірмейді,  оған  м атери али с­
т а   аны қтам а  береді.  «Мифтік  ұғы м дарды ң  кандайы   болса  да 
адамны ң  қиялы нан  туады,  таб и ғат  сырын  түсінбеген  ад а м д ар  
сол  сырды  әр  түрлі  мифтер  арқы лы   ұғы н б ақ  болады ,  бертін  к е ­
ле,  адам   баласы   табнғатты   өзіне  бағындырып  ал ға н   кезде,  онын, 
сырына  түсінген  ш ақта  ескі  мифтік  үғы м дар  ж ойылады>,— 
дейді.
Үшіншіден,  М аркс  ескі  грек  өнерін,  грек  эпосын  ж оғары   ба- 
ғалай   отырып,  ертеде  туған  өнер  үлгілерінін  моиі  зор  екендігін, 
эстетикалы қ  эсер  беретінін  айтады .  «Ересек  кісі  кайггадан  б ала 
бола  алм айды ,  б ір ақ   о л   ж ас  балан ы ң   ад а л ,  аң қ ау   қы лы ғы на 
куанып,  сүйсініп  отырады»,— дейді.  М үны  айтумен  ол  ертеде 
ж а с а л ға н   өнердін  кейбір  түрлеріне  бергі  кезде,  яғни  қоғам   өмі- 
рі  ал ға  б аскан ,  д ам ы ған  кездс  де  кызығып  қ арауш ы лы қ  бола- 
тындығыи  білдіреді.  Ө нердін  өркендеп,  ж оғары   дәреж еге  ж етуі 
сскі  мәдеіш етті  б ағал ам ау ға,  оны  ж о қ к а  ш ы ғаруға  әкеп  соқпай- 
ды  деп  қарайды .
Х алы қты ң  ауы з  әдебнетіне  Ф.  Энгельс  те  айры қш а  көціл  ау- 
дары п,  оган өте  зор  мәи  береді. М аркс сияқты,  Ф.  Энгельс те  ауыз 
әдебиетініқ  халы қты ң  түрмысына,  коғам   өміріне,  эқономиканы ц 
дам уьш а  байланы сты   _  туғанды ғы н  айтады,  «Ертедегі  адам дар- 
д ы қ   т аб и ғат  сырын,  айн ала  қорціаған  ж араты лы с  дүниесін  түсі- 
не  алм ай,  ол ар   ж айы нда  неше  түрлі  м ифтік  үғы м дар  тудыруы 
ж әие  оларды ц  ауыз  әдебиетінен  орын  алуы  —  эконом нкалы қ  да- 
мудыц  теменгі  саты да  болғанды ғы нан»,— деп  д а л е л д е й д і2.
Ф.  Энгельс  ауыз  әдебиеті  үлгілерінен  қү р ал ға н  
«Немістін. 
халы қ  кітаптары »  туралы   ж а зғ а н   м ақаласы н да  ауы з  әдебиеті-
j g 57'  К-  М а р к с ,   ф .  Э н  г  е п  ь с.  О б   и скусстве  (о р ы с  т іл ін д е ),  т о м   I,  стр.  135,
I  2  Сонда,  99—
ІОО*беттер.
13

нің  мәдени,  тарихи,  көркем дік  м әнік  ай та  келіп,  оны  саяси-әлеу- 
м-еттік түрғы дан  карасты рад ы .  Х алы қ  кітаптары ны н  міндеті  «ку- 
ні  бойы  ауыр  ж ұмы с  істеп,  ары п-талы п  қ а й тқ а н   ш аруаны к  көш* 
лін  көтеру,  ойын  ояту,  ауы р  азаб ьш   үмыттыру,  оған  өзшіи,  тас^ 
т а қ   дал ас ы к   иісі  ж ү п ар   ан к ы ған