Наурыз–ШЫҒыс елдері ҥ шін ежелден ынтымақ-ырыс мейрамы

НАУРЫЗ–ШЫҒЫС ЕЛДЕРІ Ҥ ШІН ЕЖЕЛДЕН ЫНТЫМАҚ-ЫРЫС МЕЙРАМЫ 

 

Хасен Сания Арманқызы Студент, Л.Н. Гумилев 

атындағы Еуразия ҧ лттық университеті, Астана қ. 

 

Ғылыми жетекшісі - Тҥ ркітану кафедрасының доценті, PhD докторы А.Р.Маемерова 

 

Нҧ х  пайғамбар  заманынан  бастау  алған  Әз-Наурыз  мейрамы  кҥ ллі  тҥ ркі  жҧ рты, 

Кіші Азия мен Орта Азия елдерінде (тіпті шығыс славян халықтарында Наурыз мейрамының 

атрибуттары  сақталған)  ҥ ш  мың  жылдан  бері  тойланып  келеді.  [1;262]Кӛ неден  ежелгі 

гректер  «патрих»,  бирмалықтар  «су  мейрамы»,  тәжіктер  «гҥ л  гардон»,  «бәйшешек», 

«гҥ лнаурыз»,  хорезмдіктер  «наусарджи»,  татарлар  «нардугаш»,  буряттар  «сагаян  сара», 

соғдылықтар «наусарсыз», армяндар «навасарди», чуваштар «норис ояхе», Тҥ ркия «Сҧ лтан-

й-Наурыз»  деп  әрқилы  атап,  тойлап  келе  жатқаны  халықаралық  мереке  ретінде  Наурыздың 

тарихи тамыры терең әрі жағрапиясының ауқымды екенін айғақтаса керек. Кӛ недегі Русьте 

христиан діні қабылданғанға дейін Жаңа жылды бірінші март кҥ ні қарсы алу дәстҥ рі болса, 

ағылшындар  XVIII  ғасырдың  бас  кезіне  дейін  Жаңа  жылды  26  мартта  тойлап  келді.Кеңес 

ӛ

кіметі  тҧ сында «діни мейрам» деген  сылтаумен 1926 жылы мерекелеуге тыйым  салынған 

Әз-Наурызды  арада  62  жыл  ӛ ткен  соң,  яғни  алғаш  рет  1988  жылы  ҧ лтымен  қайта 

қауыштырған  Ӛ збекәлі  Жәнібеков:  «Наурызды  елден,  елді  Наурыздан  ажыратуға 

болмайды»,  -  деген  еді.[2;1]  Алайда  Тәуелсіздік  алғалы  бері  Ҧ лыстың  ҧ лы  кҥ ні  -  Наурыз 

мейрамын  асқақтата  тойлаудың  орнына  ақ  шаңқан  киіз  ҥ йлерге  шен-шекпенділер  мен  бай-

бағландардан  ӛ зге  жанды  жолатпайтын  сараңдық  пиғыл  мен  елді  мезі  ететін  жаттанды 

сахналық кӛ ріністер, даңғаза концерттер ҧ йымдастырудан әрі аспай, тӛ л мейрамның қадір-

қасиетін  аяқасты  еткеніміз  жасырын  емес.  Ауылдағы  ағайын  ӛ з  бетімен  ҧ йымдасып,  тәп-

тәуір атап ӛ теді. Ал қалалық жерде Наурызды әдеттегі ӛ зіндік пәлсапа мен мән-мазмҧ ннан 

ада кӛ ше мейрамы деп тҥ сінетін болдық. Шыны керек, шаһарларда Наурызды қалай тойлау 

керектігін біле бермейміз. Ӛ йткені оны тойлаудың тҧ жырымдамасы, кешенді бағдарламасы, 

не  жобасы  жоқтың  қасы.  Соңғы  кездері  зиялы  қауым  ӛ кілдері,  дәстҥ рді  білетін  ҥ лкен 

кісілер, жазушылар мен этнографтар, тарихшылар мен әдебиетшілер, қоғам, мәдениет,  ӛ нер 

қай-раткерлерінің басын  қосып,  елімізде  Ҧ лыстың ҧ лы  кҥ ні  - Наурыз мерекесінің кешенді 

концептуалдық  негіздемесі  нақтыланып,  оны  жалпыҧ лттық  ауқымда  атап  ӛ тудің 

бағдарламасы  жасалуы  керектігі  айтылып  жҥ р.  Бәлкім,  елге  идеологиялық  бағыт-бағдар 

беруге тиісті мҧ ндай бағдарлама жобасын «Наурызнама» деп атау керек шығар. Осы орайда, 

ҧ

лық Наурыз мейрамын толық нәшінде тойлаудың ҧ лттық-тарихи жаңғыру, мәдени-рухани, 

бірлік пен татулық, ақпараттық-насихаттық, адамгершілік пен экологиялық, интеграциялық-

бауырластық  тҧ рғыдан  жан-жақты  зерделеу  керек  сияқты.  Әдебиетші  ғалымдар  мен 

ӛ

нертанушылар  Әз-Наурыз  мерекесін  қазақ  халқы  ислам  дінін  қабылдамастан  бҧ рын 

тойлағанын  айтады.  Олардың  пікірінше  Наурыз  мейрамы  қазақ  халқының  кӛ шпелі 

тҧ рмысының  қуанышты  кездерін  бейнелейтін  ҧ лық  мереке.  Қыстоқсанның  ішінде  мал-

жанын  шҥ берекке  тҥ йіп,  әупірімдеп  кӛ ктемге  әзер  шыққан  ел  -  ӛ рістегі  малдың  аузы 

кӛ кке  ілініп,  арқа-басының  кеңігенінің  қҧ рметіне  ҧ лыстың  ҧ лы  кҥ нін  ат  шаптырып, 

аударыспақ ойнап, жамбы атып, балуан кҥ рестіріп, ҧ лан-асыр той жасайтын болған.[3,1] 

 

 

244

 

Ҧ

ЛЫСТЫҢ Ҧ ЛЫ КҤ НІ – НАУРЫЗ 

 

Қазақстанда  ресми  тҥ рде  Наурыз  1988  жылдан  бері  тойланып  келеді.  Бҧ л  мерекені 

Шығыс елдері Ӛ збекстан, Қырғызстан, Ауғанстан, Тәжікстан, Пәкстан ерте кезден ӛ ткізеді. Бҧ л 

мереке  табиғат  пен  адамның  ҥ ндестігін  кӛ рсетеді.  Наурыз  кҥ н  мен  тҥ ннің  теңелген  кҥ ні. 

Кӛ ктемгі кҥ н тоғысы наурыз айының 21-нен 22-не  ауысқан тҥ ні болды. Осы уақыттан бастап 

кҥ н  ҧ зарып,  тҥ н  қысқарады.Наурыз  -  жыл  басы.  Парсы  тілінде  "нау"  -  "жаңа",  "руз"  - 

"кҥ н"  [4,1]  деген  ҧ ғымдарды  білдіреді.  Халық  наурыз  мерекесіне  алдын  -  ала  дайындалады. 

Дәстҥ р бойынша ҥ йге қос шырақ жағылады, ыдыстар ернеуіне дейін айранмен, сҥ тпен немесе 

бҧ лақ  суымен  толтырылады.  Бҧ л  -  тоқшылықтың  белгісі.  Табиғатпен  байланыс  кҥ н  Анаға 

деген  тағзымнан  кӛ рінеді.  Бҧ л  кҥ ні  бҧ лақтар  тазартылып,  ағаштар  отырғызылған.  "Бҧ лақ 

кӛ рсең, кӛ зін аш!", "Бір тал ексең, он тал ек!", деген сӛ з осыдан шыққан болу керек. Наурыз - 

достық,  еңбек,  бейбітшілік  мерекесі.  Ҧ лыстың  ҧ лы  кҥ ні  адамдар  бір-біріне  деген  ренішін 

ҧ

мытып  ӛ зіне  де,  ӛ згеге  де  жақсылық  тілеген.  Дастарқанның  басты  асы  наурызкӛ же  болған. 

Наурызкӛ же жеті тҥ рлі тағамнан жасалған. "Наурыз кӛ жені тойып ішу керек, сонда жыл бойы 

тоқшылық  болады!"  деген  сенім  бар.  Дастарқан  басында  жастар  ҥ лкендердің  батасын  алған. 

Бата  -  ҥ лкендердің  ӛ зінен  жасы  кішілерге  беретін  ықыласты  тілегі.  Ақсақалдар:  "Ҧ лыс  оң 

болсын!  Ақ  мол  болсын, қайда  барса  жол  болсын!"  -  деп  бата  береді.Дәстҥ р  бойынша  Наурыз 

айтыс  ӛ ткізіледі.  Бҧ л  жақсылық  пен  жамандықтың,  суық  пен  жылының,  жаз  бен  қыстың 

айтысы.Мереке  қызған  кезде  жастар  алтыбақан  жанында  ҧ лттық  ойындар  ойнайды.  "Кӛ кпар", 

"Бәйге",  "Қыз  қуу",  "Жамбы  ату"  ойындары  аса  бір  қуанышпен  ӛ тетін.  22  наурыз  -  Ҧ лыстың 

ҧ

лы  кҥ нi.  Бҧ л  кҥ нi  кҥ н  мен  тҥ н  теңеледi.  Табиғат  та,  Жер-Ана  да,  жан-жануар  да  тҥ лейдi, 

жаңарады.  Адамзаттың  бойында  қан  жҥ гiрiп,  тал-теректер  бҥ ршiк  жарады.  Қазақтың  сайын 

даласын Қызыр баба кезiп, адам баласына қҧ т-береке, бақ-дәулет сыйлайды. Самарқанның кӛ к 

тасы  ерiп,  қасиеттi  қара  жер,  қара  топырақ  бусанады.  Ҧ лы  даланың  тӛ сiнде  қызғалдақтар 

қҧ лпыра  ӛ сiп,  бел-белестерге  қызылды-жасылды  кiлем  тӛ селедi.  Ҧ лан-байтақ  Қазақстанның 

халқы жетi тҥ рлi дәмнен наурыз кӛ же жасап, ҧ лттық салт-дәстҥ р, әдет-ғҧ рыптарды сақтап, ай 

бойы Ҧ лыстың Ҧ лы кҥ нiн тойлайды. Бҥ кiл Шығыс халқына ортақ бҧ л мейрамда араздасқандар 

татуласып, дҥ йiм халық, мҧ қым ел ауызбiршiлiкте болады. «Ҧ лт жоқ. Ҧ йысқан Одақ қана бар» 

деген  Кеңестiк  дәуiрдiң  солақай  саясаты  1926  жылдан  70  жылдай  ҧ лт  мерекесiн  терең  зындан 

тҥ бiнде  бҧ ғаулап  ҧ стағанын  бiлемiз.  Одан  кейiнгi  ашаршылық  жылдары,  Ҧ лы  Отан  соғысы, 

ҧ

лт зиялылары мен ҧ лт қҧ ндылықтарына қарсы дҥ ркiн-дҥ ркiн шабуылдар халқымыздың салт-

дәстҥ рлерi  мен  әдет-ғҧ рпының  ҥ кiсiн  қисайтуға  тырысып  бақты.  Тiптi,  ашаршылық  жағадан 

алған тҧ ста жарапазан - жас балалардың нан сҧ рап жеу тәсiлiне айналғаны шындық. Елiмiздiң 

солтҥ стiк  бӛ лiгiнде  кӛ рiсу  ғҧ рпы  санадан  ӛ шкен.  Ал  31  желтоқсан  тҥ нi  Жаңа  жылды 

табалдырықтан  аттатқан  кейбiреу  тӛ л  мейрамды  мойындамайды  да.  Мҧ ның  бәрiн  бҥ гiнгi 

жастың кемшiлiгi деу жӛ н бола қоймас. «Бала жасындағысын ҧ мытпайды». Кӛ некӛ з қариялар 

- салт-дәстҥ р сабақтастығының соңғы буыны. Ал 70 жыл идеология қҧ рбаны болған мерекенiң 

кӛ птеген ырым-жоралғылары кейiнгiлерге таныс емес. 

 

Наурыз  -  кей  бiлгiштердiң  жаңалық  ашып,  онысымен  жҧ ртты  адастырып 

жҥ ргенiндей,  дiни  мереке  емес.  Бҧ л  бағзы  заманнан  қалыптасқан  бҥ кiлхалықтық  Жаңа 

жыл.  Оны  Иран,  Ауғанстан,  Ҥ ндiстан,  Кавказ  және  Орта  Азия  халықтары  тӛ л  мерекесi 

ретiнде  тойлайды.  Алайда,  «Әр  елдiң  салты  басқа,  итi  қара  қасқа»  демекшi,  дәстҥ р 

ӛ

згешелiгi де орын алған. Халқымыз жаңа жылға ертеден дайындалатын. Қысқы соғымның 

әбден сҥ рленген қадiрлi мҥ шелерiн осы кҥ нi қазанға саламын деп сақтаған. 

 

Жас келiндер, бойжеткендер болса, кесте, орамал тiгiп, бозбалалар жағы ағаштан тҧ рмыс 

бҧ йымдарын жасап, темiрден сәндiк бҧ йымдарын соққан. Мҧ ның бәрi - кҥ н мен тҥ н теңесетiн 

шақта  кәдеге  асатын  «ҧ йқыашар»,  «селт  еткiзер»  жоралғыларының  сый-тартулары.  Кӛ ктемгi 

«ӛ лiара»  ӛ тiсiмен,  ата-бабамыз  ҥ й  айналасын  тазартып,  қалың  қар  тiгiсi  сӛ гiлген  жайылымға 

мал  шығарған.  «Жаңа  жыл  мҧ нтаздай  таза  ҥ йге  кiрсе,  ол  ҥ й  ауру-сырқаудан,  пәле-жаладан 

аман болады» деген сенiм бойынша, ҥ й-iшiн де қағып-сiлкiп, отпен аластайды. 

 

 

 

245

 

Кӛ не  деректер  кӛ зiне  сҥ йенсек,  наурыз  тоғыз  кҥ н  тойланады  екен.  Ол  той 

«Наурызнама»  деп  аталады.  Әдетте,  наурызнаманы  бай,  ауқатты  кiсiлер  жасаған.  Бiрақ  әр 

шаңырақ ӛ зiнше наурыз кӛ же пiсiрiп, ақ толы аяғын босағадан аттағанның бәрiне ҧ сынған. 

Ауыл  ақсақалдары  ҥ й-ҥ йден  дәм  татып,  ҥ йдегiлерге  ыдыспен  сыбаға  тасып  жҥ рген.  Ол 

сыбаға iшiлместен бҧ рын қазанға қҧ йылады. Бҧ л «Дәм-тҧ зымыз араласқан тату болайық» 

дегеннiң белгiсi. 

 

Ҧ

лыс  келер  тҥ нi  Қызыр  бабаға  арналып  әр  ҥ йдiң  тӛ рiнде  қос  шырақ  жағылатын 

болған.  Ҥ й  иелерi  бар  ыдысты  аққа,  суға,  «ырыс  толсын»  деп  дәнге,  «жауын-шашын  кӛ п 

болсын»  деп  бҧ лақ  суына  толтырады.  Жылдың  алғашқы  кҥ нiнде  қар  жауса  «ақша  қар», 

жаңбыр жауса «нҧ р жауды» деп шаттанған. Ертеректе ауыл адамдарын ҧ йқысынан тҧ рғызу 

ҥ

шiн қолданылған мынадай қызық дәстҥ р болған. Жастар асау тайыншаны қҧ рықтап, оған 

ерттелген ашамайға зор қуыршақты таңып байлап, ауыл iшiне бос жiбередi. Мӛ ңкiп тулаған 

асау ауылды азан-қазан етсе де, ешкiм бҧ ған ӛ кпелемеген. Кҥ лiмдеп кӛ рiнген кҥ нге сәлем 

берiп, шаруаға кiрiседi. Наурыз кҥ нi  кӛ зi ашылған бҧ лақтың  суы  сарқылмайды, ал егiлген 

талдың саясы мен жемiсi мол болады деп сенген. Жаңа сап тҥ зеген шыбықтарға ақ шашу да 

жақсы ырым. 

 

Ҧ

лыс  -  жақсы  тiлектер  кҥ нi.  Араздасқандар  тӛ с  қағысып,  татуласады.  Бҧ л  кҥ нгi 

қайын  ата  мен  келiн,  кҥ йеу  бала  мен  қайын  ата  арасындағы  әзiл  де  жарасымды.  Жастар 

алтыбақан  қҧ рып,  тойдың  сәнiн  кiргiзедi.  Бойжеткендер  соғымның  соңғы  етiн  уызға  салып 

пiсiрiп, ҧ натқан жiгiттерiне тартады. Бҧ л салт қазақта «ҧ йқыашар» аталады. Ҧ йқыашардың 

қарымтасына  жiгiттер  «селт  еткiзер»  рәсiмiн  жасайды.  Яғни  қалауынша  айна,  тарақ,  әтiр 

суын  сыйлайды.  Айна  -  пәктiктiң,  жастықтың,  тарақ  -  әдемiлiк  пен  сҧ лулықтың,  ал  иiссу  - 

жаңа бҥ ршiгiн жарған жауқазындай қҧ лпыр деген белгi. 

 

Наурыз  кҥ нi  думан-тойды  аталарымыз  наурызнама  атаған.  Ҧ йытқысы,  әрине,  - 

жастар. Содан болар, ән мен би, ойын-сауық тҥ ннiң бiр уағына дейiн созылған. Халқымызда 

«Ақ  боран»,  «Қалтырауық  қамыр  кемпiр»  ойындары  бар.  Онымен  қатар  бҧ л  кҥ нi  наурыз 

жыр, наурыз жҧ мбақ, наурыз айтыс, тҥ рлi әзiл-қалжың, мадақтау ӛ леңдерi айтылады. 

 

Сең жүредi көктемде астан-кестең, 

Ақ атанның бауырын арқан кескен. 

Ұлы күнi ұлыстың бас қосқанда 

Өлеңiңдi айт, құрбыжан қатар өскен, 

- деп, қос-қостан жҧ птасып, айтысқа тҥ седi. 

 

Ҧ

лыс  кҥ нi  татулық  тойы,  шаруа,  ынтымақ,  сенiм,  кӛ ңiл  мерекесi.  Қыс  қылышынан 

аман  қалған  жҧ рт,  бар  ренiш-ӛ кпесiн  ҧ мытып,  кiнәсiн  кешiп,  тек  жақсы  тiлектер  тiлейдi. 

Кӛ ңiлдiң жаңаруы деген осы. Бҧ л кҥ нi наурыз кӛ жемен қатар, ауыл адамдары ӛ гiз сойып, 

қазан кӛ теретiн болған. Мҧ ның тарихы ӛ з алдына қызық аңыз. Ежелгi жыл санаушылардың 

есебiнше, ҥ ркер кҥ здiң басында шығыстан, қыстың басында тӛ беден, кӛ ктем кезiнде аспан 

етегiнен  кӛ рiнiп,  ал  жазда  тiптi  батып  кетедi  екен.  Бҧ л  шақ  қырық  кҥ нге  созылып,  оны 

халқымыз  «қырық кҥ н шiлде» немесе «ҥ ркердiң жерге тҥ суi» деп атаған. Кӛ ктем кезiнде, 

яғни  наурызда  кҥ н  жолы  ҥ ркердiң  ҥ стiмен  ӛ тiп,  ҥ ркердiң  қос  жҧ лдызы  бҧ қаның 

мҥ йiздерi  қҧ сап  кҥ н  жолының  екi  жағынан  қылтиып  кӛ рiнедi.  Бҧ ған  орай  халқымыздың 

«әлемдi кӛ к ӛ гiз мҥ йiзiмен кӛ терiп тҧ р» деген нанымы да бар. 

 

Ӛ

гiз  етiн  арнайы  нарқазанда  балбыратып  пiсiредi.  Нарқазанның  тарихы  да  жақсы 

ырымдармен  астасып  жатыр.  Ежелгi  сақ  дәуiрiнде  халық  арасын  алауыздық  жайлап,  ел 

татулығын тҧ ман басқанда кӛ семдер келiсiп, ҥ лкен қазан қҧ юға шешiм шығарады. Алайда, 

қазан  соғарлық  мыс  табылмай  қалады  да,  бҥ кiл  сарбаз  жебелерiнiң  мыс  масағын  жинатып, 

содан  нарқазан  қҧ йдырады.  Осы  қазанда  қайнатылған  астан  дәм  алысқан  араздасушылар 

ӛ

кпе-назын  ҧ мытып,  елде  татулық  орнапты  делiнедi  аңыздарда.  Осындай  тай, 

нарқазандарда қалың қауымға дәм татқызу кейiн ҥ рдiске айналып, ол «шҥ лен тарту» аталып 

кеткен. Ӛ гiздiң шекесi ауыл ақсақалдарына тартылады. Бҧ л сыбағаның аты - «бел кӛ терер». 

Ертедегi  дәстҥ р  бойынша  наурызнама  тоғыз  кҥ н  тойланатын  болса,  соның  сегiзiншi  кҥ нi 

«той тарқар» 

 

246

 

болады. Мҧ нда бҧ ған дейiн ӛ нерiн ортаға салып, оза шапқан дарабоздарға, қарсыласының 

жауырынын жерге тигiзген балуандарға, тiптi тайы озып келген жас балаға да «ат терi» деп 

сыйлық берген. 

 

«Той тарқарда» жаңа кӛ зi ашылған қайнардың  суына қант қосып, оны қауым болып 

iшiседi. Кӛ зi қарақтылар «салдама» аталатын кiтапты оқытып, ақсақалдар бата бередi. 

 

Айта  берсең,  наурыздың  жӛ н-жоралғылары  ӛ те  кӛ п.  Қазақстанның  тӛ рт  тҥ кпiрi 

тҥ рлiше  тойлайды.  Бiрақ,  қалай  болғанда  да,  жақсылықтың  аты  -  жақсылық,  тойдың  аты  - 

той. 

 

Наурыз кҿ же қалай жасалады? 

 

Наурыз мерекесі жақындаған сайын әрбір отбасы Наурыз кӛ же жасауды міндетім деп 

санайды.  Тіпті  білмейтін  жас  жеңгелеріміз  ҥ лкен  адамдардан  ақыл-кеңес  сҧ рап,  Наурыз 

кӛ жеге  не  қосу  керектігін  саралап  жатады.  Осы  тҧ рғыда  біз  де  ҥ лкен  әжелеріміздің 

біразынан Наурыз кӛ жені  қалай жасау  керектігін  сҧ рап білдік. Ол ҥ шін  ең алдымен қазан 

толы  сҥ тіңізді  қайнатып,  сҥ т  піскеннен  кейін  оның  бетіндегі  қаймағын  қалқып  алып 

тастайсыз.  Сҥ т  әбден  пісуге  тақаған  кезде,  қыс  бойы  сақтаған  сҥ ріңізді  салып  жіберіп,  15 

минуттай  бетін  жауып  қоясыз.  Аталған  уақыт  ӛ ткеннен  кейін  жеке  ыдысқа  пісіріп  алған 

бидай, жҥ гері,  тары, асбҧ ршақ, кҥ ріш  тәрізді қоректік заттардың жеті  тҥ рін  сҥ т пен  етке 

араластырып тағы бір қайнатып аласыз. Егер Наурыз кӛ же қоймалжың болып кетсе, оған су 

қосуға болмайды. Тек айран қосып сҧ йылтасыз. 

 

Шығыс  халықтары ҥ шін жыл қайыру,  яғни кҥ нтізбе жасау наурыздан бастау алады. 

Осыбір кҥ нге ҥ міт артып, «Наурыздың берер несібесі мол» дейтін ырымды берік ҧ станған 

қазақ  халқы  егемен  ел  болғалы  бҧ л  мерекенің  ӛ зіндік  салмағын  сезіне  бастаған  сыңайлы. 

Дәстҥ рімізді  дәріптеп,  асыл  мҧ раларымыздың  бедерін  айшықтауда  орны  ерекше  бҧ л 

мерекені  қазақ  халқы  «жақсылықтың  бастауы»  деп  ҧ ғады.  Қазақ  халқы  Наурыз  мерекесін 

атам заманнан бері Жаңа жыл басы ретінде тойлап келген. Кеңес ӛ кіметі уақытында Мәскеу 

бізге  және  де  басқа  Орталық  Азияны  мекендейтін  тҥ ркі  халықтарына  Наурызды  ислам 

мейрамы деп жалған айтып, ресми тҥ рде оны тойлауға тыйым салып  келді. Бірақ халық  ӛ з 

дәстҥ рін  ҧ мытқан  жоқ,  сақтап  қалды.  Ақыры,  кӛ пшіліктің  талабы  мен  ҧ лт  намысын 

қорғай-тын  азаматтардың  іс-әрекеттерінің  арқасында  ол  қайтадан  қалпына  келді.  Сӛ йтіп, 

тәуелсіздік тҧ сында Қазақстан Ҥ кіметі Наурызды ресми тҥ рде мереке деп қайта жариялады. 

 

Ал бҥ гінгі әңгіме Наурыз мерекесі кҥ ні тура белгіленбегендігі туралы болмақ. Олай 

дейтініміз,  Ҥ кімет  "Наурыз  мерекесін

‖   наурыз  айының  22-сі  кҥ ні  деп  жариялады  және 

"достық,  татулық мейрамы

‖  деп мағынасын ӛ згертіп жіберді. Елуден астам Орталық Азия, 

Таяу Шығыс, тҥ ркі, парсы нәсілді ҧ лыстар Наурыз мерекесін тойлауды 21-і кҥ ні бастайды, 

жалғыз  біз  ғана  бір  кҥ н  кешігіп,  22  наурызда  атап  ӛ тіп  жҥ рміз.  Иә,  ӛ збек,  қырғыз, 

тҥ ркімен, қарақалпақ, әзірбайжан, тәжік бауырларымыз тойлап болғанда біз той қамына енді 

кірісіп  жатамыз.  Мҧ ның  бәрі  кезінде  ҥ кіметке  дҧ рыс  ақпар  бермеген  адамдардың 

білімсіздігінен болып отыр. 

 

Тарихқа  ҥ ңілсек,  әлемдегі  әр  халық  Жаңа  жылдың  басын  әр  уақытта  атап  ӛ ткен. 

Ежелгі халықтар негізінен Жаңа жылды табиғат жаңаруымен, яғни жер  ҧ йқыдан оянғаннан 

кейін,  кӛ ктем  келуіне  байланысты  атаған.  Бҧ л  наурыз  айына  тура  келіп  отырған.  Кӛ не 

яхудилердің  таным-тҥ сінігінде  де  Жаңа  жыл  "авив

‖   айы,  яғни  наурыз  айының  соңы, 

сәуірдің  басы  болатын.  Айта  берсеңіз,  Еуропаны  басқарып  отырған  Рим  империясында  да 

жаңа жыл басы наурыз болатын. Тек, Иусус Христос туғанынан бастап есептегенде 45 жылы 

Рим  императоры  Юлий  Цезарь  жыл  басын  табиғат  ерекшелігін,  кҥ н  мен  тҥ ннің  теңелуін 

ескермей,  оған  діни  мағына  берді.  Сӛ йтіп,  Христостың  туған  кҥ ніне  жақындатып  жыл 

басын  1-қаңтарға  кӛ шірді.  Содан  бері  христиан  мемлекеттері  Жаңа  жылды  1-қаңтардан 

бастайды.  Америка  континентіндегі  мемлекеттерде  де  осылай.  Ресейде  де  Жаңа  жылды  1 

қаңтардан  бастап  есептейді.  Мҧ ны  1699  ж.  орыс  патшасы  Петр  І  Голландиядан  ҥ йреніп, 

Ресейде  жыл  санаудың  басын  Христос  туылғанынан,  яғни  1  қаңтардан  басталсын  деген 

бҧ йрықпен кіргіз-ген. Одан бҧ рын Ресейде Жаңа жылды Орта  Азия,  Шығыс елдері сияқты 

табиғаттың  жаңарған,  қыс  маусымының  кӛ ктемге  ауысқан  мезгілінде,  яғни  наурыз  айында 

атап ӛ тетін. 

 

247

 

Орта  Азия халықтары, кӛ не Персия ғалымдары кҥ н мен тҥ ннің теңелетін уақытын, кҥ нін, 

сағатына,  минутына  дейін  тура  астрономиялық  дәлдікпен  есептеп  шығарған.  Кҥ н  мен 

тҥ ннің  теңесуі  тура  21  мартқа  сәйкес  келеді.  Бҧ л  туралы  қолымызда  Алматыдағы 

Астрофизика  институтынан  алынған  анықтама  бар.  Сондықтан  да,  Орталық  Азия,  Таяу 

Шығыс  мемлекеттерінің  Жыл  басын  21  март  деп  белгілегені  дҧ рыс.  Мәселен,  кӛ рші 

Ӛ

збекстанда,  Қырғызстанда  21  наурыз  халық  мерекесі  деп  жарияланған.  Тҥ ркіменстан 

президенті С. Тҥ ркіменбашының 2002 жылғы жарлығына  сәйкес Наурыз 21-інде басталып, 

мереке ҥ ш кҥ нге созылса, Тәжікстанның Президенті Э. Рахмонов Наурыз мерекесін екі кҥ н 

деп белгілеген, яғни ол 21-22 наурыз аралығы.Мҧ ндай мереке белгілеудегі қателікті бірнеше 

рет біз тиісті орындарға хабарлағанбыз. Бҧ қаралық ақпарат қҧ ралдары арқылы да айтылды. 

Ӛ

кінішке қарай, осы уақытқа дейін жоғары лауазымды шенеуніктер бҧ л сӛ зге қҧ лақ аспай 

отыр. Дегенмен, "ештен – кеш жақсы

‖  деген ғой. Әлі де болса бҧ л қателікті тҥ зеп, Наурыз 

мерекесін басқа елдер сияқты 21 наурыз кҥ ні тойлауымыз ойымызша дҧ рыс болар еді. 

 

Ҧ

сыныстар: 

 

1.

 

Осы Ҧ лыстың ҧ лы кҥ нінде  тҥ ркі елдері басшыларының және делегацияларының 

мәдени-рухани  форматта  Наурыз  қҧ рылтайын  (бейресми  саммит)  ӛ ткізу  дәстҥ рге 

айналар болса.  

 

2.

 

ТҤ РКСОЙ,  Тҥ ркі  академиясы  және  ӛ зге  ҧ йымдар  Наурыз  мейрамы  аясында 

әртҥ рлі  іс-шаралар,  фестивальдер,  симпозиумдар  ӛ ткізуге  мҧ рындық  болса,  игі  іс  болар 

еді.  

 

3.

 

Елдегі  барлық  бҧ қаралық  ақпарат  қҧ ралдарында  Наурыз  мейрамын  кешенді 

тҥ рде атап ӛ ту жӛ ніндегі медиа-жоспар жасалуы керек.  

 

4.

 

Ҧ

лық  мейрамды  жоғары  дәрежеде  атап  ӛ ту  елдің  тҥ кпір-тҥ кпірінен  әлі  де  бізге 

белгісіз  этнографиялық  мәліметтер  жинауды,  ақпараттық  насихат  жҥ ргізуді  талап  етеді. 

Наурыз тойының мән-мағынасы, Ҧ лыс кҥ нінде жасалатын жӛ н-жоралғылар туралы әртҥ рлі 

деректі  фильмдер,  қазақ  аңыз-әпсаналары,  ертегілеріндегі  Қыдыр  ата,  тӛ рт  тҥ лік  иелері, 

Алдар кӛ се, Жиренше  шешен  т.б.  секілді кейіпкерлерді насихаттайтын мультфильмдер  т.б. 

телеӛ німдер шығарылса.  

 

5.

 

Наурыз  -  Шығыс  елдері  ҥ шін  ежелден  ынтымақ-ырыс  мейрамы.  Бҧ л  кҥ ні 

араздасу,  харамдыққа  жол  беру  -  ауыр  кҥ нә.  «Наурызда  Самарқанның  кӛ к  тасы  ериді» 

демекші,  бҧ л  мейрамда  араздасқан,  ӛ кпелескен  ағайын  бір-бірімен  татуласып,  қҧ шақ 

жайып  қауышады.  Наурыз  -  бай-кедей,  бастық-қызметкер  демей,  бәрінің  арқа-жарқа,  мәз-

мейрам болатын кҥ ні. «Қыстан аман-есен, бауырымыз бҥ тін, тӛ рт кӛ зіміз тҥ гел шықтық» 

деп,  ағайын-туыс,  жолдас-жора  Наурызды  бір-біріне  барып,  кӛ рісуден  бастаған. 

Қазақстанның батыс аймағында сақталып қалған игі дәстҥ р: «кӛ рісу» немесе «амал» салтын 

бҥ кіл елде жаңғыртқан ләзім.  

 

6.

 

Әлемнің  кӛ птеген  халықтарына  ортақ  Наурыз  мейрамының  ілкідегі  философиясы 

мен  атрибуттарын  заманға  сай  модернистік  тҧ рғыдан  ішкі  мән-мазмҧ нын  бҧ збай  санаға 

сіңіріп, жалпыҧ лттық ауқымнан отбасылық шеңберге дейін һәм адамдар арасындағы қарым-

қатынасты  ізгілік  шуағына  бӛ леуі  керек,  адам  баласының  табиғатқа  деген  ашкӛ здік  пиғы-

лынан арылтып, махаббат пен қҧ штарлық ниетін оятуы керек. Наурыз мерекесі аясында бір 

ай  бойы  жер-жерде  тазалық  шаралары,  «Атаңнан  мал  қалғанша,  тал  қалсын!»,  «Бір  тал 

кессең, он тал ек!» дегендей кӛ шет отырғызу дәстҥ рі жаппай ҥ рдіске айналуы қажет.  

 

Наурыз идеясы, наурызға қатысты дәстҥ рлерді, салт-жораларды, тағамдарды ҧ лттық 

брендке  айналдырып,  тҧ рмыста  қолданысқа  енгізу  жайын  ел  болып  ойласқан  жӛ н.  «Кеңес 

тҥ бі  -  нараду»  демекші,  Ҧ лыстың  ҧ лы  кҥ нін  атап  ӛ ту  тҧ жырымдамасын  ойласып,  қолға 

алсақ қана әдепкі Жаңа жылдың басты атрибуттарын  тӛ л Наурызымызға еншілеп, мәңгілік 

бойтҧ мар ете аламыз.  

 

Әдебиеттер 1.Мәшһҥ р Жҥ сіп . Ит 

дҥ ние. Нҧ х, Наурыз тарихы. 242 бет. Алматы 2008 

 

2.Мҧ хан  Исахан.  «Нҧ х  пайғамбар  тойлаған  Әз-Наурыз  Хақ  дінге  қайшы  емес» 

 

«Қазақстан заман» газеті. http://www.abai.kz/content/mykhan-isakhan-nykh-paigambar-toilagan-

ez-nauryz-khak-dinge-kaishy-emes 

 

248

 

3.Б.Кенжебаев.  Қазақ  әдебиеті.  І  том.  Алматы  1949,  Ш.Хҧ сайнов,  Ы.Дҥ йсембаев. 

Қазақ  ауыз  әдебиеті  және  халық  ойындарындағы  театр-драмалық  элементтер.  Қазақ  ССР 

Ғылым академиясының хабарлары. № 78. Алматы 1950. 

 

4.

 

Казахские слова в словаре Л.З.Будагова.  

5.

 

Қҧ баш  Сағидоллаҧ лы.  «Наурызнама  идеологиясы  хақында  наз»  «Алаш 

айнасы»  

газеті 

 

6.

 

Жағда  Бабалық.  Наурыз  -  мҧ қым  ғаламның  жыл  басы  мерекесі.  Қазақстан-

Заман газеті. № 11. 2010  

 

7.

 

Kadaşeva Karlıgaş «Kazak Medeniyetindeki Semboller» Ankara 1996, s-95-100