Қазақ топонимдерінің этнолингвистикалық ЖҼ не танымдық ТҦ РҒыдан к
жүктеу/скачать 212,3 Kb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗАҚ ТОПОНИМДЕРІНІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖҼ НЕ ТАНЫМДЫҚ ТҦ РҒЫДАН КҾ РІНІСТЕНУІ
Ӛ
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ҧ лттық университеті, Астана Ғылыми жетекшісі - Т.Ҽ .Ҽ бдіғалиева
Ҽ р халықтың қоршаған дҥ ниеге деген кҿ зқарасы, ҧ лттық дҥ ниені шындық ретіндегі қабылдау ерекшеліктері топонимиялық атаулардан кҿ рінеді. Қазіргі кезде қазақ топонимиясы – географиялық жалқы атаулардың жай ғана жиынтығы емес, ол ментальдік факторларды кҿ рсететін ономастикалық деңгейдің лексикалық бірліктерінің жҥ йесі деген ой басым. Топонимдерде тек табиғат пен географиялық объектілер ғана емес, осы табиғат пен оның объектілерінің этнос тарапынан қабылдануы, кҿ ріністенуі қалай деген сҧ рақ маңыздылыққа ие. Мҽ селен, кҿ шпелі қазақ оны табиғатқа жҽ не географиялық ортаға, ҿ зінің 27
шаруашылығына қарай икемдеп жасаған. Орталық Қазақстан аймақтық топонимиясын зерттеуші А.Е. Жартыбаев: «Тҿ рт тҥ лікті қолға ҥ йрету барысында оны кҥ ту, бағу қажеттілігі туындап, ҿ сімдіктер дҥ ниесінің мал азығы ретіндегі рҿ лін анықтау, ҿ сімдік тҥ рлерін жҧ ғымды, жҧ ғымсыз қасиеттеріне орай сҿ збен таңбалау қажеттілігі артты. Бҧ л адам баласының табиғи ҿ сімдіктер дҥ ниесі мен жан-жануарларды рухани тҧ рғыдан танып-білуіне жол ашты. Жер бедері мен қоршаған орта қҧ былыстарын танымдық тҧ рғыдан бағалау ҥ рдісі топонимдерде ҿ зіндік белгілерімен айшықталды», - дейді [1; 278]. Қазақ жалқы есімдерінің концептілік қҧ рылымы деген ойды зерделеу мҽ селесі жаңаша сипатқа ие болды. Ғалымдар тарапынан концепт сҿ здердің беретін ҧ ғымын жеке бір адамнан бастап, қоғамдық топтардың, бҥ кіл бір ҧ лттың, халықтың ой-ҿ рісін, дҥ ниетанымының ерекшеліктерін тҥ йістіретін кешенді тҥ сінік екенін ескертеді. Адамның ой-санасына, ішкі дҥ ниесіне байланысты басты-басты ҧ ғымдардың жеке элементтері ретінде таңбалана отырып, олардың мҽ н-мағынасы бҧ рынғы тҥ сіндірме ҧ ғымдарды жаңа қырынан бағалауға мҥ мкіндік туғызатындығын атап кҿ рсетеді. Ҧ лттық дҥ ниені қабылдау ерекшеліктері ҿ мір салтымен жҽ не этностың шаруашылық жҥ ргізуімен байланысты. Осы салт-дҽ стҥ р мен шаруашылықтың жҥ ргізілуі қазақ тілінің топонимдік кеңістігін қалыптастырады, жҥ йелейді, қҧ рылымдайды. Географиялық қоршаған орта шындықты қабылдаудың жҥ йелілігі мен байланыстылығын, қазақ топонимиясының таңбалық жҥ йесін қалыптастырады.
«Біздің қазақ – жер аты, тау атын ҽ манда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя білген жҧ рт. Қайда, қандай бір ҿ лкеге барсаң да, жер, су, жапан дҥ зде кездескен кішкене бҧ лақ атының ҿ зінде қаншама мҽ н-мағына, шешілмеген қҧ пия сыр жатады», - дейді М.Ҽ уезов [2; 60]. Осыған қарағанда, жер-су атауларының қойылу ҥ дерісі қазақ халқы ҥ шін ҿ те маңызды болғанын білеміз. Атаулар ҿ здігінен себепсіз пайда болған жоқ, сол жердің табиғи ерекшеліктеріне, жер бедеріне, шаруашылығына, кҽ сібіне байланысты қойылған. Топонимдердің аталуынан халықтың тірлік-болмысын, дҥ ние-таным кҿ зқарасын, тарихи- ҽ леуметтік жайы мен ҧ лттық мҽ дениеттің нышанын, тіліміздің байлығын, сан ғасырлар бойында сақталып келе жатқан тарихын айқын кҿ реміз.
Кҿ шпелі халықтың тҧ рмыс-тіршілігінде, кҥ н кҿ рісінде жергілікті жердің табиғи жағдайы, соның ішінде, жер бедері, гидрография, климаттық ерекшелігі, ҿ сімдік жамылғысының қҧ рамы, жан-жануарлардың тҥ рлері маңызды рҿ л атқарған. Ҽ сіресе, жаз жайлау, кҥ з кҥ зеу, қыс қыстау, кҿ ктем кҿ ктеуге кҿ шіп жҥ рген уақытта суы мол, шҿ бі шҥ йгінді, таулы, ық жерге қоныстануға тырысатын елдің табиғат қҧ былысын бес саусақтай білуі керек екені сҿ зсіз тҥ сінікті. Бҧ дан шығатын қорытынды, ортаның бейнеленуі тек қана лексикалық деңгейде ғана емес, топонимдер негізінде де қалыптасады. Топонимдер тек адрестік қызмет атқарып қоймай, сол жердің ерекшелігі мен ҿ зіндік қасиетінен де хабардар береді. Ал сол жер-су атауларының авторы, яғни ат қоюшысы халық екенін ескерсек, онда сол халықтың танымын, дҥ ниеге кҿ зқарасын, психологиясы мен наным-сенімін топонимдер арқылы біліп ажыратуға болады. Демек, кез келген халықты танып-білу ҥ шін оның тҧ рмыс- тіршілігі мен жергілікті жердегі атауларына мҽ н беру керек.
Су кҿ здеріне деген сҧ раныс кҿ шпенді халықта аса зор болған. Судың қажеттілігі мен жетіспеушілігі су нысандарын қасиетіне қарай терең танып жіктеуге себепші болған. Қазақ халқы ҿ зен, кҿ л, бҧ лақ, қҧ дықты жер бедері, айналасындағы ҿ сімдік жҽ не жануар дҥ ниесі, ағыстың жылдамдығы, тереңдігі, ҧ зындығы, кҿ лдер: пішіні, ащы-тҧ щылығына, бҧ лақты судың қозғалысы, қасиетіне (судың химиялық қҧ рамы), қҧ дықтардың тереңдігі, т.б. белгілеріне қарап ажыратқан [3; 67]. Мысалы, Баянауыл ауданына қарасты Қаращы (Қараащы) ауылының атауы - суға байланысты қойылған атау. Ауыл ағынсыз, тоқтап тҧ рған судың жанында орналасқандықтан, солай аталып кеткен. Бҧ л жерде судың сипатын (ағынсыз су), дҽ м кҿ рсеткішін (ащы су) білдіріп тҧ р. Бҧ л жерде «қара» сҿ зінің тҥ р-тҥ ске тікелей байланысы болмағанымен, тоқтап тҧ рған ағынсыз судың тҥ сі де қарайып басқаша болатыны халық танымында бар нҽ рсе. Дҽ л сол сияқты Егіндібұлақ ойконимнің қойылуы қызық. Ол ҥ шін оның этимологиясына назар аудару қажет. Егіндібұлақ сҿ зінің қҧ рамындағы егін сҿ зінің қазіргі қазақ тілінде қолданылатын егін сҿ зімен ешқандай мағыналық қатысы жоқ. Егін
28
сҿ зінің этимологиясын анықтауда кҿ не тҥ ркі тілі жазбаларына жҥ гінетін болсақ, оның бастапқы тҧ лғасы – иін. Бҧ л сҿ з иірім, иірмелі деген ҧ ғымды білдіреді. Кейінірек тілдің даму тарихында игін, содан соң егін болып қалыптасқан. Яғни бҧ л сҿ з – «иінді, иірімді, иілмелі» тҧ лғасындағы сындық атау. Сонымен бҧ л топоним белгілі бір жердегі бҧ лақтың иірімді болуына байланысты иірімді бҧ лақ, яғни Егіндібұлақ деп аталған. Бҧ л топонимнің қҧ рамындағы –ды жҧ рнағы бҧ лақтың қандай қасиеті бар екендігін білдіру ҥ шін иірім // егін сҿ зімен тіркесіп, белгілі бір мағыналық қызмет атқарып тҧ р.
Жергілікті жерді мекендейтін жануарлар дҥ ниесіне байланысты туған Шортанды, Шабақты, Балықты, Жыланды деген топонимдер бар. Жылан атауы кҿ бінесе ҿ зен, тау, тҿ бе, шоқы, бҧ лақ, сай аттарына тҽ н. Кҿ бінесе оронимдерде жиі кездеседі. Жылан сҿ зінің қатысуы арқылы жасалған топонимдер аталған географиялық нысанда жыланның бар екенін аңғартады. Кейбір тауларда немесе сайларда жыландардың ордасы да кездеседі. Ескі діни нанымдар бойынша жергілікті тҧ рғындар қасиет тҧ тып, жыландарға тимеген. Баянауыл ауданындағы Теңдік ауылының маңында Жыланды тауы бар. Жергілікті халық «жыланы кҿ п мекендейтін тау» деп айтады.
Баянаула – жаратылысы жағынан ерекше қасиетке толы жер. Жоңғар Алатауы мен Балқаштың, Кҿ кшетау мен Шыңғыстың, Тарбағатай табиғатының бір-бірімен тҥ йіскен тҧ сында орналасқан. Бҧ л – халқымыздың этнографиялық тҧ рмыс-тіршілігін кҿ рсететін тарихи, ҽ деби, діни аңыздарға толы ҿ лке. «Қозы Кҿ рпеш – Баян сҧ лу», «Ер Едіге», «Қоңыр Ҽ улие» т.б. бізге жеткен аңыз-ҽ ңгімелердің азы ғана. Соның бҽ рі жартылай аңызға айналған тарихи шындық [4; 29].
Б.Н.Бияров: «Кез келген аймақтағы топонимдердер белгілі бір халықтың немесе бірнеше халықтың тілдік негізінде жасалады да, ҧ зақ тарихи-лингвистикалық ҿ згерістерді бастан кешеді. Аймақ топонимиясын диахрондық тҧ рғыдан талдап, тілдік стратиграфиясын дҧ рыс кҿ рсету ҥ шін, ең алдымен, тарихқа, содан соң топонимнің этимологиясына сҥ йену керек», – деген ой білдіреді [5; 23]. Ол да рас. Халық танымының кҿ рінісі тарихи оқиғаларға да байланысты дамиды. Баянаула ҿ ңірінде ХҤ ІІІ ғасырда орын алған негізгі тарихи оқиға – қазақ-жоңғар арасындағы соғыс. Ҿ ңірде қазақ даласы қалмақ басқыншылығынан босату тарихына байланысты жерлер аз емес. Ол оқиғалар жыр, аңыз, ертегілерде жақсы айтылған. Мысалы, «Баянаула» деген жырда:
Жауласқан ертеден-ақ қазақ-қалмақ, Бірде қазақ, біресе қалмақ алмақ. Бҽ рінің қызыққаны Баян еді,
Бҽ рі де бҧ л жерлерді мекен қылмақ, – деп айтылады. Ел аузында қазақ-қалмақ соғысының салдарынан қойылған жер-су аттары да ҧ шырасады. «Баянауыл туралы дастанда» Шүршітқырылған, Соғысты атаулары жайлы мҽ ліметтер бар.
шҧ бырындыдан бҧ рын шҥ ршіттер кҿ шіп-қонып жҥ ргенде, қазақтар оларды осы жерде қырған деседі-міс. Бҧ ны Ш.Шалбай мынадай ҿ лең жолдарымен береді:
Сырдан ауып кеткен кезі. Қосуға «Шүршітқырылған» жерді жырақ, Естуім к ӛ
Шүршіттер к ӛ
батыры бастаған қолы Қоңтажы, Сиқым, Ежен, Қалден, Ысқақ батырлары бастаған қалмақ қолымен кездесіп, ҥ лкен шайқас болған жер. Оған дастанның мына жолдары дҽ лел:
ӛ
29
...«Соғысты» деп үлкендердің айтқан К ӛ
ӛ
Далба тауының ортаңғы асуында «Ақбел асуы» деген жер бар. Бҧ л жердің де аты тарихи оқиғаларға толы. Қазақ халқының басына кҥ н туған заманда, яғни «ақтабан шҧ бырынды» кезінде қалған із, жер дейді. Бҧ л жерде кҥ ні бҥ гінге дейін шҿ п ҿ спей, жер ағарып жатады екен.
Біз Баянауыл ҿ ңірі топонимдерін зерттеу барысында, негізінен, Қ.Т.Сапаровтың осы аудан бойынша жинақтаған материалдарын басшылыққа алдық. Павлодар облысының топонимикасын арнайы зерттеген ғалым Қ.М.Сапаров Баянауыл ауданының тҿ ңірегінде 120 кҿ л, 46 ҿ зен, 15 қҧ дық, 8 бҧ лақ, 2 жылға, 85 елді мекен, 340 қоныс-жайлау мен қыстаулар, 220 тау, 89 бҧ зылған елдер, 28 зират бар деп кҿ рсетеді [7; 10-11]. Осы статистикаға сҥ йене отырып топонимдердің халық танымын бейнелеуде алатын орнын қысқаша баяндап кетейік.
Қазақ халқының топонимдік номинациясына негіз болатын факторлардың бірі – тҥ р- тҥ с атаулары екені белгілі. Кеңістіктегі алуан тҥ рлі тҥ сті ажырату процесі адамның перцептивтік қабылдауы арқылы орталық жҥ йке жҥ йесінде ҿ ңделіп, жҥ зеге асады. Топоним қҧ рамында кездесу жиілігі жоғары, бес тҥ рлі таза табиғи қанық тҥ стерді атауға болады: қара, ақ, қызыл, сары, к ӛ
Қ.Рысбергеннің еңбегіне жҥ гіндік [8; 25-26]. Ал ғалым Қ.Сапаров еңбектерінде «орографиялық, гидрографиялық, ландшафтық нысандарда жиі кездесетін лексемалар ақ (243), қара (350), кҿ к (56), қызыл (99), қоңыр (4), сары (103) рет қайталанып жергілікті топонимдерде кҿ рініс тапты» дейді [7;9].
Жинақталған материалды статистикалық талдау нҽ тижесінде Баянауыл ауданы топонимдерінде де тҥ р-тҥ ске байланысты атаулардың кҿ птеп кездесетіні белгілі болды.
а) кҿ л: Ақк ӛ л, Аққозы, Ақсор, Алак ӛ
ӛ
ӛ
ӛ
ҿ зен: Ақ ӛ зек, Ақсары, Ақсу, Қараадырсор, Қарабұлақ, Қаражар, Қарасу, Қарақұдық, Қара ӛ
ӛ
ӛ
ӛ
г) елді мекен, қоныс-жайлау мен қыстаулар: Ақбаз, Ақбас, Ақбидайық, Ақбота, Ақжайлау, Ақкелін, Аққозы, Аққұдық, Ақмектеп, Ақмола, Ақ ӛ
Алабас, Бозбай, Екінші Қараадыр, Жиренк ӛ
ӛ
ӛ
Қараащы, т.б.; ғ) тау-тас: Ақбел, Ақбет, Ақбиік, Ақирек, Ақкелін, Аққозы, Ақоба, Ақсан, Ақтас, Ақтасты,
ӛ
Бҧ л жерде топонимдердегі тҥ р-тҥ ске қатысқан атаулар ҽ рқашан да тҥ стің тікелей ҿ зін білдіре бермейтінін ескеру қажеттігі туындайды. Мысалы, Аққозы, Ақсу, Ақсор, т.б.суға қойылған атаулар кҿ ру арқылы қабылданатын ақ тҥ сіне байланысты емес. Ҿ йткені ақ су болмайтыны белгілі. Бірақ халықтың танымында, оның тҥ сінігінде ақ тҥ сі жақсылықтың, тазалықтың белгісі екенін ескерсек, сол судың тҥ сінен басқа да қасиетіне байланысты қойылғанын аңғарамыз. Сонымен бірге қазақтың ҧ ғымында жасыл тҥ с айтылмаған. Оны к ӛ
«кҿ к шықты» деп айтқан. «Кҿ геру» сҿ зі қҧ лпыру, гҥ лдену дегенмен бара-бар. Қара тҥ с те дҽ л солай. Қараащы, Қарасу, Қарабұлақ гидронидері судың тҥ сі қара болғандығынан не қара тҥ с кейде зҧ лымдықтың, жамандықтың, қара кҥ штің мағынасында жҧ мсалып судың жаман қасиетінен қойылмаған. Олардың ҽ рқайсының қойылу тарихы, тҥ сінігі бар. Демек, топонимдер қҧ рамындағы тҥ р-тҥ ске қатысты сҿ здер ҽ рқашан сол географиялық нысанның тҥ сін білдіріп қоймай, оның астарында басқа да танымдық мағына жатқанын ескеру керек.
Айта кететін тағы бір жайт, иран тілінен енген сар сҿ зін Е.Қойшыбаевтың кҿ рсетуінше, «кең», «басты», «негізгі», «айқын» деген мағыналарды білдіреді [3; 40].
30 Сарыадыр, Сарыжол, Сары дала, Сарыапан, Сарыарқа, Сарытау, Сарышоқы орографиялық нысандардың кеңдігін айқындайды. Шынтуайтына келгенде, сары сҿ зі қазақтың ҧ ғымында молшылықтың, берекеліктің белгісін білдіреді. Мысалы, сары май аузы аққа молынан жетіп отырған, дастарханның сҽ ні болған байлықты білдірсе, сары кҥ з жеміс-жидек атаулы пісіп, молшылық кезі саналады. Сонымен бірге діни наным- сенімге байланысты қойылған топонимдердің де этнолингвистикалық та, танымдық та сипаты қатар жҥ реді. Мысалы кҿ лге қатысты Молалык ӛ
Әулиебұлақ, елді мекен, қоныс-жайлау мен қыстаулар: Мұсылманк ӛ
Әулиетас, Құдайшоқы, Ақбет тауындағы
емес, туристер, ауырып-сырқаттанған адамдардың денсаулығына шипа іздеп келетін географиялық нысанға айналған. Биік таудың басындағы қараңғы ҥ ңгірдегі тас қазанның ішіндегі судың қайдан келгені де адамдарды ойландыратыны анық. Бҧ л ҥ ңгірді ежелгі заманнан киелі санап садақа беріп, қазан суының қасиетімен ауырған адамдардың ҽ р тҥ рлі дерттерден емделіп, тҽ ңірден тілек тілеп, тҥ нейтін қасиетті орны болған. Сондықтан жергілікті халық бҧ л ҥ ңгірдің атын «Қоңыр ҽ улие» деп атаған. Ақбет тауының астынан ағып шығып, бҧ рқырап жатқан бҧ лақ суының қасиетіне байланысты халық «ҽ улие бҧ лақ» деп атаған.
Қазақ тарихының, қазақ халқының қадірлі, қастерлі ҿ ңірінің бірі болып саналатын Баянауыл аймағы топонимдерінен кҿ не заманда ҿ мір сҥ рген тайпалар арасындағы қарым-қатынастар байланысы ҿ зара жақындасып, мҽ дени-ҽ леуметтік бірлігі мықты болған орта екендігін кҿ реміз. Ҽ дет-ғҧ рыптарға, діни наным-сенімдерге негізделген атаулар тарихи дҽ стҥ рлері ҧ рпақтан-ҧ рпаққа жалғасып отыр. Қазақ ономастикасының ең қызықты да кҥ рделі саналатын ру, тайпа атаулары жҥ йесін, соған байланысты шежіре, ҽ ңгімелердің, жер-су атауларының қойылуы жайында аңыз-ҽ ңгімелердің екінші рет номинациялану ҥ рдісін тілдік тҧ рғыдан зерттеудің танымдық сипаты ҿ зекті мҽ селе болып отыр. Сол себепті ендігі кезекте бҧ л онимдік топтарды лингвомҽ дени, этнолингвистикалық, танымдық-когнитивтік негізде зерделеу маңызды деп есептейміз.
Жартыбаев А.Е. Орталық Қазақстан аймақтық топонимиясы. – Қарағанды, «Болашақ- Баспа» РББ, 2008. – 379 б.
Ҽ бдірахманов А. Топонимика жҽ не этимология. - Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2010. – 240 б. 3. Сапаров Қ.Т. Павлодар облысы топонимикалық кеңістігі (Қазақтардың кеңістікті игеру тҽ жірибесінің жер-су атауларындағы кҿ рінісі). Павлодар, ЭКО, ҒҾ Ф, 2007. – 308 б. 4.
Баянауыл. –Астана: «Фалиант», 2001. –239 б. 5.
Бияров Б.Н. Ҿ р Алтайдың жер-су аттары. –Алматы, 2002. -84 б. 6. Шалбай Ш. Ҽ ділдікті ту еткен //Баянтау, 2004. 1 қазан 7. Сапаров Қ.Т. Павлодар облысы топонимикасы қалыптасуының геоэкологиялық астарлары: географ. ғыл. канд. дис. автореф. –Алматы, 2004. –26 б.
Рысберген Қ.Қ. Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік жҽ не этномҽ дени негіздері. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дҽ режесін алу ҥ шін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2010. - 48 б. жүктеу/скачать 212,3 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|