Қ а з а қ сср ғ ы л ы м а к а д е м и я с ы м. О. ӘУезов атындағЫ

Қарт болсам да сарқылмастай күшім мол, 
Қиындықты жеңе бермек құрыш қол. 
Еңбек десе, тайсалмайтын, талмайтын, 
Компартиям бүгін айтар сертім сол. 
Съезіңнен қуат алдым денеме, 
Қарттық дейтін, қажу дейтін немене?.. 
деп, қарт ақын туысқан коммунистік партияның дана 
басшылығы арқасында совет халқының алып адыммен 
сәулетті болашаққа қарай батыл алға баса беретіндігін 
көрсеткен. 
Бірқатар өлеңдерде советтік озат ғылымның қазіргі 
дәуірдегі үздік табыстары суреттеледі. Оңтүстік Қазақ-
стан облысы, Сайрам ауданы «Ленин жолы» колхозы-
ның қарт колхозшысы Жандарбек Өміров «Адымдай-
мыз жылмен өлшеп ғасырды» атты өлеңінде: 
...Қиялдаң да асқан бүгін ісімді, 
Көріп әлем мойындады күшімді. 
Пәк туымен орап бидай масағын, 
Елім алғаш ай бетіне түсірді. 
Басып өттік нелер қиын асуды, 
Табиғат та еңбегіме бас иді. 
Барар жерім, болашағым белгілі, 
Адымдаймыз жылмен өлшеп ғасырды, — 
деп толғаса, ақын Нұрлыбек Баймұратов 1959 жылы 
Павлодар қаласында өткізілген интеллигенцияның об-
лыстық I съезін құттықтап айтқан өлеңінде былайша 
серпіледі: 
...Аспанда жер серігі құлаш жайып, 
Өнердің өрісі өрлеп кетті ұлғайып. 
Айды сүйіп, аймалап көріп, біліп, 
Самғады ракетам таңғажайып... 
Ақындар өскелең өміріміздің алуан түрлі табыста-
рын, қолымыз жеткен жетістіктерді өлең-жырына қосып, 
осылайша мадақтай отырып, кем-кетікті қайталамауға, 
орынсыз болдырмауға, мұқияттылыққа, жинақтылыққа 
шақырады. 
...Табысым міне, осындай толып жатыр, 
Мереке, қызықтарым болып жатыр. 
Мастанба бұл табысқа асыл ерлер, 
Алдыңда қыс келеді қалма қапыл. 
«Күтінсең көгерерсіз» деген сөз бар, 
Қашаннан білімдіге қылған нақыл. 
Қарқынды кемітпеңдер, үдетіңдер, 
Құрметті халық алдында озат батыр. 
166 

Бұл өлеңді қарт ақын Бекболат Меркемелиденұлы 
Ақмола облысы, Еркіншілік ауданы озат малшыларынын 
аудандық слетінде айтқан. 
Ақындар өлең-жырларында сонымен бірге жатып-
ішер жалқаулар мен бос кеуде бюрократтарды да өлтіре 
әжуа етеді, жаңа өмір салтанатына нұқсан келтіретін 
ескіліктің жиіркенішті қалдықтарын барынша мысқыл-
дайды. Мәселен, Шығыс Қазақстан облысындағы Күр-
шім ауданының механизаторы қарт колхозшы Нұрқади-
ша Молдабаева «Бір досқа» деген өлеңінде: 
Бір досым санайды өзін механизатор, 
Ісінде нәтиже аз, сөзге «оратор». 
Жаз болса ағып кетіп подшипнигі, 
Қыс болса бүлінеді радиотор. 
Жұмысқа жүр, тәртіп десе — бұрқылдайды, 
Қайран бас, араққа улап зырқылдайды. 
Тақтада трактор тұр неше апта, 
Зырылдап мотоцикл бір тынбайды. 
Түзел дос, қатарға кел, қарап жатпа, 
Дақ салмай механизатор деген атқа. 
Жоспарға жеті жылдық үлес косып, 
Еңбек ет, халқың үшін сенімді ақта! — 
деп досының араққұмар екендігін сынап, дұрыс жұмыс 
істеуге шақырады. 
Гурьевтік ақын Кұмар Жүсіпов «Молдекеңе нан-
баңыз» атты өлеңінде капитализмнің адам санасындағы 
қалдықтарының бірі — ислам дінінен кейбір сана сезімі 
төмен адамдардың қол үзіп кете алмай, әлі де болса дін-
ге сеніп, селқостыққа, кертартпалыққа олардың бой 
ұратындығын, дінді қадір тұтатын молдалардың аузына 
түсер жемі болғандығын жеріне жете сынайды. 
Сөйтіп, 1959 жылы баспасөзде жарияланған халық 
таланттары шығармаларының тақырыбы алуан түрлі 
екендігі көрінеді. 
Ал, өлең-жырлардың көркемдік сапасы жағынан 
алып қарағанда, поэзияға қойылатын талап-тілек кейде 
орындалмайтыны да байқалды. Мұны кейбір ақындар-
дың өмірде байқағандарын, көріп білгендерін бір са-
рынмен жалпылама түрде айтып кетіп, дәуір үніне тән 
тетік төңірегіне топтап, ықшамдай білмеуінен келіп ту-
ған деп қарау қажет сияқты. 
Алайда, ауыз әдебиетінің өкілдері — қарт ақындар-
ды халық өте қадірлейді. Олардық үніне қалың жұрт-
167 

шылық әуелдеи-ақ ынтық. Біз жоғарыда өзінің саналы 
өмірін, совет елінің көркейіп, гүлдене беруіне бағышта-
ған халық жыршылары білікті де тоқулы, ойлы қария-
лар республикамызда аз емес екендігін айттық. Солар-
дық кейбіреулері соңғы жылдары жеке жинақтарымен 
де көзге көріне бастады. Олар — Қалқа, Иманжан, 
Хұсайын. 
Қалқа Жапсарбаевтың есімі әдеби қауымға көптен 
таныс. Оның жазған өлең-жыры, терме-желдірмесі оты-
зыншы жылдардың ортасынан бергі жерде Қазақстан-
ның газет-журналдарында жарияланып келеді. Ол өз 
өмірінде тарлан акындармен шаршы топта өнер сайысы-
на талай түскен адам. Шешен домбырасын қолына алып, 
оның Жетісу аймағында өлең айтпаған, тыңдаушыларын 
жырымен ұйытпаған жерлері кемде-кем болар. 
«Жайқоңыр» атты жинағы ақынның шығармаларын 
түгел қамтымағанмен, оның әр түрлі тақырыптарға ар-
налған тәуір-тәуір өлең-дастандарымен таныстырады. 
Өлеңдерін көбіне 7—8 буынды жыр сарынына құрады. 
Қалқа өлеңін кімге арнамасын, нені жырламасын, өз 
колхозының, туған өлкесінің табыстарын қоса толғайды. 
Көзге көрінген, кедергі болатын кемшіліктерді батыл сы-
найды. Ол қазақ халқының басынан кешкен, өз басынан 
өткен ауыр тұрмысты ара-тұра атай отырып, бүгінгі 
гүлбақшалы Жетісу жерін, ерінбей еңбек еткен, еркіндік-
ке қолы жеткен еңбекшілерді шабытпен жырлайды. 
Жинақтың екінші бөлімі «Сеңгірбаев Мұсабек», 
«Тұрлымбет туралы аңыз» атты екі дастаннан тұрады. 
«Сеңгірбаев Мұсабек» поэмасына арналы өзек болған 
арқау Ұлы Отан соғысы кезінің уақиғасы. Мұсабек — 
ақынның өз жерлесі, әлемге аты жайылған 28 панфилов-
шының бірі, атақты батыр. Ол неміс-фашист басқыншы-
ларына қарсы шайқаста Отанымыздың жүрегі, сүйікті 
астанамыз Москваны қорғау жолында ерлікпен қазаға 
ұшыраған. Қалқа сол батырдың отаншылдығын, жалын-
ды жүректі жанын аямайтындығын, жоғары да шынайы 
адамгершілігін тебірене жырлайды. Ақын бұл даста-
нында Мұсабектің өмірге келгенін, ақырғы демі біткені-
не дейінгі кезеңдерін көрсеткен. Мұсабектің балалық ша-
ғын, соғыста ауыр жаралы болып жатқан кезінде тыл-
дағы туған-туысқандарын, Төлеуқан атты сәбиін сағын-
ғандығын Қалқа тартымды етіп берген. Жауынгерлер 
достығын сипаттауы да көңілге қонымды. 
168 

Поэма Ұлы Отан соғысының ауыр жылдарын сурет-
тейтін халық ақындарының тәуір шығармаларының қа-
тарынан орын алатын еңбек. 
Ақынның «Тұрлымбет туралы аңыз» атты дастаны 
ұзын-ырға ертектің негізінде шығарылған. Дастанда 
би-болыс арамза молда әжуа етіліп, әлеуметтік мәселе-
лер сөз болады. Алайда, дастан ұзақ сонарлы, қырып-
жонатын жерлері көп болып шыққан. 
Жалпы алғанда, Қалқа — суырып салып айтқыш, 
ерекше үнді, құлашын кең сермейтін ақын. 
Бұрын газет-журналдарда өлеңі жарияланып, аты 
оқушы жұртшылыққа таныс қарт ақындардың бірі — 
Иманжан Жылқайдаров өткен жылы өлеңдер жинағын 
бастырып шығарды. Бұл көлемі шағын кітапшаға ақын-
ның жиырмаға тарта өлеңдері енген. 
Жинақ «Жүрегінде әрбір жанның» деген В. И. Ле-
нинге арналған өлеңмен ашылады. Бұл түсінікті де. 
Өйткені халық таланттарының қайсысы болса да алғаш-
қы сөзін халықтың бақытына, данышпан Ленинге арнай-
ды. Сүйікті Отанын жырына қосады. «Өмірін екі бөліп 
жасағандар» бұл дәуірге жетіп, бақытқа кенеліп отыр-
ғандарына қуанады. Иманжан қарттың «Алда екен ғой 
қызығым» деген әсерлі өлеңі осы бір жайды толық бай-
қатады. 
Өткең сүреңсіз өмір мен қазіргі сәулетті дәуірді қа-
тар қойып суреттеу халық ақындарының шығармаларын-
дағы дәстүрлі қасиетке айналды. «Осындай көріп едім 
бір жағдайлар», «Сайлаушылармен кездесу» сияқты 
Имекеңнің өлеңдерінен осы дәстүр айқын көрінеді. Ал-
ғашқы өлеңінде ақын әділетсіз болыс сайлауын, малы, 
пұлы көптер өз дегенін істеп, кедейге теңдік бермегенін 
күйінішпен баяндаса, соңғы өлеңінде қазіргі демокра-
тиялық совет сайлауының артықшылығын айтып, шат-
тана түседі. 
Ақынның жинақтан орын алған «Марал мен Сәуле», 
«Батыр Қерім» атты біраз өлеңдері Ұлы Отан соғысы 
кезіндегі майдан уақиғасына арналған. 
Иманжан өлеңдерінің бір ерекшелігі бақытты бала-
лық шақты тебірене дәріптейді. Осыған орай жинақты 
«Жастарым жайна» деп атауы орынды болған. Жастар-
ды өнер үйренуіне, білім алуға, отанын сүюге шақырған 
«Балаларға», «Аз сөзбен көп мағына» өлеңдері де тар-
тымды шыққан. 
169 

Алайда ақын шығармаларында кездесетін кем-кетік-
ке де көңіл аудармай өтуге болмайды. Ақын кейбір сөз-
дерді ұйқастыру үшін зорлап кіргізгені, не болмаса ор-
нын ауыстырып мағынасын бұзғаны көрініп тұр. 
Ақын тілінің көбіне жұтаң болып келетіндігін мына 
сияқты жолдардан да көреміз. «Отырмын өлең тергелі» 
(9-бет), «Сырғып өтсең сабақтан» (10-бет), «Халқына 
қазақ елі көп рахмет» (19-бет), «Жаз көктемі басталар 
сәуір айдан» (20-бет) т. б. 
Бұдан шығатын қорытынды, қарт ақындар ежелден 
тіліміздегі бар байлықты орынды да, оралымды қолда-
на білуі керек. 
1959 жылы Хұсайын Тәкежановтың «Термелер» атты 
өлеңдер жинағы басылып шықты. Жинақта ақынның 
алуан түрлі тақырыпта қырық шақты өлеңдері мен өзі 
жазған термелері бар. 
Тәкежанов оқушы жұртшылыққа бұдан бұрын ауыз 
әдебиетін жинаушы ретінде танылса, енді жинағы жа-
рыққа шыққан ақындық өнері бар, қалыпты ақын қата-
рында көрініп отыр. 
Хұсайын өлең шығарумен ерте шұғылданған. Оның 
1916—1918 жылдары жазылған «Май мейрамы», «Жақ-
сы әйел» т. б. өлеңдері ақынның жинағынан орын алған. 
Оның өлеңдерінің басты тақырыбы осы дәуірдің сан-
алуан салтанатына нұқсан келтіретін, өткен заманның 
жиренішті сарқыншақтарын, өмірде күлкі, еңбекте күйкі 
адамдарды жанына тие мысқылдау болып келеді. Мұны 
ақынның «Қудың мінез-қүлқы», «Сараң», «Пайдакүнем 
саудагер», «Өзің де көбелектей отқа ұрынба» сияқты 
өлеңдерінен көруге болады. 
Жинақта халықтың даналық сөздері — мақал-мәтел-
дер негізінде шығарылған термелерге көп орын берілген. 
«Жеке шумақтар», «Жырлар», «Термелер» деп аталып, 
тақырыпқа бөлінген осы шығармаларында ақынның 
ұтымды, тәуір шыққан шумақтарымен бірге, бұрыннан 
белгілі, көпке таныс қағидаларды өз сөзімен қайталап 
айтып беруі көбірек сияқты. Бірнеше мысал келтірелік: 
Ер жарсыз, әйел ерсіз тұралмайды, 
Бас бірікпей, мал-мүлік құралмайды... 
Адамның ең қызығы жар қызығы 
Жарменен жараспай ма әр қызығы... 
170 

Еркектің көп жұмысы түзде болар, 
Әйелдің көп жұмысы үйде болар... 
Алды жол, арты соқпақ адасқанға, 
Болмайды сөз тыңдатып таласқанға... 
Жалпы алғанда алдыңғы екі жинақтағы өлеңдермен 
салыстырғанда Хұсайын шығармаларының, көп жағдай-
да, көркемдік сапасы әлсіз тартып жатады. 
Сөйтіп, жоғарыда аталған жинақтарды оқып шық-
қаннан кейінгі айтар ойымыз, ұсынар пікіріміз: Жалпы-
лама, кейде тәуір деген өлеңдерінің құнын түсіретін ле-
пірме айтылған сөз тізбектерінен гөрі қарт ақындарымыз 
өзінің жаңадан шығарған өлеңін белгілі бір тақырыптың 
төңірегіне құрып, ендігі жерде жетіжылдықтың ерлерін 
еңбек үстінде көрсетсе, қандай жақсы болар еді. Қарт 
ақындар халық поэзиясының табиғи стилін ұмытпай, мо-
лынан пайдалануы керек. Бұл жерде олар мүлде тіл біл-
мейді деп айыптамақшы емеспіз, қайта нақышты, шұ-
райлы сөздерді тауып, өз орнына қолдана біліңіз, бай-
ырғы тіліміздегі неше түрлі көрік беретін, әшекейлі сөз 
өрнектерін жастарға ұсыныңыз демекпіз. 
Біздің дәуірімізде халық творчествосының негізгі 
түрлерінің бірі — ақындар айтысына үлкен маңыз бері-
ліп отыр. Соңғы екі-үш жылдың ішінде республикамыз-
дың облыстарында, аудандарында, колхоз, совхоздарын-
да толып жатқан ақындар айтысы өткізілді. 1959 жыл-
дың өзінде ғана Гурьевте, Қостанайда, Өскеменде, Орал-
да облыстық айтыстар ұйымдастырылған. 
Айтыс — ақындардың өнер сайысы. Ұрпақтан ұрпақ-
қа талмай ауысып келе жатқан ауыз әдебиетінің — ше-
берлік пен тапқырлықтың, өлең өнерінің кестесі. Қазіргі 
айтыстың бұрынғы айтыстан айырмашылығы бар, мұның 
сипаты бөлек, сыры терең, мазмұны бай. Ақындар бүгін-
гі әсем ауылдың, көрікті қаланың таңдаулы ұл-қыздарын 
мадақтап, олардың өнегелі істерін, көпке ортақ жұмыс-
тәжірибелерін шалқи жырлайды. Сонымен бірге олар 
жұмыстағы орын алған олқылықтарды, тұрмыс пен салт-
санадағы ескіліктің сарқыншақтарын жедел жоюға 
шақырады. Сөйтіп ақындар айтысы бір жағынан жақсы-
лық пен жаңалықты кең таратуға жәрдемін тигізсе, екін-
ші жағынан кемшіліктерді сөз семсерімен оңдырмай 
түйрейді. Осындай өнегелі іске бұрыннан аты мәлім қарт 
171 

ақындармен қатар, жігерлі, ыстық жүректі оқыған жас-
тар да ат салысып жүр. Мұның өзі ақындар айтысының 
келешегі бар, өскелең өнер екендігін айқын дәлелдейді. 
Сондықтан да Н. Ахметбеков 1959 жылы Жанкелдин ау-
данының ақындар айтысын ашардағы өлеңінде былайша 
асқақтайды: 
...Елімнің ақын, жыршы ерке құсы, 
Бізде жоқ құр қиялдық ертек ісі. 
Ән мен күй ақындардың айтыстары, 
Қашаннан халқымыздың көркем ісі. 
Жиынға келіпсіздер сынасқалы, 
Салтымен достық әзіл сыр ашқалы. 
Дауылдай тау төбесін солқылдатқан, 
Аспанға шықсын шалқып жыр асқағы. 
Құп келдің, ақын, жыршы достарымыз, 
Біздің бар жеті жылдық жоспарымыз. 
Бес жылда артығымен орындауға, 
Табыстан болса айтыңыз қосқаныңыз. 
Көркем әдебиет баспасы шығарған «Ақындар шықты 
айтысқа» атты шағын жинақ 1959 жылғы халық поэ-
зиясының елеулі табысы. Бұл жинақ Ұлы Октябрь рево-
люциясының 40 жылдығымен байланысты Қазақстанның 
жер-жерінде өткен ақындар айтысының таңдаулылары-
нан құралған. Жинаққа республикамыздың он облысы-
нан 46 ақынның айтысы енгізіліпті. Қостанай, Талдықор-
ған ақындарының айтысын бұрыннан елге аты мәлім 
Омар мен Қалқа өлеңмен ашқан. Жинақта жазушы 
Қалижан Бекхожиннің айтыс жанрының мәні, жай-жап-
сары жайында жазған қысқаша беташар мақаласы бар. 
Республикамыздың түпкір-түпкірінде ақындар айты-
сының өтуі, ол айтыстардың жеке жинақ болып шығуы 
жемісті, игілікті іс. Қашанда әрбір ұйымдастырылған 
айтыс оған қатысушы белгілі ақынды өз тұрғысынан ат-
тандырған колхоз, совхоз, аудан, облыс жұртшылығы-
ның қуанышты мерекесіндей сезіледі. Өйткені оларға ел 
көп жиналып мән бере, ден қоя ықыласпен тыңдайды. 
Дегенмен мынадай бір ой келеді: айтыстың көркем-
дік дәрежесі жоғары, мазмұны тартымды, қызғылықты 
болу үшін, еріксіз қайталаудан, ұзын сонарлықтан ары-
лу үшін белгілі бір күрделі мәселелер төңірегінде айтыс-
қаны мақұл сияқты. 
Бізде айтыстың дәстүрін толық сақтаған Талдықор-
ғаннан Қалқа, Темірғали, Артық; Алматыдан Үмбетәлі, 
Қарағандыдан Көшен, Қостанайдан Омар, Нұрқан, Пав-
172 

лодардан Нұрлыбек, Гурьевтен Сәттіғұл сияқты айтыс 
өнерінің шеберлері бар. Бұлардың әрқайсысы өзі 
тұрған мекенінің, жалпы облысының атынан айтысқа 
әбден түсе алады. Тек оларға қамқорлық жасайық. 
Осылардан үлгі-өнеге үйреніп, тәрбие алушы соңғы 
жылдары айтысқа қатысып, көрініп қалып жүрген жас-
тар тобы сол майталман жүйріктеріміздің өнерін жал-
ғастырушы, халық поэзиясының келешегіне серпінді де, 
пәрменді үнімен араласушылар. 
Алайда, халық поэзиясын зерттеп, халық ақындары-
мен байланыс жасап, оларға көмек көрсетіп отыратын 
орындарымыздың да кемшіліктері бар. Ол мынау: көп-
тен бері аты көпшілікке таныс карт ақындарымыздың 
қашан қайтыс болғанын да білмей қалып, тіпті олардың 
аты да аталмай қалатын кездері бар. Осыған орай Жа-
зушылар одағының Поэзия секциясы халық арасынан 
шыккан ақындармен, дарындылармен жұмысты жандан-
дыруды жолға қоятын уақыты жетті. Олардан түсіп жа-
татын өлең, жырларды бастырып шығару біздің міндеті-
міз болып саналмайды деген ниетпен Әдебиет және өнер 
институтының Ауыз әдебиеті бөліміне сырғанатып, ауда-
ра салудан арылып, бірігіп жұмыс істеуге көшуіміз керек. 
1959 жылы Кенен 75-ке, Омар 80-ге толды, олар жайын-
да баспасөз бетінде бірталай мақалалар жарияланды. 
Сол секілді басқа белгілі ақындар да назардан тыс 
қалмаса екен. 
Облыстарда құрылған әдеби бірлестіктер жергілікті 
жердегі қарт ақындарды, көзге көрінер, сөзге ілінер та-
ланттарды қамқорлыққа алып шығармаларын жария-
лап отырулары керек. Олардың табиғи талантының 
шеберлігін шыңдай түсуге көңіл бөлінсін. Сол облысара-
лық бөлімшелер тек жастар творчествосымен шұғылда-
нып қана қоймай, қарт ақындардың, халық арасынан 
шыққан дарындылардың не жазып, не қойып жұргенін 
үнемі біліп отыру міндеттерінің бірінен саналады. 
Енді бірер сөз 1959 жылдың үлесіне жататын ауыз 
әдебиетінің кейбір нұсқаларының басылып шығуы 
жайында. Бұл салада «Қамбар батыр» мен «Қозы Көр-
пеш — Баян сұлу» жырларының белгілі бір жүйеге 
құрылған ғылыми баспасын атауға тура келеді. Мұндай 
тәжірибе казақ фольклористика ғылымында бұрын бол-
ған емес. Мұны бір үлкен жаңалық ретінде таныған жөн. 
«Казақтың халық жұмбақтары» мен «Мақал-мәтелдерің» 
173 

екінші рет қайта қарап, толық жинақтарын шығару да 
елеулі еңбек екендігі дау шақырмасқа керек. Жоғары 
дәрежелі оқу орындарының студенттеріне арналып, қа-
зақтың ертедегі ауыз әдебиетінің негізгі үлгілерін қам-
титын хрестоматияның жарық көруі де өз алдына бір 
сала. Бұрынырақта жазылып, кейін қайта қараудың, көп 
өңдеудің нәтижесі ретінде туған «Қозы Көрпеш жыры» 
туралы зерттеудің де көңілдегідей аталатын қисыны 
бар. 
Бірақ бұлардың бәріне жеке-жеке тоқтап, жан-жақты 
талдау жасауға мақаланың көлемі көтермейді, міндетке 
жатпайды. 
Халық поэзиясының бір саласы газет-журналдарда 
жарияланып, көпшілікке арналған және ғылыми жинақ-
тарда басылатын болса, енді бір саласы қолжазба күйін-
де жиналып отыр. 
Қазақ ССР Ғылым академиясының Әдебиет және 
өнер институты жыл сайын арнайы экспедициялар шы-
ғарып, жергілікті ақын-жазушылардың көмегіне сүйеніп, 
соңғы жылдары ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерін жи-
нады. Мәселен, 1959 жылы экспедиция арқылы, не 
болмаса жер-жерден Бөлімнің фондысына тікелей келіп 
түсіп, ғылым үшін пайдасы бар деп қабылданған ма-
териалдардың жалпы мөлшері 65 мың жолдай. Олар 
қандай материалдар, кімнен алынды, соның негізгілеріне 
назар аударып көрейік: 
Талдықорғандық Төлебаев Дулатбайдың Бөлім фон-
дысына жіберген толып жатқан ертегілері қабылданды. 
Куйбышев облысының тұрғыны Нұрмұхамбет Жуса-
лиевтен «Қырқиса қыз бен Қырқисон баласы жайлы» 
деген шығыс ертегілерінің негізінде жазылған ұзақ 
жыр түсті. Алматылық Ғаббас Елеусізов көптеген 
мақал-мәтелдер, термелер, шешендік сөздер тапсырды. 
Матай станциясынан Намазбек Еспенбетұлының 
Отан соғысы кезінде шығарылған өлеңдері қабыл-
данды. 1959 жылы Семей экспедициясын басқарған ғы-
лыми қызметкер Б. Адамбаев жолдас Семей облысының 
тұрғындарынан ауыз әдебиетінің әр түрлі жанрынан, 
шешендік, тапқырлық сөздер, жұмбақтар алып келді. 
Қарағандылық Ибрагим Өкпенов көптеген қара өлеңдер, 
мақалдар мен мәтелдер тапсырды. Талдықорғандық 
Дәуітбай Мұсабековтен «Омарбек — Ғайша айтысы», 
«Марқаба — Бауырсақ айтысы», «Таз қайнағалармен 
174 

келіннің керісі», «Саршуаш бидің сөздері», «Қан мен 
уәзір», «Жеті шаян» сияқты айтыс, әңгіме, шешендік 
сөздер бөлімге қабылданды. 
Жақын жерде болса да бұрын белгісіз болып келген 
Алматы облысы, Қаскелең ауданындағы колхозшы ақын 
Әшім Нұрлыбаев 13618 жолдық үлкен қолжазбасын тап-
сырды. Оның ішінде «Мырқы батыр», «Шаған бұғы ба-
тыр», «Қыстаубай — Қүлән», «Рауан патша хикаясы» 
сияқты дастандары мен Бұқар жырау өлеңдері, Сүйім-
бай, Түбек, Құлмағамбет секілді ақындардың айтыстары 
бар. Нұрлыбаев тек эпикалық жырдың шебері ғана емес, 
айтыс ақыны да. Оның осындай ерекшеліктері ескеріліп 
оншақты өлеңі халық ақындарының екі томдық шығар-
маларының жинағына енгізілді. Бөлімнің ғылыми қыз-
меткері Б. Ысқаков жолдас осыдан кейін арнайы ауылы-
на барып Нұрлыбаевтың жадында сақтаулы шығыс сю-
жетінен алынған «Еріксіз балгер» қазақ халқының өт-
кендегі өмірін бейнелейтін «Күзбембет Садыр» дастаны 
мен «Мұса Манат» айтысын жазып алып келді. Халық 
арасында осы секілді көзге көрінбей, бізге білінбей келе 
жатқан ақындар мен халық қазынасының иелері әлі де 
болуы мүмкін. Оларды тауып алу көпшіліктік іс. 
Батыс Қазақстандық пенсионер Қажгерей Қайырға-
лиевтың тапсырған Сырым Датұлы туралы халық ара-
сындағы әңгімелері мен мақал-мәтелдері де қажетті ма-
териалдар. 
Орал педагогтік институтының доценті М. Тілеу-
жановтың Орынбор облысының тұрғыны Сүйін-
шәлі Жаңбыршиннен жазып алып тапсырған «Қоблан-
ды», «Алпамыс» жырының нұсқалары да көңіл аударар-
лық. Осы жырларды зерттей беруде бұл нұсқалардың 
тигізер пайдасы да кәміл болып отыр. 
Ауыз әдебиетінің үлгілерін мұқият жинап, Бөлімге 
тәптіштеп өткізуде ерінбей еңбектеніп келе жатқандар-
дың бірі — Оңтүстіктік Әбдірайым Мұратов. Ол өткен 
жылы 12 мың жолдай материал тапсырды. Осының біра-
зы қолда барларымызды қайталамағанмен, салыстырып 
зерттеу жұмыстары үшін кәдеге асатын мүлік. 
Зайсандық Ержан Ахметовтен «Арқалық батыр» 
жыры алынды. Ол бұл жырды Шығыс Қазақстанға бел-
гілі ақын Көпбайдан ерте уақта үйреніп есіне сақтаған. 
Бұл жырдың бізге мәлім болып келген нұсқалардан көп 
175 

өзгешелігі бар, көлемі де ұзақ. Идеялық, көркемдік 
жақтарынан да құнды. 
Біз жоғарыда жыл бойына Бөлімнің фондысына ке-
ліп түскен, немесе экспедицияда болған кезінде қызмет-
керлеріміздің тауып алып қайтқан материалдарының 
жалпы тізбесін беруден бойды аулақ ұстап, көзге ілінген 
көлемдісіне, тәуір деген таңдаулы үлгілердің біразына 
ғана көңіл бөлгенде, батырлар жырынан басқасыиың мо-
лырақ жиналғандығын байқадық. 
Қазіргі уақытта туып жатқан орасан мол ауыз әде-
биетінің шығармалары бұрыннан келе жатқан халқы-
мыздың асыл қазыналарының, игі мұраларының қата-
рынан орын алатын болса, ендігі жерде оларды жинауға 
өте-мөте назар аударуымыз керек. Олар ел арасынан 
табылады. Мысалы, 1959 жылы 20 сентябрьде «Октябрь 
туы» газетінде (Батыс Қазақстанның облыстық газеті) 
«Жастар тойы» деген мақала жарияланды. Онда озат 
механизатор мен колхоз сауыншысының үйлену тойы өт-
кендігі хабарланды. Үйлену кезінде ескі ғұрыптың, кә-
денің бәрі бұл тойда дәл бұрынғы қалпында емес, жаңа-
ша ұйымдастырылған. Жастармен қосылып қарттар 
жаңа мазмұнды «Жар-жар» айтқан. 
Еңбектегі жалының, 
Суынбасын, жар-жар. 
Өмірдегі табысың, 
Туындасын, жар-жар. 
Жолдасыңыз өрлеген, 
Өнерлі жас, жар-жар. 
Жас қырандай сермеген 
Өрге кұлаш, жар-жар. 
Толды өріске тамаша, 
Мал торпағың, жар-жар. 
Қарсы алыңыз, жаңаша, 
Таң Шолпанын, жар-жар... 
Советтік шындықты бейнелейтін жаңаша мазмұнға 
ие болған осы «Жар-жардағы» сияқты еңбек ерлері, озат-
тары жайында, озат ғылымның табыстары жөнінде, құ-
рылысымыздың басқа да салалары турасында туып жат-
қан жұмбақтар, тақпақтар, ертегі-әңгімелер, мақал-мә-
телдер болса, барын-барша жинап, халық кәдесіне жара-
тайық. 
1959 жылы архив қазыналарын ақтарғанда да бұрын 
жұртқа белгісіз болып келген батырлар жырларының, 
тұрмыс-салт эпостарының бірнеше нұсқалары жаңадаи 
176 

табылды. Мәселен, академик А. X. Марғұлан Томск қа-
ласындағы Потанин архивынан өткен ғасырдың 1870 
жылдарында жазылып алынған «Қозы Көрпеш-Баян 
сұлу» жырының қазақша, орысша екі нұсқасын тапты. 
Бұл екі нұсқа да Жанақ нұсқасына жақын екендігі 
анықталып отыр. 
Институттың аға ғылыми қызметкері М. Ғұмарова 
жолдас Москвадағы тарихи музейден «Қыз Жібек» жы-
рының қолда бар нұсқаларына ұқсамайтын орысша, қа-
зақша екі қолжазбасын алып келді. Бұлармен қатар, 
ертеректе ел аузында белгілі болып жүрген 500 беттік 
ертегілер, мысалдар, мақал-мәтелдер т. б. тапқан. 
Сөйтіп, ойымызды топшылап, жалпы келелі міндет-
терді айтсақ: Біріншіден, халық таланттарының белгісіз 
болып келгендерін тауып алып, қатарға қосып және жер-
жердегі бұрынғы белгілі ақын-жыршылардың шығарма-
ларына кең өріс беріп, іріктеп, бастырып шығара беру 
керек. Ол үшін Ғылым академиясының Халық творчест-
восы бөлімі мен Жазушылар одағының Поэзия секция-
сы бұдан былай тығыз байланыс жасап творчестволық 
ынтымақты өрістетуі қажет. 
Екіншіден, халықтың айтысты бағалай білетіндігі 
байқалып отыр. Сондықтан да ақындар айтысын ауыз 
әдебиетінің тапқыр жанры ретінде қадірлі өнердің бірі 
деп қарап, болашақта да жан-жақты дами беруіне кең 
жол ашылуы керек. 
Үшіншіден, ауыз әдебиетінің ел арасындағы бар үлгі-
лерін жинауды күшейте беру керек, ол үшін: жинау жұ-
мысына әлі де болса көпшілікті кеңінен қамти түскен 
жөн. Бұрыннан бар жергілікті жердегі интеллигенция 
қатарынан шыққан корреспонденттердің тобын молайту 
қажет. Ауыз әдебиетінің тәуір деген үлгілерін жинақ бо-
лып шығуын күтпей-ақ, үзінді түрінде газет, журналдар-
да жариялап отыру керек. Және халықтың қадірлі қазы-
наларының көпшілікке арналған жинақтарымен қатар 
ғылыми жинақтары да байсалды, терең зерттеліп, оқу-
шыларына жетсін, басқа елдің ауыз әдебиетінде бар 
ортақ туындылар өзара салыстырылып, олар жайында 
ғылыми топшылаулар тусын. 

жүктеу/скачать 3,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: