№ хаттама 2017 жыл

• келісімдер үшін қолданылатын қаржы активінің түрі;

  
  

• игіліктер айырбасы кезінде жалпы эквивалент рөлін атқара­тын ерекше тауар;

  
  

• маңызды макроэкономикалық санат, оның көмегімен инфля­циялық үдерістердің, циклдық толқулардың, экономикадағы тепе-теңдік жағдайға қол жеткізу механизмінің, тауар және ақша нарықтарының қызмет етуінің келісушілігінің тал­дауы жүргізіледі;

  
  

• бағаның тұрақты деңгейінде табыс әкелмейтін мүліктің ерекше түрі.

  
  

Ақша тауар мен қызметтердің айырбасының ұзақ дамуы нәтижесінде пайда болды. Ақшаның жалпы эквивалент ретіндегі рөлін түрлі тауарлар: аң терісі, мал, тұз, темекі, т.б. атқарды. Айырбастың дамуымен қатар ақшаның рөлі металға – алтын мен күміске ауысты. Олар өздерінің қасиеттеріне сәйкес ақша функция­ларын орындауға барынша жарамды болды: құны жоғары, бүлін­бейді, тасымалдауға болады.

Бірте-бірте тауарлық ақшаны қағаз ақша ығыстырып жіберді. ХІХ-ғасырдың екінші жартысында дамыған елдер «алтын стандартқа» көшті. Ақша алтынға бекітілген тепе-теңдік бағамы бойынша айырбасталатын болды. Алтын стандарт І Дүниежүзілік соғысқа дейін қолданылды.

1944 жылы дамыған елдер Бреттон-Вудс келісіміне келді, ол бойынша жетекші валюталар АҚШ долларына теңестірілетін бол­ды, ал доллар алтынға айырбасталатын болды. Бұл келісімнің күші 1971 жылға дейін созылды. Қазіргі кезде ұлттық валюталардың икемді бағамдары әрекет етуде.

Ақшаның үш негізгі функциясы бар:

• айналым құралы. Ақшаның көмегімен нарықтық жүйе тиімді қызмет етеді, әрбір тауар нарықтық бағаларда бейне­ленген өзінің құнына ие. Тауарлар мен қызметтерді құн категориясы бойынша осылай нақты үлестіру нарықтық операцияларды жүргізу үдерісін біршама жеңілдетеді. Ендеше, мұнда ақша – делдал ретінде жүреді.

  
  

• есептеу құралы. Ақша нарықта өткізілетін тауарлардың құ­нын анықтайды. Осының арқасында экономикалық субъект бағаны анықтап, өзінің қажеттіліктері мен мүмкіншіліктері арасындағы арақатынасты анықтап, соңында тиімді шешім қабылдайды.

  
  

• құндылықты сақтау құралы. Ақшаны қолдағы бар жеке табыстың жалпы құрылымындағы жинақ үлесін үлкейту арқылы жинауға болады. Жинақ кассалық қалдықтар түрін­де үйде де, банк құрылымдарының депозит шот­тарында да жүзеге асырылуы мүмкін.

  
  

Ақша агрегаттары – Ұлттық банк (ҰБ) қолданатын ақша массасын анықтайтын көрсеткіштер.

Кез-келген активті қандай да бір ақша агрегатына жатқызудың критерийі болып осы активтің өтімділігі табылады.

Өтімділік – активтердің құнын жоғалтпаусыз қолма-қол ақшаға жылдам аудару мүмкіндігі.

М1 = Айналымдағы қолма-ол ақша (М0) + талап етілгенге дейінгі шоттардағы ақша. Басқаша айтқанда, ағымдағы кезеңде банктермен депозит түрінде тартылған және салымшыға кез-келген сәтте пайыздарды жоғалтып алу тәуекелінсіз қайтарылатын ақша.

М2 = М1 + коммерциялық банктердің жедел шоттарындағы ақша. Жедел шоттар салымшы мен банк келісім-шарт жасасаты­ны­мен сипатталады. Оған сәйкес субъект салған ақшасын пайыздары­мен қоса тек белгілі бір уақытта ала алады. Басқаша жағдайда келісім шарттарын орындамау себебінен пайыздардың бір бөлігі банкте өтемақы ретінде өтеді.

М3 = М2 + қысқа мерзімді бағалы қағаздар, банк сертификаттары, т.б.

L = М3 + мемлекеттік бағалы қағаздар.

Ақша агрегаттары түрлі елде түрліше айқындалады.

Ақша агрегаттарын құру қағидалары:

1. Әрбір келесі агрегат барлық алдыңғы агрегаттардан және тағы белгілі бір активтер тобынан құралады.

   
   

2. Кішкентай индексті агрегаттан үлкен индексті агрегатқа өткен сайын оған кіретін активтердің орташа өтімділігі ке­миді, себебі кішкентай агрегаттан барынша үлкен агрегатқа өту ақша массасына барынша аз ликвидті активтер кіреді дегенді білдіреді.

   
   

3. Кішкентай индексті агрегаттан үлкен индексті агрегатқа өткен сайын оған кіретін активтердің орташа табыстылығы артады, себебі активтің өтімділігі төмен болған сайын пайыздық табыс түріндегі өтемақысы жоғары болу керек. Сондықтан кішкентай агрегаттан барынша үлкен агрегатқа өту ақша массасына барынша табысты активтердің кіре­тінін білдіреді.

   
   

Қазақстан Республикасының Ұлтық банкі (ҚР ҰБ) бірқатар ақша агрегаттарын есептейді (кесте 4.1).