ДОСМҰХАМЕДОВ ХАЛЕЛ (1883-

Гурьев)  облысы,  Қызылқоға  ауда-

нында дүниеге келген. Алдымен ауыл 

молдасынан  хат  таниды,  кейіннен 

жергілікті орыс-қазақ мектебінде оқи- 

ды.  Одан  соң  Орал  қаласындағы  

училищеге  оқуға  түседі.  Оны  үздік 

бітірген  соң  Петербургтегі  Әскери-

медициналық академияда оқиды, оны 

алтын  медальмен  бітіріп  шығады. 

Академияда  Х.Досмұхамедов  дүние 

жүзі физиологтарының ақсақалы, шарт-

ты рефлекстер туралы әйгілі ілімнің 

авторы,  академик  И.П.Павловтың 

лекцияларын  тыңдайды.  Кейінірек 

ұлы  ғалымның  дәрісін  тыңдаған 

екінші  қазақ  зиялысы  –  профессор 

С.Асфендияров еді.

Сол  жылдары  Ресейде  болған  бур- 

жуазиялық-демократиялық төңкеріс- 

ті өз көзімен көріп, оның мәнісін тү- 

сіне  бастауы  Халелдің  идеялық  жа- 

ғынан  шыңдала  түсуіне  зор  ықпал 

етеді.  Патшалық  империяның  қа- 

зақ халқын аяусыз қанап, тонап отыр- 

ғанына оның көзі жете бастайды. 1909 

жылы Академияны бітірген соң әуе- 

лі Пермь губерниясына, кейіннен 22 – 

Орал қазақ-орыс атқыштар батальон- 

да  әскери  кіші  дәрігер  болып  қыз- 

мет істейді.

1917  жылдан  бастап  Алашорда  өкі- 

метінің басшылық жұмысына белсе- 

не  араласады.  Оның  Қазан  төңкері- 

сіне  дейiнгі  осы  іс-әрекетін  бетіне 

шіркеу  қылып,  есімін  атамай  келге- 

німіз  белгілі.  Алайда,  оның  ісі  Рес-

публика Жоғарғы сотының 1958 жыл- 

ғы ақпанындағы шешімімен қайта қа- 

ралып, толық ақталды. Кеңес өкіметі 

жылдарында ол халық ағарту инсти-

тутында оқытушы, Орта Азия универ- 

ситетінде  ординатор  қызметін  атқа- 

рады,  ал  1924  жылы  Ресей  акаде- 

миясының Орталық өлкетану бюро- 

сының корреспондент-мүшесі болып 

сайланады.

1926 жылы Қазақ педагогика инсти- 

тутының  проректоры,  кейіннен  пе-

дология кафедрасының меңгерушісі, 

профессор  қызметін  (1929)  атқара 

жүріп, бұған қоса Қазақ АССР Ден- 

саулық  сақтау  халық  комиссариа- 

тында  жоспарлау-ұйымдастыру  бас- 

қармасының  меңгерушісі  болып  іс- 

тейді. Сол жылдары ұлттық мектеп- 

тердің  жаңа  жүйесін  құруға,  қазақ 

тіліндегі  ғылыми  терминология  жа- 

сау  ісіне,  ұлт  тілінде  журнал  шыға- 

руға белсене кіріседі. Тарих, әдебиет, 

тіл ғылымдарына қатысты іргелі про-

блемалармен  («Қазақ  халық  әдебие- 

ті»,  «Қазақ-қырғыз  тіліндегі  син-

гармонизм заңы», «Кенесары – Нау- 

рызбай»,  «Тайманұлы  Исатайдың 

қозғалысы  туралы  қысқаша  мағлұ- 

мат», т.б.) айналысады. Осы жылда-

ры  оның  қаламынан  «Адамның  тән 

тірлігі» (1927), «Сүйектілер туралы» 

(1928),  «Жануарлар»  (1928)  атты 

еңбектер туындайды. Х.Досмұхамедов 

еңбектерінде  психологияның  жеке-