Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

387

лымның  типологиясына  жақын  көз- 

қарасты  АҚШ-та  Шелдон  ұсынған 

болатын.  Оның  негізіне  де  дене 

бітімінің  типтерін  ажырату  жатады: 

олар  эндоморфикалық  (Кречмердің 

пикникалық  типіне  ұқсас),  мезо- 

морфикалық  (атлетикалық  сияқты), 

эктоморфикалық (астеникалыққа ұқ- 

сас).  Осы  3  типтің  негізінде  Шел- 

дон  темпераменттің  3  типін  көрсет- 

ті.  Мінез  типтерін  жоғары  жүйке 

қызметінің типтерін жіктеуден бөліп 

қарау  дұрыс  болмас  еді.  Осындай 

көзқарастар мен теорияларда биоло- 

гизаторлық бағыт шешуші орын ал- 

ды  да  адамның  мінезінің  типтері 

дұрыс бағаланбады.

Бұл  теорияларды  сынау  мінез  типо- 

логиясын  түсіну  ғылыми-жараты- 

лыстық негізін анықтау, талпыныста- 

рын жоққа шығармай,  мінез типте- 

рін қалыптастыру шарттарының бірі 

деп  түсіну  қажет.  Биологизаторлық 

типологияны сынау мінез типтерінің, 

шын  мәнінде,  қоғамдық  тұрғыдан 

ғылыми-жаратылыстық  негіздерін 

менсінбегендік емес.

Неміс  психологиясының  өкілдері 

Дильтей-Э.Шпрангер  «Өмірлік  түр- 

лер»  атты  кітапта  жеке  тұлға  мен 

мінездің  барлық  байлығын  6  түрлі 

«идеалдық  типтерге»  жатқызу  қа- 

жеттігін  айтты.  Олар:  теориялық, 

экономикалық,  эстетикалық,  діни, 

әлеуметтік және саяси. Осы типтер- 

дің әрқайсысы субъективті түрде си- 

патталады. Мысалы, саяси және әлеу- 

меттік  типтер  бір-біріне  қарама-

қарсы  қарастырылады,  ал  патрио- 

тизм адамның бағыттылығының бас- 

ты  жақтарының  бірі  ретінде  еске- 

русіз  қалды.  Шпрангер  қоғамдық 

қарама-қайшылықтарды,  мәдени 

құндылықтарды жоққа шығарды. Же- 

ке  тұлғаның  бағытталығын  қалып- 

тастыруда  өмірбаяндық  сәттерді  ес- 

кермеді.

К.Ясперстің  теориясы  бойынша 

«утилитарлық»  және  «интеллек- 

туалдық» типтер «таза емес» типтер- 

ге  жатқызды,  өйткені  олар  адамның 

барлық  «рухани  күштерін»  толық 

сипаттай  алмайды  деп  түсіндірді. 

К.Ясперс  көзқарастың  3  негізгі  ти- 

пін  қарастырады:  бұлардың  бірін- 

шісі  –  нигилистер  мен  скептиктер; 

екіншісі  –  «әрекеттің  адамдары» 

мен  романтиктер;  үшіншісі  –  ме- 

тафизиктер  мен  мистиктер,  К.Яс- 

перстің  қызығушылығы  соңғы  тип 

жағында екені анық байқалады. Оның 

типологиясы  өмірден  алшақ  жатқан 

типология екені байқалады.

Бірақ  экзистенциализм  –  қазіргі  ба- 

тыс  философиясында,  психология- 

сында кеңінен тараған ағым болған- 

дықтан,  әсіресе  оның  оңшыл  реак- 

циялық  психологиясында,  атап  айт- 

қанда,  мінез  табиғатын  ашуда  бұл 

бағыттың кемшіліктері баршылық.

Мінездің  ерекшеліктерін  түсіндіру- 

де  функционалдық  типология  бас- 

қа  өлшемдерді  ұсынады,  демек,  мі- 

нез  типтерін  адамның  белгілі  бір 

психикалық  функциясының  немесе 

бірнеше  психикалық  функциялар- 

дық  араласып  келуі  түрінде  түсіне- 

ді. Функционалдық типология функ- 

ционалдық психологияның бір бағы- 

ты ретінде, онда психика, сана және 

жеке  тұлға  психикалық  үрдістердің, 

функциялардың немесе қабілеттілік- 

тердің  бірігіп  келуі  тұрғысынан  қа- 

растырады.

XIX  ғ.  француз  психологтарының 

көрнекті  өкілдерінің  бірі  Т.Рибо  мі- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: