 Негізгі бөлім  Географиялық қабықтардың жіктелуі

тропосфера,онда ауа райы қалыптасасды.Тропосфераның 

орташа қалыңдағы 11км және жоғарғы шегінде  температура -

55С -қа дейін төмендейді.

 

Тропосфераның үстінде, 50 км 

биіктікке дейін, стратосфера орналасқан. Оның басқа қыздыру 

беті бар - озон қабаты. Озон 15-25 км қабатында шоғырланған 

және Күннің ультракүлгін сәулелерін сіңіреді, сондықтан 

стратосферадағы температура бастапқыда тұрақты болып 

қалады, содан кейін тіпті көтеріледі. Ультракүлгін сәулелерді 

жұту арқылы озон қабаты стратосфераны қыздырып қана 

қоймайды, сонымен қатар адамдар мен жануарларды оның 

зиянды әсерінен қорғайды (ол ауыр аурулар туғызады). 

Стратосферада конвекция мен күшті тік қозғалыстардың 

болмауына байланысты бұлттар болмайды, күн үнемі 

жарқырап тұрады. Ауа райының қауіпті құбылыстары жоқ, 

сондықтан ұшақтар стратосферада ұшуды жөн көреді. 

    

    Атмосфераны 

құрайтын газдар белгілі бір тығыздыққа ие, сондықтан жер 

бетінің әр шаршы сантиметріне ауа массасына тең қысым 

Это изображение

, автор: Неизвестный автор, лицензия: 

CC 

BY-SA

 

жасайды. Сондықтан ауа үнемі қозғалыста болады, бұл қысым 

жиі өзгереді, ал адам физикалық  қысымның өзгеруін (ауа 

райын) сезінеді. Ауаның сұйылуына байланысты қысымның 

биіктігі өзгеруі (төмендеуі) біркелкі болмайды. Сонымен, 5 км 

биіктікке дейінгі қабатта атмосфера массасының жартысына 

жуығы, ал 10 км биіктікке дейін - шамамен ¾. Ауа 

тығыздығының биіктікке қарай төмендеуіне байланысты 

атмосфераның айқын жоғарғы шекарасы болмайды және ол 

үнемі планетааралық кеңістікке өтеді.     

             Сондықтан стратосфераның үстінде мезосфера мен 

термосфера орналасқан - олар ауа құрамының аздығына 

байланысты ауарайына әсер етпейтін қабаттар.

  

 

         Гидросфера (грек тілінен аударғанда hydro - су және 

sphaira - шар) - Жердің су қабығы . Гидросфераның 96% -дан 

астамын теңіздер мен мұхиттар құрайды; шамамен 2% - жер 

асты сулары , шамамен 2% - мұздықтар , 0,02% - құрлық 

сулары ( өзендер , көлдер, батпақтар ). Жер гидросферасының 

жалпы көлемі 1 миллиард 500 миллион км3 -тен асады. Оның 

ішінде мұхиттар мен теңіздерде 1370 млн км3, мұз бен қар 

түрінде шамамен 60 млн км3 - мұхиттар мен теңіздерде 

шамамен 30 млн км3, ішкі суларда 0,75 млн км3, атмосферада 

0,015 млн км3. 

             Гидросфераның көлемі үнемі өзгеріп отырады. 

Ғалымдардың айтуынша, 4 миллиард жыл бұрын оның көлемі 

небәрі 20 миллион км3 болатын, яғни қазіргіден 7 мың есе 

дерлік аз болған. Болашақта Жер мантиясындағы су көлемі 20 

миллиард км3 деп бағаланғанын ескерсек, Жердегі судың 

мөлшері де артады, бұл гидросфераның қазіргі көлемінен 15 

есе көп. Гидросфераға су ағыны Жердің терең қабаттарынан 

және вулкандық атқылау кезінде жүзеге асады деп есептеледі . 

 

 

Тіршілікке бай Су айналымы 2-ге бөлінеді. 1.Кіші су 

айналымы-судың мұхиттан атмосфераға, атмосферадан мұхитқа 

қайтып қосылуы. 2.Үлкен су айналымы-судың мұхиттан 

атмосфераға, атмосферадан құрлыққа, құрлықтан мұхитқа қайтып 

қосылуы. Дүниежүзілік мұхиттың бөліктері: 1.Теңіз-мұхит суының 

қасиетімен жануарлар дүниесі ерекше болып келетін бөлігі. 

2.Шығанақ-мұхиттың құрлыққа сұғына еніп жатқан бөлігі. 3.Бұғаз-

екі жағы құрлықпен шектескен енсіз су айдыны. Теңізер арал, су 

асты жоталары, түбектер арқылы бөлініп тұрады. Теңіздер ішкі 

және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі теңіздер тек Еуразияда 

кездеседі:Жерорта, Қара, Азов,Каспий, Арал теңіздер Ең терең 

теңіз-Филиппин Ең үлкен шығанақ-Гвинея шығанағы. Д.ж ең үлкен 

бұғаз-Дрейк бұғазы, ені-5248км Ең ұзын бұғаз-Мозамбик, 

ұзындығы-1670км, ені-950км Мұхит суының қасиетіне тұздылығы 

мен температурасы жатады. Судың температурасы географиялық 

ендікке, тереңдікке байланысты өзгереді. Д.ж мұхит суының 

орташа температурасы-17,4 градус Жердегі жылу жинақтаушы-

Мұхит Мұхит суының қату температурасы- -2 градус Тұздылықтың 

өлшем бірлігі-промилле Судың тұздылығы дегеніміз-бір литр суда 

еріген әр түрлі заттардың граммен алынған мөлшері. Д.ж мұхит 

суының орташа тұздылығы- 35 промилле Д.ж ең тұзды теңіз- 

Қызыл теңіз 41 промилле Өлі теңіздің тұздылығы-270 промилле 

Тереңдікті өлшейтін құрал-эколот Тереңдікті дыбыстың көмегімен 

өлшейді. Дыбыс бір секундта 1500м жетеді. Д.ж мұхит суының 

тереңдігі-3700м 20 ғасырдың 20-шы жылдарына дейін тереңдікті 

өлшейтін құрал-қарапайым лот Д.ж ең терең шұңғыма- Мариан 

11022м Мұхиттағы тіршіліктің таралуы 3-ке бөлінеді: 1.Планктон-

грекше-кезеген ағысқа қарсы келе алмайтын өте ұсақ 

микроорганизмдер мен балдырлар Киттер қоректенеді-планктон 

2.Нектон-грекше-қалдық мұхиттың негізгі бөлігінде өмір сүретін 

балықтар, жыландар, тасбақалар 3.Бентос- грекше-тереңдік теңіз 

шаяндары, маржандар, балдырлар. Теңіз сүтқоректілері-

дельфиндер, киттертереңдік-200метр Тіршілікке бай аудан-

қоңыржай ендік 

 

 

Литосфера жердің қатты қабаты. Оның көп бөлігін магманың 

қатаюынан пайда болған кристалл тастар алып жатыр. Ал магма 

деп Жер ядросындағы температураның әсерінен еріп кеткен 

тастардың сыртқа шыққанын айтады. Магманың қатуынан әртүрлі 

қоспалар пайда болады. Олар Жер қыртысының арасынан шығу 

барысында құрамында болған минералдар бөлініп шығады. 

Минералдар тепература мен қысымның арқасында бөлініп, жаңа 

химиялық заттардың пайда болуына негіз болады. 

     

Жер шарын салыстырмалы түрде жұқа, біртұтас қатты қабық 

түрінде көмкеріп жатқан литосфера — географиялық қабықтың 

маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Литосфераның жоғарғы 

бөлігі болып табылатын жер қыртысының 90%-дан астамын 8 

химиялық элемент: оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, 

натрий, калий, магний құрайды (2-кестені қараңдар). Тектоника 

ғылымында ұзақ уақыт бойы жер қыртысының платформалық-

геосинклинальдық дамуы жайлы тұжырымдама басым болып келді. 

Бұл тұжырымдама бойынша, материктік жер қыртысы 

салыстырмалы түрде тұрақты бөліктерге — платформаларға және 

қозғалмалы бөліктерге — геосинклинальдарға жіктеледі. Жер 

қыртысының үздіксіз дамуы нәтижесінде геосинклинальдар 

платформаларға айналады, бұл процесс екі кезенде жүзеге асады. 

Ұзаққа созылған алғашқы кезеңде қатты майысып, су басқан жер 

қыртысының ойыстарында қалыңдығы 15—20 км-ге жететін 

шөгінді жыныстар жиналады. Салмақ күшінің артуына байланысты 

Жердің ішкі қойнауындағы күштер арасалмағы өзгереді. Соның 

нәтижесінде геосинклинальдарда жерсілкінулер, жанартау 

атқылаулары күшейіп, қатпарлану жүреді. Осылайша биік таулар 

түзіледі. Ал неғұрлым қысқа уақытты қамтитын екінші кезеңде 

түзілген тау жүйелері сыртқы күштердің әсерінен үгіліп аласарады. 

бұл процесс көбінесе материктер аумағында жүзеге асатындықтан, 

«платформалық-геосинклинальдық» дамуы жайлы тұжырымдама 

Литосфералық тақталар саны тұрақты емес; геологиялық уақыт 

аралығында олар рифтілер арқылы бөлшектеніп немесе 

тектоникалық қозғалыстар әсерінен қайта бірігіп отырады. 

Материктер мен мұхиттар географиясынан сендер жер 

қыртысының даму барысында бірнеше ірі тақталардың болғанын 

және олардың бөлшектенгенін білесіңдер (оларды еске түсіріндер). 

Қазіргі кезде Жер шарында 7 ірі және ондаған ұсақ литосфералық 

тақталар ажыратылады

. 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер: 

1. 

Дүйсебай А.Ш , Дүйсебай Б.Ш. «География» кітабы.

 

2. 

 geographyofrussia@yandex.ru

 

3. 

h

ttps://massaget.kz/oku/22662/

 

4.  Wikipedia.