0 баллдық тайпинь к ө терілісі Тайпин к

Соғысты Англия бастап, Қытайды тәуелді елге 
айналдыру мақсатын көздеді. 1840 жылы маусым 
айында басталған соғыстың сылтауы ағылшын 
отаршыларының контрабандалық жолмен сауда 
жүргізіп тұрған апиындарың1839 жылы Қытайдың 
үкімет комиссары Линь Цзэ-сюйдің жоюы болды. 
Ағылшын және Қытай әскери кемелерінің 
арасындағы қарулы қақтығыстар 1839 жылдың 
соңында-ақ басталып кеткен еді. 1842 жылы 
ағылшындар Сянган (Гонконг) аралын, Динхай, 
Нинбо, Сямынь, Шанхай, Чжэньцзян қалаларын 
басып алды және 1842 жылы тамызда Нанкинге 
таяп келді. Қытай халқы басқыншыларға қатты 
қарсылық көрсетті (Гуандуньдегі шаруалар 
қозғалысы). Алайда Цинь үкіметі елді қорғауды 
ұйымдастыруда қабілетсіздік танытып, халықтың 
қолдауын пайдалана алмады. 1842 жылы 29 
тамызда Нанкин бітіміне қол қойылды. 
Екінші “апиын” соғысына (1856 – 60 жылдары) 
Англиямен бірге Франция да қатысты. Қытайдағы 
азамат соғысын (Тайпиндер көтерілісі) 
пайдаланып, Англия 1856 жылы Гуанчжоу 
ауданында әскери қимылдарын бастады. 1857 
жылдың басында оған Франция қосылды. 1858 
жылы әскери қимылдар астаналық Ужили 
провинциясының аумағына ауысты. 1858 жылы 
мамырда ағылшын-француз армиясы Дагу 

портын басып алып, Тяньцзинь мен Пекинге қауіп 
төндірді. Қытай үкіметі Англия және Франциямен 
кіріптарлық шарт жасасуға мәжбүр болды. Бір 
жылдан кейін Қытайдан жаңа жеңілдіктер алу 
мақсатымен Англия мен Франция соғыс 
қимылдарын қайта бастады. 1860 жылы тамызда 
ағылшын-француз әскерлері Тяньцзиньді, 
қазанда Пекинді басып алды. Қытай үкіметіне 
жаңа кіріптарлық шарттар таңылды “Апиын” 
соғыстары Қытайдың жартылай отарға 
айналуындағы маңызды кезең болды. 
17-
сұрақ Ұлы Моғолдар империясының 
дағдарысы және ыдырауы 
Моғол әулеті, ұлы Моғолдар әулеті – 16 – 19 
ғасырларда Үндістанды билеген әулет. Негізін 
салушы – Заһир әд-Дин Мұхаммед Бабыр. Темір 
әулетінен шыққан, әкесі Омар Шейх (1456 – 95) 
Әмір Темірге туажат, анасы Құтлұқ Нигар ханым 
Жүніс ханның үлкен қызы. Бабыр Ферғананың 
әмірі болды. 1504 жылы Мұхаммед Шайбани 
бастаған Дешті Қыпшақ тайпалары Бабырдан 
Ферғананы тартып алды. Ол өзіне берілген 
жауынгерлермен оңтүстікке жылжып, Кабулды 
иеленді. 1512 жылы Бабыр әскерлері 

Самарқандты басып алды. Бірақ келесі жылы 
жеңіліп, кейін қайтты. Содан кейін Бабыр түркі 
тайпалары мен ауғандықтарды бастап Үндістан 
жерін жаулауға кірісті (1518 – 19, 1524 – 25). Ол 
кезде Үндістан бытыраңқы ел болатын. Оның 
солтүстік аймақтарында мұсылмандар билеген 
бірнеше мемлекеттер өмір сүрді. Өзара 
қырқыстағы билеушілер Бабырға сүйенбек 
болып, оны көмекке шақырды. Бабыр қолы 1526 
жылы Панипат жазығында Ибраһим ІІ-ні, 1527 
жылы раджпуттарды жеңіп, Пенджаб, Лахор, 
Дели, Агра жерлеріне ие болды. Сөйтіп, Бабыр 
және оның ұрпақтары Ауғанстанның тең 
жартысын, Үндістанның солтүстігін, орталық 
аймақтарын біріктіріп, ірі империя құрды. Олар 
Моғолстаннан шыққандықтан Үндістанда және 
Еуропада ұлы моғолдар деген атпен аталды. 
Моғол әулеті билеген кезеңде Үндістан әлемге 
әйгілі болды. Оның белгілі сұлтандары: Бабыр 
(1526 
– 30), Құмайын (1530 – 56), Акбар (1556 – 
1605), Жаһангер (1605 – 27), Жаһан шаһ (1627 – 
58), Аурангзеб (1658 – 1707), Баһадүр шаһ (1707 
– 12), Жаһандар шаһ (1712 – 13), Фаррух Сий-
Сийяр (1713 – 19), Насыр әд-Дин Мұхаммед 
(1719 
– 48), Ахмад шаһ Баһадүр (1748 – 54), Әзиз 
әд-Дин Аламгир ІІ (1754 – 59), Жәлел әд-Дин Әли 
Жауһар шаһ Алам (1759 – 1806), Акбар ІІ (1806 – 

37), Сираж әд-Дин Баһадүр ІІ (1837 – 58). 18 
ғасырдың ортасында ұлы моғолдар империясы 
ыдырай бастады. Ақырғы сұлтан Баһадүр ІІ 
Үндістан халқының ағылшындар үстемдігіне 
бағытталған көтерілісін басқарды. Көтеріліс 
басылған соң оның ұлдары ағылшындар қолынан 
қаза тапты, ал Баһадүр ІІ Бирмаға айдалып, 
сонда қайтыс болды. 
Ұлы моғолдар империясы — Үндістан аумағында 
өмір сүрген ірі мемлекет (1526 — 1858) Дели 
сұлтандығы ыдырағаннан кейін құрылған. Негізін 
Темір әулетінен шыққан Захир әд-Дин Мұхаммед 
Бабыр қалады. Бабыр мен оның ұрпақтары 
Моғолстаннан шыққандықтан үнділіктер (оларды 
“мухгал” деп атаған) мен еуропалықтарға Ұлы 
Моғолдар деген атпен белгілі болды. Ұ. М. и. 
барынша ұлғайған кезінде аумағы оңт-ндегі 
шағын князьдіктер мен патшалықтардан басқа 
Үндістан түбегін түгелге дерлік қамтыды. 17 — 18 
ғ-лардағы мұндай көтерілістердің ең ірілері сикх 
сектасы жетекшілік рөл атқарған Пенджабтағы 
қала кедейлері мен шаруалардың көтерілісі, 
Аграның оңт.-батысындағы қолөнершілердің ең 
кедей топтары мен “кесепатшылар” кастасының 
өкілдерін біріктірген джаттар мен сатнами 

сектасының көтерілістері, сондай-ақ Шиваджидің 
басшылығымен болған моратхилер көтерілісі (17 
ғ-дың 2-жартысы) болды. Моратхилер өз 
мемлекетін құрып, Шиваджиді мемлекет 
басшысы етіп тағайындады. Бірақ Шиваджи 
қайтыс болғаннан кейін Аурангзеб шаї 
моратхилердің мемлекетіне күйрете соққы берді. 
Биджапур, Голконда мемлекеттерін басып алып, 
іс жүзінде бүкіл Үндістанның билеушісіне 
айналды. Алайда көтеріліске шыққан халықтар 
мен бүлік жасаушы вассалдарға қарсы 
жүргізілген үздіксіз соғыстар Ұ. М. и-н әлсірете 
бастады. 1739 ж. Ираннан Надир-шах Афшар 
баса көктеп кіріп, Делиді алды. Ол қаланы тонап, 
сұлтан қазынасында сақтаулы тұрған орасан мол 
байлықты өзімен бірге алып кетті. 1747 ж. 
Ауғанстан билеушісі Ахмад шаї Дуррани Ұ. М. и-
на қарсы жорық жасап, Пенджабты тартып алды. 
1720 
— 40 жылдар аралығында Ұлы Моғолдар 
Рохилкхандтағы, Бенгалия мен Декандағы 
биліктерінен айрылды. Моғол державасының 
әлсіреуін моратхи билеушілері пайдаланып кетті. 
Олар моғолдар билеген аудандардан алым-
салық алып отыруға рұқсат беретін жарлыққа ие 
болды. Баладжи Баджи Рао (1740 — 61) пешва 
тұсында моратхилер Делиді басып алып, 
Пенджабқа шабуыл жасады. Пенджабты алу 

моратхилерді Ахмад шаї Дурранимен қақтығысқа 
түсірді. Ауғандармен соғыста моратхилер 
талқандалып, бірнеше дербес князьдіктерге 
бөлініп кетті. Ұ. М. и-ндағы тақ үшін үздіксіз 
соғыстар ағылшын және француз Ост-Үндістан 
компанияларына Үндістанды жаулап алуға 
қолайлы жағдай туғызды. Әли Жауїар шаї 
Аламның (1759 — 1806) кезінде ағылшындар 
Делиді басып алғаннан кейін (1803) Ұ. М. и. Ост-
Үндістан компаниясына тәуелді болып қалды. 
18.Политическое развитие Японии во второй 
половине ХІХ в - начале ХХ века 
Империялық билікті қалпына келтіру 
1854 жылы қолбасшы Мэттью Перри басқарған 
АҚШ-тың жеті әскери кемесінің эскадрильясы 
Жапония жағалауларына жақындады. 
Американдық пароходтар жапондықтарға 
қорқынышты әсер қалдырды. Олар мұндай 
кемелерді қара деп атады. Эдо американдық 
флоттың мылтықтарынан атылды деген қауіппен 
жапон билігі Америка Құрама Штаттарымен 
сауда және дипломатиялық келісім жасауға 
келісті. Келісімге Канагавада қол қойылды. 
Америка Құрама Штаттарынан кейін басқа 
Еуропа елдері жапондықтармен осындай 

келісімдер жасады. Осылайша Жапонияның екі 
жүз жылдан астам уақытқа созылған оқшаулану 
кезеңі аяқталды. 
Жапонияның күштеп «ашылуынан» және 
Америка Құрама Штаттарымен және еуропалық 
державалармен тең емес келісімдер жасалғаннан 
кейін жапондықтар өз тарихындағы ең үлкен 
қорлыққа ұшырады. Елге еуропалық 
тауарлардың тасқыны құйылып, жергілікті 
өндірушілерді құрдымға жіберді. Бұл 
шаруалардың стратификациясы, көптеген 
қожайынсыз самурайлардың - рониндердің пайда 
болуы және қала тұрғындарының бопсалау мен 
шектеулерге қанағаттанбауы салдарынан ел 
басынан өткеріп жатқан дағдарысты ушықтырды. 
Жапондар «апиын соғысында» жеңілген 
Қытайдың тағдырын бөлісуден қорықты. Алайда 
оңтүстік князьдіктері шетелдіктермен 
байланысын кеңейтіп, қарулы күштерін 
жаңартқаннан пайда көре алды. 
Шетелдіктердің үстемдігіне наразы болғандар 
сегунға қарсы шығып, «императорды құрметтеу 
және варварларды қуу» ұранымен әрекет етті. 
1867 жылы Токугава руының соңғы (он бесінші) 
сегун таққа жақында ғана отырған 15 жасар 
император Муцухитоның (1852–1912) пайдасына 

жоғарғы биліктен бас тартты. Келесі жылы қысқа 
күрестен кейін сегунаттың жақтастары ақырғы 
жеңіліске ұшырады. Император өзінің 
резиденциясын Киотодан сегундардың бұрынғы 
астанасы Эдоға көшірді, оны Токио (жапонша: 
«Шығыс астанасы») деп атады және Мэйдзи 
дәуірінің басталуы - «ағартушылық билік» деп 
жариялады. 
Жапониядағы реформалар 
Кейіннен ауқымды реформалар жүргізілді. 
Аграрлық реформа сатып алу және сату құқығы 
бар жерге жеке меншікті белгіледі. Бұл жер және 
еңбек нарығын құруға ықпал етті, өйткені 
көптеген шаруа иелері жоғары салық төлей 
алмай, банкротқа ұшырады, жерлерін сатып, 
қалаларға көшті немесе жалға алушы болды. 
Әкімшілік реформа даймо княздарының билігін 
жойды. Жапония орталықтан тағайындалған 
шенеуніктер басқаратын провинциялар мен 
префектураларға бөлінді, князьдер ақшалай 
өтемақы алды. Шенеуніктердің кадрлары, әрине, 
бұрынғы князьдер мен самурайлардың арасынан 
жинақталды, бірақ қазір бұлар жартылай тәуелсіз 

ақсүйектер немесе рыцарлар емес, қазынадан 
жалақы алатын императордың қызметшілері 
болды. 
Мүлік реформасы титулдар мен дәрежелер 
сақталса да, таптық айырмашылықтарды жойды. 
Әскери реформа жалпыға бірдей әскери 
міндеттілікті енгізді және батыс мамандарының 
көмегімен еуропалық үлгідегі армия құрды. 
Мектеп реформасы жалпыға бірдей және 
міндетті білім берудің біртұтас 
орталықтандырылған жүйесін құрды: алғашқы 
мұғалімдер сауатты самурайлар болды. 1877 
жылы Токиода Жапонияның алғашқы 
университеті ашылды. 
Экономикада мемлекет сауда мен кәсіпкерлік 
қызметтегі барлық шектеулерді алып тастады. 
Айта кету керек, бұрын Жапонияда мемлекет 
басқа шығыс елдеріне қарағанда бұл салаға іс 
жүзінде аз араласты, мүмкін бұл жердегі негізгі 
адамдар коррозиялық шенеуніктер емес, 
самурай жауынгерлері болғандықтан шығар. 
Жағалаудағы қалаларда ірі сауданы жүргізетін 
және айтарлықтай капиталы бар ірі сауда және 
қолөнер қауымдары (кабунакама) дамып, сауда 
үйлері жұмыс істеді. Олардың ішіндегі ең көне 
Мицуиді 1616 жылы самурай саудагері құрған. 

Өнеркәсіптік өндіріс жапондықтар үшін қымбат 
және ерекше қызмет болғандықтан, мемлекет 
бастапқыда «үлгілі» кәсіпорындарды - 
металлургиялық зауыттарды, кеме жасау 
зауыттарын, шахталарды салып, кейін оларды ең 
білікті ірі компанияларға бекерге сатты. 1872 
жылы Жапонияда алғашқы теміржол пайда 
болды. 
Реформаларға бәрі бірдей қуанған жоқ. Кедей 
болып, артықшылықтарынан айырылған 
самурайлар көтеріліске шықты. Ең ірі және 
соңғысы 1877 жылғы Сацума көтерілісі болды: 60 
мыңға жуық үкімет әскеріне қарсы 30 мың 
самурай. Кешегі шаруалардан құралған 
император әскерінің оғы астында көптеген 
машықтанған, ержүрек, қайратты жігіттер 
шабуылға шығып, қаза тапты. Жапония 
осылайша өмірден өтті. 
Реформаларға бәрі бірдей қуанған жоқ. Кедей 
болып, артықшылықтарынан айырылған 
самурайлар көтеріліске шықты. Ең ірі және 
соңғысы 1877 жылғы Сацума көтерілісі болды: 60 
мыңға жуық үкімет әскеріне қарсы 30 мың 
самурай. Кешегі шаруалардан құралған 
император әскерінің оғы астында көптеген 
машықтанған, ержүрек, қайратты жігіттер 

шабуылға шығып, қаза тапты. Жапония 
осылайша өмірден өтті. 
Тез нығайған кәсіпкерлер табы мен еуропалық 
білім алған зиялы қауым «Құқықтар мен 
бостандықтар үшін қозғалысты» бастады. 
Муцухито Батыс елдерінің тәжірибесін зерттеуді 
бұйырды және 1889 жылы конституция берді. Үлгі 
ретінде Германия алынды. Император кең 
өкілеттіктерге ие болды және үкіметті басқарды. 
Парламент екі палатадан тұрды: жоғарғы 
(Құрдастар палатасы) императормен 
тағайындалды, төменгі (Өкілдер палатасы) 
жоғары мүліктік біліктілік негізінде сайланды. 
Әйелдердің сайлау құқығына ие болмағанын 
ескерсек, сайлауға халықтың 1 пайызы ғана 
қатыса алды. Конституция соттың тәуелсіздігін 
жариялады, император қол астындағылардың 
жеке және азаматтық құқықтарын бекітті, бірақ 
көптеген нормалар нақты көрсетілмеді: мысалы, 
сөз бостандығын «заңмен белгіленген шекте» 
жүзеге асыруға рұқсат етілді. Соған қарамастан 
парламенттегі партиялардың күресімен жанды 
саяси өмір туды. 
Жапондық азаматтық, коммерциялық, қылмыстық 
және басқа кодекстер неміс және ішінара 
француз заңдарының үлгісі бойынша жасалды. 

Мәдениет пен күнделікті өмірде еуропалық әдет-
ғұрыптар алынды: киім, шаш үлгісі, күнтізбе, 
тамақ. Мыңдаған жапон жастары шетелге оқуға 
кетті. Ел аударылған кітаптарға толып, көптеген 
газеттер шықты. Императордың жеке үлгісі үлкен 
рөл атқарды. Бір шенеунік былай деп жазды: 
«Императордың үстіндегі еуропалық көйлекті 
және оның астындағы орындықты көргенде, мен 
қатты таң қалдым және өкініштен күрсіндім». 
Жаңа ережелерді сақтамау мансапты аяқтауы 
мүмкін. Ол таққа жеткілікті түрде адал емес деп 
саналды. 
Реформаларға жапондықтардың бұрыннан 
басқалардың жетістіктерін қарызға алуға 
дағдыланғаны ықпал етті: бұрын инновацияның 
негізгі көзі Қытай болса, қазір ол Еуропа. 
Сонымен қатар, Жапонияның оқшаулануы толық 
болмады: Токугава кезеңінде рангакуша 
(«Голланд ғылымы») қызығушылық пен әсер етті. 
Жапондық зерттеушілердің бірі былай деп жазды: 
«Дөңгелектер модернизация басталғанға дейін 
арбаға бекітілген; бар болғаны жүргізуші мен 
қозғалыс бағытын өзгерту қажет болды». 
Жапондық рух, батыстық білім 

Трансформацияның алғашқы екі онжылдығында 
жапондықтар батыстың ойлау тәсілдеріне, 
технологиясына және әдет-ғұрыптарына мас 
болды. «Шығыстан кет, Батысқа қосыл!» деген 
ұран пайда болды. Бірақ бұл ұзаққа созылмады. 
Ақырында тағы бір ұран қабылданды: «Жапондық 
рух, батыстық білім!». Дәстүрлі діндердің ішінде 
синтоизм бірінші орынға шықты: ол 
императордың құдайлығын, жапон 
империясының қасиеттілігін, жапондардың басқа 
халықтардан рухани артықшылығын негіздеді. 
Императорды жоғарылату үшін жаңа рәсімдер 
жасалды. Діни сенім бостандығын мойындай 
отырып, мемлекет бір мезгілде синтоизмді 
барлық діндердің үстіне қойды. Жоғары 
санаттағы синтоистік ғибадатханалар 
мемлекеттік рәсімдерді орындауға міндетті 
болды. Осылайша, 1869 жылы Жапония мен 
император үшін қаза тапқан сарбаздардың 
рухына тағзым ету үшін Ясукуни храмы салынды. 
Ғибадатхананың жетекші құдайы - Жапония 
императорының өзі. 
Самурайдың ізгі қасиеттері жан-жақты дәріптелді, 
бірақ олар енді императордың қызметінде, 
әсіресе империяның жауларына қарсы күресте 
қолданылуы керек болды. Мектептерде 1890 

жылғы императорлық рескрипт (хат) бойынша 
тәрбиенің негізі императорға жеке берілгендік 
болды. Мектепте және әскерде рескриптке 
табынудың ерекше салтанатты рәсімі болды, 
одан бас тарту опасыздық деп бағаланды. 
Экономикалық және әскери жағынан нығайған 
Жапония өзіне таңылған теңсіз шарттардан тез 
арада құтылып, жаулап алуға көшті. Қытай-
Жапон соғысында Қытайды жеңгеннен кейін 
1904-
1905 жылдардағы орыс-жапон соғысында 
Ресейді жеңді. және 1910 жылы Кореяны 
толығымен басып алды. 
19.ХІХ ғасырдың 70-жылдары мен ХХ ғасырдың 
басындағы Түркияның саяси жағдайы. 
Елімізде болып жатқан өзгерістер, әсіресе, 
білімді зиялы қауымның ұлттық санасының 
өсуімен қатар жүрді. 1860 жылдары елде 
буржуазиялық-либералдық конституциялық 
идеялар кеңінен тарады. 1865 жылы ірі 
шенеуніктердің қатысуымен «жаңа 
османдықтардың» жасырын қоғамы пайда болды, 
олардың мақсаты елде конституциялық монархия 
режимін құру болды. Дәл осы кезде «жаңа 
османдықтар» ұлы державалық «паносманизм» 
доктринасын насихаттай бастады. Ол бойынша 
сұлтанның барлық бағыныштылары дініне 

қарамастан «османдықтар»[7]. 1870 жылдардың 
ортасына қарай конституцияны жақтаушылардың 
ұстанымдары айтарлықтай күшейе түсті. 1876 
жылы мамырда студенттердің жаппай 
наразылықтары сұлтан Абдул Азиздің тақтан 
тайдырылуына әкелді, ал жаңа сұлтан Абдул 
Хамид II 1876 жылы желтоқсанда қабылданған 
конституцияға келісті. Құжат жеке бас 
бостандығына және дініне қарамастан барлық 
субъектілердің заң алдындағы теңдігіне кепілдік 
берді. Сонымен бірге барлығы Османлы, ислам 
үстем дін, түрік тілі жалғыз ресми тіл болып 
жарияланды. Сонымен бірге империяда қос 
палаталы парламент – Сенат пен депутаттар 
палатасы бар тәуелсіз заң шығарушы орган 
енгізілді[7]. 
1877 жылы наурызда Ұлы державалар сұлтаннан 
христиандық бағыныштылардың жағдайын 
шешуші түрде жақсартуды талап етті. Оның бас 
тартуына байланысты Ресей 4 сәуірде Осман 
империясына соғыс жариялады. 1877-1878 
жылдардағы орыс-түрік соғысы Осман 
империясының жеңіліспен аяқталды. Оны 
Мармара теңізінде пайда болған ағылшын 
эскадрильясы ғана құтқарды[7]. 1878 жылы жазда 
өткен Берлин конгресінде Бессарабияның 
оңтүстік бөлігінің Ресейге қайтарылуы және Карс, 

Ардахан және Батумның Ресейге қосылуы 
жазылған Берлин келісіміне қол қойылды. Абдул-
Хамид 6 армян вилаятында реформалар 
жүргізуді өз мойнына алды. Бұл реформаларды 
жүзеге асыру халықаралық бақылауға алынды 
(«Армян мәселесі»). Болгарияның вассалдық 
княздік ретіндегі мемлекеттілігі қалпына 
келтірілді; Сербия, Черногория және Румыния 
аумақтары ұлғайып, Босния мен Герцеговинаны 
Австрия-Венгрия басып алды. Осман империясы 
Сербия мен Румынияға барлық құқықтарынан 
айырылды; Шығыс Румелия автономиялық 
провинцияға айналды, көп ұзамай Болгариямен 
біріктірілді. Осман империясы Ресейге 800 
миллион франк өтемақы төлеуге мәжбүр болды. 
1878 жылы ақпанда конституцияны 
жақтаушыларға қарсы шыққан мұсылман 
дінбасыларының қолдауына сүйене отырып, 
Абдул-Хамид мемлекеттік төңкеріс жасады – 
парламент таратылып, көп жылдар бойы Абдул-
Хамид билеген империя империяға айналды. 
мұңды деспотизм («зулум»). Барлық жеке 
құқықтар мен кепілдіктер іс жүзінде жойылып, 
елде кең етек алған заңсыздық пен озбырлық 
үстемдік етті. Жандармериялық функцияларды 
баши-базуктардан тұратын жартылай қалыпты 
хамидие атты әскері атқарды. Түрік емес 

аймақтарда қорғансыз халыққа жасалған 
озбырлық пен зорлық-зомбылық 1894-1896 
жылдардағыдай ондаған мың құрбан болған жан 
түршігерлік погромдарға айналды[8]. Армян 
ұлттық қозғалысы осы кезеңде өзінің шарықтау 
шегіне жетті. Үш миллион армян халқы 6 армян 
вилаятында, сондай-ақ Киликияда, Стамбулда 
және басқа да ірі қалаларда жинақы өмір сүруін 
жалғастырды. Абдул-Хамидтің армян 
вилаяттарында реформалар жүргізуге алған 
міндеттемелері орындалмады. Оның үстіне 1894 
жылы Сасун қаласында аяусыз қырғын жасады. 
Осыған байланысты 1895 жылы 11 мамырда 
Англия, Франция және Ресей Сұлтанға армян 
вилаяттарындағы реформа жобасын ұсынды. Ол 
бұған жауап ретінде 18 қыркүйекте Ыстамбұлда 2 
мың бейбіт армян шерушісін жою арқылы жауап 
берді. Қыркүйек-қараша айларында империяның 
барлық жерінде он мыңдаған армяндардың 
погромдары мен қырғындары болды. 1896 жылы 
14-
16 тамызда Стамбулда тағы 10 мыңдай армян 
қырғынға ұшырады. Бар болғаны 2 жылдың 
ішінде, әр түрлі мәліметтер бойынша, 50-ден 300 
мыңға дейін армян өлтірілді, тағы 200 мыңға 
жуық адам эмиграцияға кетті (қараңыз: 
Армяндардың қырғындары 1894-1896 жж.)[7]. 

Абдул Хамид өз саясатының идеологиялық негізі 
ретінде панисламизм доктринасын пайдаланды, 
ол бойынша сұлтан-халифа бүкіл 
мұсылмандардың басшысы болды. Абдул-Хамид 
панисламизмді тек империядағы өз билігін 
нығайту және оның шекарасынан тыс бұл билікті 
қолдау құралы ретінде ғана көрді. Осы кезде 
Осман империясының ұлы державаларға 
қаржылық тәуелділігі артып, 1879 жылы империя 
өзін ресми түрде банкрот деп жариялады. 1881 
жылы Османлы қарыз кеңсесі құрылып, оған 
темекіге, тұзға, алкогольге мемлекеттік 
монополиядан түсетін кірістер және бірқатар 
салықтар бөлінді. Әкімшілікте және жалпы 
экономикалық және өнеркәсіптік экспансия 
саласында алғашында ағылшындар мен 
француздар үстемдік етті, бірақ ғасырдың 
аяғынан бастап, әсіресе Анадолыдағы теміржол 
концессиясын алып, темір жол құрылысы 
басталғаннан кейін. Бағдад (1888), түрік 
экономикасындағы жетекші орындар Германияға 
өте бастады[8 ]. 1898 жылы Кайзер Вильгельм II 
Стамбулға барып, өзін мұсылмандардың 
қамқоршысы деп жариялады. Сұлтан әскері неміс 
генералдарының, ал үкімет бөлімдері неміс 
кеңесшілерінің қарамағында болды. 1881 жылы 
Франция Тунисті, Ұлыбритания Кипрді (1878), 

Египет пен Суданды (1882) басып алды, Оңтүстік 
Йеменге (1886) және Кувейтке (1899), Франция 
Туниске (1881) протекторат орнатты.[7] 
1889 жылы жас түріктердің алғашқы ұйымдары 
пайда бола бастады, олардың мақсаты сұлтан II 
Абдулхамидтің режимін жою, 1876 жылғы 
конституцияны қалпына келтіру және 
парламентті шақыру. Ел ішінде және Париж 
эмиграциясында бір-біріне ұқсамайтын 
ұяшықтардың бірігуі нәтижесінде «Османдық 
бірлік пен прогресс қоғамы» (түрікше: İttihat ve 
Terakki) құрылды. Төңкерісшілердің негізгі 
мақсаттары сұлтан II Абдулхамид режимін жою, 
1876 жылғы конституцияны қалпына келтіру және 
парламентті шақыру болды. 
1908 жылы 3 шілдеде жас түріктермен тығыз 
байланыста болған Ресне (Македония) 
қаласының гарнизонының бастығы Ахмед Ниязи 
бей көтеріліс шығарып, 200-ден астам жасақпен 
Македония тауларына аттанды. . Ниязи бидің 
«Македония біздікі» деп жариялауы Румелия 
армиясын да, Четник (партизан) отрядтарын да 
біріктірген үндеу болды. Айдың соңына қарай 
оның қарамағында 3 мыңнан астам адам болды. 
23 шілдеде көтерілісшілер Салоникиге және 
Македонияның басқа да ірі қалаларына кірді. 

Бірлік және прогресс комитеті осы әскери күшке 
сүйеніп, тіпті Ыстамбұлға шабуыл жасаймыз деп 
қоқан-лоққы жасай бастады. Соның салдарынан 
II Абдүлхамид конституциялық монарх ретіндегі 
билігін сақтап қалу үшін жас түріктер депутаттық 
мандаттардың үштен екісіне ие болатын 
парламент шақыру туралы жарлыққа қол қойды. 
Қазірдің өзінде 1908 жылы 6 тамызда жас 
түріктердің бақылауымен бірінші конституциялық 
үкімет құрылды[9]. Жас түріктердің әлеуметтік 
базасы мен саяси ықпалы, алайда, кеңеймей, 
олар қоғамның әртүрлі секторлары арасында 
танымалдылығын тез жоғалта бастады. Олар 
сондай-ақ ұлттық саяси күштердің қолдауынан 
айырылды, өйткені олар ұлттық аймақтарды 
автономиялау туралы бұрынғы уәделерінен бас 
тартты. Оның үстіне жас түріктер ұлттық 
мәселелерді «шешу» әдістерін «қанды» Абдул-
Хамидтен алғанын іс жүзінде көрсетті. 1909 жылы 
1-
4 және 12-14 сәуірде армия бөлімдері 30 
мыңнан астам киликиялық армяндарды қырды[7]. 
1909 жылы сәуірде сұлтанның үнсіз қолдауымен 
шариғат заңына қайта оралуды талап еткен 
ықпалды мұсылман фундаменталисттері мен 
«Ахрар» партиясының жақтастары астаналық 
гарнизоны сарбаздарының қолдауымен 
көтеріліске шықты. Фанатик медресе студенттері 

парламент ғимаратына баса-көктеп кіріп, 
депутаттарды таратты. Көтерілісті басу үшін 3-ші 
армия корпусы (Салоникиден) жіберілді. 
Ыстамбұл алынды, сұлтан Абдулхамид тақтан 
тайдырылды, орнына Мехмед V Решад келді. 
Елдегі нақты билік үкіметке жүктелді, оның 
қызметі толығымен жас түріктер[8][9] 
бақылауында болды, бірақ осы уақыттан бастап 
жас түріктердің өздері реакциялық позицияларға 
ауыса бастады. Министрлік, парламенттік және 
әкімшілік қызметтерді иеленіп, олар «зулумнан» 
көп айырмашылығы жоқ диктаторлық режим 
орнатты. 
Жас түріктер елде бірқатар реформалар жүргізді, 
олардың ең маңыздысы армияны, 
жандармерияны және полицияны қайта құруға 
қатысты. Олар өздерінің басты мақсатын ұлы 
державалар оны бөлшектеуге ұмтылған 
жағдайда империяның тұтастығын қорғауды 
көрді. Бұл мақсатқа жету үшін иттихадшылар 
османшылдық доктринасын алға шығарды: түрік 
емес жерлер мен оны мекендеген халықтар 
империяның құрамдас бөлігі, елдің бүкіл халқы 
османдықтар. Бұл қатал сыртқы саясат жас 
түріктердің ішкі саяси әрекеттеріне де сәйкес 
келді: 1910 жылы панисламизм және пантүркизм 
ұрандарымен түрік емес халықтарды қудалау 

қоғамда қарсылық тудырып, олардың позициясын 
әлсіретіп жіберді. Иттихадистер[8]. Киликиядағы 
армян қырғындары албан ұлтшылдарына қарсы 
жазалау экспедицияларына ұласты. 1910-14 
жылдары Битлис пен Мосулда бірнеше күрд 
погромдары болды, күрдтер мен армяндар 
арасындағы ұлтаралық араздық қоздырылды[7]. 
Жас түрік режимі шектен шыққан саяси 
тұрақсыздықпен сипатталды, ол билеуші 
партиядағы тұрақты ішкі күреспен қиындады. 
Нәтижесінде Осман империясы жаңа қауіптерге 
тойтарыс беруге дайын болмады. 1911 жылдың 
күзінде итальяндықтар Батыс Триполиді басып 
алды. Осындай жағдайда оппозициялық 
либералдық «Hurriyet ve Ittilaf» («Бостандық және 
келісім») бірлестігінің жақтастары 1912 жылы 
шілдеде төңкеріс жасап, өздерінің министрлер 
кабинетін құрды. Кейбір ұлттық азшылықтардың 
саяси күштері төңкеріске қатысты, өйткені оларға 
тағы да империя ішінде автономия уәде етілген. 
Жас түріктер қайтадан Салоникиге көшуге 
мәжбүр болды[7]. 
1911-
1912 жылдардағы Италия-түрік соғысы 
Осман империясының толық жеңілуімен 
аяқталды. Лозанна бейбітшілігінде империя 
Ливияны Италияға берді. Дәл осы күні Болгария, 

Грекия, Сербия және Черногория әскери-саяси 
блок Осман империясына соғыс жариялады. Бір 
жарым ай шайқаста одақтастар Осман 
империясының бүкіл еуропалық бөлігін басып 
алып, Стамбулға жақындағанда тоқтатылды. 
Порттар ұлы державаларға көмек сұрауға 
мәжбүр болды. 16 желтоқсанда Лондонда 
келіссөздер басталды, оның барысында 1913 
жылы 22 қаңтарда Османлы делегациясы 
Еуропадағы барлық иеліктерінен бас тарту 
талабын қабылдады. Келесі күні Энвер бей 
бастаған Жас түріктер Стамбулда жаңа төңкеріс 
жасап, жаңа үкімет құрды. 3 ақпанда Османлы 
әскерлері соғыс қимылдарын қайта бастады, бұл 
олар үшін жаңа жеңілістермен аяқталды. 
Нәтижесінде, 30 мамырда Осман империясы 
Лондон бейбітшілігіне қол қоюға мәжбүр болды, 
оған сәйкес ол тек Стамбулды және Еуропадағы 
оның айналасындағы аумақты сақтап қалды[7]. 
Бірнеше аптадан кейін Османлыға қарсы 
блоктағы бұрынғы одақтастар Македония мен 
Фракияны бөлу үшін (Екінші Балқан соғысы) 
өзара соғыс бастады. 1913 жылы 13 шілдеде 
Османлы әскері Болгарияға қарсы сәтті әскери 
операцияларды бастады. Ыстамбұл бейбітшілігі 
бойынша (29 қыркүйек 1913 ж.) Шығыс 
Фракияның бір бөлігі оған қайтарылды[7]. 

1913 жылдың аяғынан бастап Жас Түрік 
партиясындағы және елдегі барлық билікті 
«триумвират» - Энвер паша, Талаат паша және 
Джемал паша басып алды. Олар империяны 
Германия императоры II Вильгельмнің толық 
бақылауына беріп, дүниежүзілік соғыс кезінде 
Түркияны басқарды. Соғыс кезінде олар армян 
геноцидінің негізгі бастамашылары мен 
ұйымдастырушылары болды. 
1914 жылдың басында Ресей портамен «армян 
мәселесін» тағы да көтерді. 1914 жылғы 8 
ақпандағы Ыстамбұл келісіміне сәйкес, Түркияда 
Ресейдің бақылауындағы 7 шығыс вилаяттан 2 
армян секторы құрылды, бірақ оларды басқару 
Порттың ұсынысы бойынша еуропалықтардың 
арасынан тағайындалған бас инспекторларға 
жүктелді. ұлы державалар. Армяндар әкімшілік, 
сот ісі, әскери қызмет және ана тілін қолдану 
салаларында кең автономия алды. Дүниежүзілік 
соғыстың басталуы Осман империясына қол 
қойылған келісімді біржақты тәртіппен бұзуға 
мүмкіндік берді[7]. 
Соғыс түріктердің Ұлыбританияның, Францияның 
және Ресейдің әлсіреуіне деген үміттерін 
тудырды, бұл Түркияға Осман империясын 

бұрынғы шекараларына дейін қалпына келтіруге 
және тіпті оларды кеңейтуге мүмкіндік береді. 
Энвер паша 1914 жылы 12 қазанда Одақ және 
прогресс партиясының орталық комитетінің 
отырысында Түркияның Германия жағында 
соғысқа қатысуы қажеттігін алға тартып: 
«Германия Мысырды қайтарып алуымызға 
келіседі. Кавказ, тіпті Иран... Осылайша, Тұранға 
жол ашып, түркілердің бірлігін қамтамасыз ете 
алатынымызға дау жоқ»[9]. Неміс қайзері жас 
түріктердің Кіші Азиядан Сібірге дейін «Ұлы Түркі 
империясын» құру ниетімен байланысты 
«панисламизм» және «пантүркизм» ұғымдарын 
ашық қолдады[7]. 
1915 жылы 24 сәуірде Стамбулда армян зиялы, 
діни, экономикалық және саяси элитасын жаппай 
тұтқындаулар болды. Бұл күн Осман 
империясындағы армян геноцидінің басталуы 
болып саналады, оның барысында 1915-1918 жж. 
Түрік билігінің іс-әрекеттерінің нәтижесінде 
әртүрлі деректер бойынша 1,5 миллионнан 2 
миллионнан астам армян қаза тапты[10]. Түркия 
Республикасы, ресми түрік тарихнамасы және 
Түркиядан тыс кейбір ғалымдар армян геноциді 
фактісін жоққа шығарып, армяндардың жаппай 
қырылуы Османлы мемлекетінің қасақана және 
жоспарлы саясаты емес, екі жақтан да қырғындар 

болған, және олардың саны өлтірілген 
армяндардың саны асыра көрсетілген[11]. 
Армяндардан басқа Осман империясының жас 
түрік режимі де жарты миллионға жуық 
ассириялықтарды жоспарлы түрде жойып 
жіберді. 
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан 
кейін бірден (1914-1923) Осман империясының 
грек халқына қарсы геноцид кем емес ауқымға ие 
болды, оның барысында түрік билігі жаппай 
өлтірулер, күштеп жер аудару және 
православиелерді жоюды жүзеге асырды. 
мәдени, тарихи және діни ескерткіштер. Түрлі 
деректерге сүйенсек, осы кезеңде бірнеше жүз 
мың Османлы гректері өлген. Босқындар мен 
құрбандардың көпшілігі Грекияға қашты (барлығы 
босқындар Грецияның соғысқа дейінгі халқының 
төрттен бірінен астамын құрады). Олардың 
кейбіреулері, әсіресе шығыс вилайеттерінің 
тұрғындары Ресей империясын паналады. 1919-
1922 жылдардағы грек-түрік соғысының соңында 
Кіші Азиядағы гректердің көпшілігі қашып кетті 
немесе өлтірілді. Қалғандары 1923 жылы Грекия 
мен Түркия арасындағы халық алмасу шарты 
бойынша Грекияға берілді, бұл босқындарды 
ресімдеді және босқындардың оралуын мүмкін 
болмады. Грек геноцидінің құрбандарының саны, 

әртүрлі деректер бойынша, 350 мыңнан 1,2 
миллион адамға дейін жетеді ([2]). 
Бірінші дүниежүзілік соғыс майдандарында 
Түркия Закавказьеде шабуыл ұйымдастырды, 
нәтижесінде Батыс Арменияның едәуір бөлігі 
шегінді және жоғалды, 1915 жылы одақтастардың 
Дарданеллді басып алуына кедергі келтірді, 
содан кейін Месопотамияда шайқасты. Египет, 
Палестина және Сирия. 1918 жылы Ресей Кавказ 
майданы ыдырағаннан кейін Батыс Арменияның 
жоғалған аумақтарын қайтарып алды, содан кейін 
Шығыс Закавказьені басып алды. 
1918 жылы 30 қазанда Түркияның бірінші 
дүниежүзілік соғыстан жеңіліп, шығуын білдіретін 
Мудрос бітім шарты жасалды. Жас түріктердің 
басшылары Германияға қашып кетті. Бітім 
шарттарын қабылдау Осман империясының 
тәуелсіздігінен іс жүзінде толық айырылуын және 
жеңіске жеткен мемлекеттердің мүддесі үшін 
оның бөлшектенуін білдірді. Бітімге қол 
қойылғаннан кейін бірден Антанта державалары 
(Франция, Ұлыбритания, Италия) бұрынғы Осман 
империясының және оның нақты бөлінуінің 
маңызды әскери-стратегиялық аудандарын 
басып ала бастады. Осман империясы Кіші 
Азияны (Киликияның шығарылуымен) және 

Ыстамбұл аймағындағы шағын еуропалық 
аумақты қоспағанда, өзінің барлық иеліктерін 
бақылауды жоғалтты. 1919 жылы қаңтардың 
аяғында Антантаның Жоғарғы Кеңесі Осман 
империясынан Армения, Сирия, Палестина, 
Арабия және Месопотамияны бөлу туралы 
шешім қабылдады. 1919 жылдың басына қарай 
Анадолы мен Фракиядағы одақтас оккупация 
әскерлерінің саны гректерді есептемегенде 107 
мың адамға жетті. 
1919 жылдың басында иттилафистер ел 
басшылығына қайта оралды, бірақ олардың 
билігі Антантаның басқыншы күштерімен 
шектелді. 1919 жылы мамырда Греция Измирді 
және оған жақын аудандарды басып алды. 
20. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 
басындағы Индонезия. 
1800 жылы Индонезияны бақылауды французды 
қолдайтын Голландия үкіметі өз қолына алды. 
1807-
1811 жж Нидерланды Индиясының генерал-
губернаторы Х.В.Дандельс болды. 1811 жылы 
Индонезияны ағылшындар жаулап алды. Британ 
губернаторы Т.С.Рафлес (1811–1816) Явада 
еркін сауда реформаларын жүргізуге тырысты 
(мәжбүрлеп жеткізуді жою, ақшалай жер салығын 
енгізу, жеке кәсіпкерлік пен сауданы 

ынталандыру, сот жүйесін қайта құру). 1814 
жылғы келісім бойынша Ұлыбритания 
Индонезияны Нидерландыға қайтарды (1816), ол 
1824 жылы 17 наурызда Лондон келісімімен 
бекітілді. 
Нидерланд билігін қалпына келтіру, қанаудың 
күшеюімен және билеуші топтарға қысым 
жасауымен бірге күшті анти-отаршылдық 
көтеріліс - 1825-1830 жылдардағы Ява соғысы 
болды. Дипонегороның басшылығымен. Орасан 
зор күш-жігердің құнына отаршыл билік 
көтерілісті басып, Молукка аралдарын, 
Палембанг (Суматра) және Оңтүстік 
Сулавесидегі бақылауды қалпына келтіре алды. 
Батыс Суматра ұзақ Падри соғысы кезінде (1821-
1837) жаулап алынды. 
1830 жылы жер салығын экспорттық дақылдарды 
(кофе, қант қамысы, индиго үшін индигофера, 
темекі және т.б.) өсіруге ауыстыруды және 
оларды әкімшілікке төмен бекітілген бағамен 
сатуды қарастыратын «міндетті егін жүйесі» 
енгізілді. бағалары, сондай-ақ ауыл 
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу 
кәсіпорындарындағы жұмыс. Аяусыз қанау Ява 
ауылының әлеуметтік-экономикалық құрылымын 
деформациялап, шаруаларды қайыршылыққа 

ұшыратты және ақырында феодалдарды 
отаршылдық әкімшіліктің шенеуніктеріне 
айналдырды. Қытайлық делдалдардың — 
саудагерлер мен несие берушілердің жағдайы 
нығайды. Жеке капиталдың, соның ішінде 
Голландия капиталының Индонезияға кіруі 
жабылды. 
деп аталатынға сәйкес 1870 жылы қабылданған 
«Аграрлық заң» және «Қант заңы» бойынша 
Индонезия жерінің көп бөлігі деп аталатындарды 
қоспағанда. жеке, мемлекет меншігіне өтіп, жеке 
тұлғалар мен компанияларға жеңілдік бағамен 
жалға беріле бастады. Шаруаларға жер салығын 
төлеу шартымен мұрагерлік меншік құқығы 
танылды. Кедендік баж салығы төмендетілді. 19 
ғасырдың аяғында. Голландия үкіметі 
Индонезияда «ашық есік» саясатын жүзеге асыра 
бастады, соның арқасында елге жеке шетелдік 
капитал ағылды. Акционерлік қоғамдар мен 
синдикаттарға құрылған компаниялар негізінен 
тау-кен және плантация салаларында пайда 
болды. 20 ғасырдың басында. Индонезияда ірі 
ағылшын-голланд мұнай монополиясы Royal 
Dutch Shell құрылды. Тауар-ақша 
қатынастарының дамуы, аграрлық халықтың 
шамадан тыс көбеюімен бірге жерді иеліктен 
шығаруға және шаруалардың кедейленуіне 

әкелді, ауылда жартылай феодалдық 
қатынастарды сақтай отырып, құлдық рента кең 
тарады. Шетелдік кәсіпорындарда бірте-бірте 
Индонезияның өнеркәсіптік пролетариаты пайда 
болды, ол Явада (Батавияда, Семарангта және 
Сурабаяда) және Нусантара мұнай кен 
орындарында (Суматра және Калимантан) 
шоғырланған. 20 ғасырдың басынан қалыптасқан 
әлсіз ұлттық буржуазия. шағын мануфактуралар 
мен қолөнер шеберханаларының иелері 
арасынан Нидерланды мен компрадор Қытай 
астанасының бәсекелестігіне тап болды. 19 
ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында. 
Нидерландының Малай архипелагының 
территорияларын жаулап алуы жалғасты. 1873-
1913 жж. отаршылдарға қыңыр қарсылық. Аче 
сұлтандығы көрсеткен. 1894 жылы Нидерланды 
Фр. Ломбок, 1906 жылы - Фр. Бали. 1913 жылға 
қарай Нидерландтық Үндістанның шекаралары 
түпкілікті қалыптасты. Бұрынғы келісімдер «Қысқа 
мәлімдемемен» ауыстырылды, оған сәйкес 
жергілікті князьдер мен басшылар Голландияның 
отаршылдық әкімшілігінің егемендігін мойындап, 
оның барлық бұйрықтарын сөзсіз орындауға уәде 
берді. Шаруалардың өмір сүру деңгейінің күрт 
төмендеуі, әкімшілік органдардың және шетелдік 
кәсіпорындардың жергілікті тұрғындардан жұмыс 

істейтін қызметкерлерге мұқтаждығы, сондай-ақ 
отарлық қоғамның қайшылықтарын жоюға 
ұмтылу «Этикалық Курс» атты мақалалары білім 
мен денсаулық сақтау саласының дамуына және 
жаңа жергілікті интеллигенция қабатының пайда 
болуына ықпал етті. 
20 ғасырдың басынан. Бірыңғай индонезиялық 
ұлттың қалыптасуы жүріп жатыр, оған архипелаг 
халқының іс жүзінде моноконфессиялық құрамы 
(Индонезияда тұратындардың 90%-ы 
мұсылмандар болды) және малай тілінің 
этносаралық тілге айналуы айтарлықтай ықпал 
етті. байланыс. Бұл процестердің дамуына 
Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыстар белгілі бір 
ықпал етті. 1908 жылы голландиялық және 
индонезиялық қызметкерлер мен жұмысшылар 
Семарангта бірінші кәсіподақ құрды. 19 ғасырдың 
соңы мен 20 ғасырдың басындағы Индонезия 
ағартушылардың қызметі. (Раден Адженг 
Картини және т.б.) Индонезияның ұлттық 
санасының дамуына үлес қосты. 1908 жылы 
мамырда либералдар Раден Сутомо, Вахидин 
Судирохусодо және Чокроаминото 
жетекшілігімен мәдени-ағартушылық сипаттағы 
«Буди Утомо» ұлттық ұйымы құрылды. 1911 

жылы Явада пайда болған Ислам саудагерлер 
одағы 1912 жылы «Сарекат Ислам» жаппай 
ұйымына айналды. Индонезияның тәуелсіздігі 
туралы мәселені алғаш рет 1912 жылы құрылған 
Үндістан партиясы көтерді. Үнді-еуропалықтар 
немесе индостар (еуропалықтар мен 
индонезиялықтардың аралас некесінде туған 
адамдар). 
Индонезия халқының жағдайының нашарлауына 
әкелген Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде 
сарекаттық исламның радикалдануы орын алды, 
оған ұлттық буржуазияның позицияларының 
күшеюі және жаппай шаруалар көтерілістері 
ықпал етті. Отаршылдық әкімшілік кейбір 
жеңілдіктерге барып, муниципалдық кеңестерге 
сайлау тағайындады және Фольксрад (Халық 
кеңесі — генерал-губернатор жанындағы кеңесші 
орган) құруға уәде берді. Соғыстан кейін белгілі 
бір дәрежеде 1917 жылғы Қазан төңкерісі 
әсерінен Ресейде ұлт-азаттық қозғалыстың 
өрлеуі байқалды. Индонезияның солшыл саяси 
күштері 1914 жылы құрылған Үндістан социал-
демократиялық одағы (ISDF) төңірегінде біріккен, 
ол 1917 жылы Сарекат исламының бір бөлігі 
болды. 1918 жылы Сарекат Исламның 3-ші 

ұлттық конгресі өтіп, Индонезияның өзін-өзі 
басқаруын талап етті. 1919 жылы құрылған және 
Суварди Сурянинграт басқарған Ұлттық үнді 
партиясы елдің тәуелсіздігі ұранымен шықты. 
Жаппай ұйымдасқан жұмысшы қозғалысы пайда 
болды және 1919 жылы ұлттық кәсіподақ 
орталығы пайда болды. Сонымен бірге «Сарекат 
ислам» ішінде қайшылықтар өрши түсті, онда 
ұлттық буржуазияның мүддесін білдіретін Агус 
Салим мен Абдул Муис бастаған қалыпты қанат 
құрылды. 1920 жылы 23 мамырда Индонезия 
Коммунистік партиясы (ККП) құрылды, ол 
идеологиялық қайшылықтарға байланысты 1923 
жылы Сарекат Исламнан шығып, 1924 жылы 
«Сарекат Ракият» (Халық одағы) ұйымын құрады. 
21.Магриб елдері үлгісіндегі арабтық Африканы 
отарлау саясат 
Мағриб – ортағасырлық араб теңізшілері, 
географтары мен тарихшылары Египеттің 
батысында орналасқан Солтүстік Африка 
елдеріне берген атау. 
Бұл атау араб тілінде күні бүгінге дейін сақталған. 
Бұл әлі күнге дейін араб тілінде Марокко атауы. 

Дәстүрлі түрде Мағриб оңтүстіктегі Сахара 
Атласы мен солтүстігінде Атлант мұхиты немесе 
Жерорта теңізі жағалауы арасындағы жерлерді, 
яғни Марокко, Алжир және Тунистің солтүстік 
бөліктерін білдіреді. 
Қазіргі уақытта Мағриб ұғымы саясатта кеңірек 
мағынаға ие болды (Үлкен Мағриб деп аталады) 
және оған (батыстан шығысқа қарай): Батыс 
Сахара, Мавритания, Марокко, Алжир, Тунис, 
Ливия кіреді. Сондай-ақ Испанияның автономды 
Сеута мен Мелилья қалалары, сондай-ақ Батыс 
Сахараның даулы территориясы кіреді. Орта 
ғасырларда «Мағриб» ұғымы сонымен қатар 
мұсылмандық Испанияны (Андалузия) және 
Жерорта теңізінің батысындағы бұрынғы араб 
халифатының басқа иеліктерін (Балеар 
аралдары, Сардиния, Сицилия) қамтиды. 
Бұл мемлекеттер араб жаулап алулары кезінде 
«әл-Мағриб» деген жалпы атау алды. Араб 
тілінен аударғанда әл-Мағриб («ғарб» - Батыс) — 
«күн батқан ел» немесе «Батыс орны», әл-
Машриққа, яғни «Шығысқа» қарсы ұғым. 
1956 жылы Марокко мен Тунис тәуелсіздік 
алғаннан кейін Марокко королі Мұхаммед V және 
Тунис премьер-министрі Хабиб Бургиба Үлкен 

Араб Мағрибы аймақтық бірлестігін құру идеясын 
ұсынды. 
Бірқатар Мағриб елдерінің бірігу мәселесіне 
арналған конференциялары Танжерде (1958) 
және Рабатта (1963) өтті. 
Марокко, Алжир, Тунис және Ливияның 
экономика министрлері кіретін Мағриб елдерінің 
Тұрақты консультативтік комитеті 1964 жылы 
құрылды. 1964-1968 жылдары комитет жанынан 
салалық комиссиялар құрылып, Мағриб елдері 
арасындағы экономиканың әртүрлі 
салаларындағы ынтымақтастық туралы бірқатар 
келісімдерге қол қойылды. Ливия 1970 жылы 
барлық Мағриб аймақтық ұйымдарынан шықты. 
Сол жылдан бастап Мавритания комитетке 
бақылаушы ретінде қатысып келеді. 
Көптеген ғасырлар бойы Мағриб елдерінің 
халықтары жаулап алушыларға қарсы күресіп, 
өздерінің саяси және экономикалық мүдделерін 
қорғады. Берберлер, римдік жаулап алу және 
романдандыру, вандалдар, Византия, арабтар, 
түріктер, француз отаршылдығы – мұның бәрі 
осы өлкенің ұзақ та күрделі тарихының беттері. 
Мағриб елдерінің тәуелсіздік алуы бұл 
мемлекеттердің дамуында жаңа кезең ашты. 

1989 жылы ақпанда Алжир, Марокко, Тунис, 
Ливия және Мавритания басшылары жаңа 
аймақтық саяси және әкімшілік ұйым – Араб 
Магриб Одағын (АМУ) құру туралы келісімге қол 
қойды. 
22. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 
басындағы Оңтүстік Африка елдері
. 
XIX-
XX ғасырлар тоғысы. Оңтүстік Африкада 
Ұлыбритания осында өз иеліктерінің үздіксіз 
массивін құру үшін жүргізген бірқатар 
отаршылдық соғыстармен ерекшеленді. Оның 
экспансионистік ұмтылыстары осы аймақта 
алтын мен алмастың бай кен орындарының 
ашылуына байланысты болды. Дегенмен, 
олардың орналасқан жерлері көбінесе зулу, 
ндбеле, шона халқы өмір сүрген аумақтарда, 
сондай-ақ екі бур республикасы - Трансвааль 
және Оранж еркін мемлекеті шегінде болды. 
Алдымен Оңтүстік Африканың байырғы 
халықтарының қарулы қарсылығы бұзылды (1897 
жылға қарай), содан кейін бур республикаларын 
аннексиялауға әрекет жасалды. 1899-1902 
жылдардағы англо-бур соғысы басталып, қазірдің 
өзінде бөлінген әлемді қайта бөлу үшін 
шайқастардың басталуын белгіледі. 

Бұл соғыс британдық тәжге қымбатқа түсті - 
ағылшын корпусының 450 мың әскери 
қызметкерінің 20 мыңы қаза тапты. Бурларға 
қарсы соғыс айуандық қатыгездікпен жүргізілді. 
Бур үйлері мен фермалары өртеніп, мал 
жойылған кезде «күйіп кеткен жер» тактикасы 
белсенді қолданылды. Британдықтар 
концлагерьлер құрды, олар кейіннен танымал 
болды, онда бур тұтқындары, сондай-ақ әйелдер 
мен балалар бағылады. 
Британдықтар әскери жеңіске жетті, бірақ соғыс 
ымырамен аяқталды. Ұлыбритания мен Бур 
республикаларының өкілдері арасындағы ұзақ 
келіссөздерден кейін 1902 жылы 31 мамырда 
Вереничинг бейбіт келісіміне қол қойылды. Ол 
африкалық байырғы халықтың тағдырына 
қатысты мәселелерде ақ отаршыл 
қауымдастықтар өкілдерінің арасындағы 
қастандыққа негізделген. Британдық Уақытша 
Әскери Әкімшілік «Кейптауннан Замбезиге дейін 
қара жұмыс күші қолдайтын ақ өзін-өзі 
басқаратын қауымдастық құру» міндетін қойды. 
Бур республикалары өз тәуелсіздігін жоғалтты, 
бірақ өтемақы ретінде бур жер иелері мен 

экономикалық элита африкалық халықты қанау 
«құқықтарын» сақтап қалды. 
Британ үкіметі бурларға соғыстан келтірілген 
шығындардың орнын толтыру үшін 3 миллион 
фунт стерлинг беруге уәде берді, бұл алғашқы екі 
жылда пайызсыз ұзақ мерзімді маңызды несие. 
Бұл соғыс жеңімпазының жеңіліске 
ұшырағандарға өтемақы төлеуі тарихта бірінші 
рет болуы мүмкін. 
Оңтүстік-Африка Одағы. 
Ағылшын-бур соғысы аяқталғаннан кейін 
шамамен 7 жыл өтті, бұл кезде британдықтар 
мен бурлар арасында бірыңғай соғыс құру 
туралы шешім қабылданды. 
ақ өзін-өзі басқару қоғамдастығы. Бұл 
«еуропалық» экономиканы қалпына келтіру 
кезеңі болды. Тау-кен өнеркәсібі дамыды, 
қалалар өсіп, темір жолдар салынды. Осы 
уақытта жетекші орындардың бірі британдықтар 
мен бурлар арасындағы қарым-қатынас мәселесі 
болды. Осы қатынастарды жақсарту үшін 
ағылшындар бурларға қарай тағы бір қадам 

жасады. 1906 жылы бур республикалары ішкі 
істерде автономия алды. 
Алайда, Бурдың билеуші топтары арасында 
олардың ағылшындарға деген көзқарасында 
бірлік болмады. Біреулер ынтымақтастықты 
қолдаса, біразы қарсы болды. Британдықтармен 
байланыста болғандардың арасында Луи Бота 
мен Ян Кристиан Смутс сияқты соңғы соғыстың 
әйгілі генералдары болды. Ағылшындармен 
одақтың қарсыластарын басқа генерал Джеймс 
Дьюк басқарды. 
Ағылшын билігі мен бур басшыларының 
жақындасуының себебі 1906 жылы Наталда 
жаулап алынған және аяусыз езгіге ұшыраған 
африкалық халықтардың 1904-1907 жылдары 
көршілес Германияның Оңтүстік-Батыс 
Африкасындағы көтерілістері болды. Күшті 
«туған қауіп» британдықтарды бурларға 
жақындатып, олардың арасындағы 
психологиялық қайшылықтарды тегістеді. Кейп 
пен Наталдың екі ағылшын колониясын және екі 
бур республикасын - Оңтүстік Африканы 
(Трансвааль) және Апельсин еркін мемлекетін 
біріктіретін біртұтас қауымдастықты құру үшін 
бірқатар кездесулер мен конференциялар өтті. 
Үйлестіру кездесулерінен кейін келіссөздерге 

қатысушы екі тарап Британ империясының ішінде 
жаңа үстемдік - Оңтүстік Африка Одағы (SAA) 
құру туралы қорытындыға келді. 
1908 жылы Ұлттық конвенция шақырылды, оған 
барлық төрт провинцияның заң шығарушы 
жиналыстарының өкілдері қатысты. Конвенция 
конституция жобасы бойынша шешім қабылдады: 
бірлестік нысаны (унитарлық одақ), орталық 
үкімет туралы және екі тілдің - ағылшын және 
африкан тілдерінің теңдігі туралы. Бұл шешім көп 
ұзамай Британ парламентіне жіберіледі, ол 1909 
жылы өзінің негізгі «Оңтүстік Африка актісін» 
қарастырып, қабылдады. 
Соған сәйкес 1910 жылы 31 мамырда құрылу 
жарияланды 
Оңтүстік Африка Одағы өзін-өзі басқаратын 
үстемдік ретінде. 
Оңтүстік Африка заңының өзі Оңтүстік Африка 
Республикасының конституциясына айналды, ол 
сол кезде 50 жыл бойы күшінде болды және 
әлемдегі ең нәсілшіл конституциялардың бірі 
болды. 
23. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 
басындағы Батыс және Орталық Африка елдері

ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басында 
Африкада тек екі мемлекет – Эфиопия мен 
Либерия егеменді деп саналды. Құрлықтың 
қалған бөлігі Ұлыбритания, Франция, Германия, 
Бельгия, Португалия, Испания және Италияның 
отаршылдық иеліктерінің бір бөлігі болды. 
Африкалықтар отаршылдық экспансияға жиі 
қаруланған қарсылық көрсетті (Чака, Абд әл-
Қадир, Ағылшын-Ашанти соғыстары 
мақалаларын қараңыз). 
Бірінші дүниежүзілік соғыс нәтижесінде Германия 
өзінің отарларынан: Германияның Шығыс 
Африкасынан, Германияның Оңтүстік-Батыс 
Африкасынан, Камеруннан және Тогодан 
айырылды. Германияның отаршылдық иеліктерін 
Ұлыбритания, Франция, Бельгия және 
Португалия арасында бөлу Ұлттар Лигасының 
мандат жүйесімен заңды түрде ресімделді. 1922 
жылы Египет егеменді мемлекет болып 
жарияланды. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін 
метрополиялар басып алынған аумақтарды 
өздерінің ауылшаруашылық және шикізат 
қосымшаларына айналдыра отырып, қарқынды 
түрде игере бастады. Отаршыл биліктің 

қысымымен ауыл шаруашылығы өндірісі 
экспортқа қайта бағытталды. Барған сайын 
көбірек колониялар мономәдени егіншіліктің 
аумақтарына айналды. Екінші дүниежүзілік соғыс 
қарсаңында олардың көпшілігінде экспорт 
құнының 2/3-тен 98%-ға дейін кез келген бір 
дақылға – жержаңғақ, какао бұршақтары, кофе, 
шай, мақта, темекі және т.б. түсті. африкалық 
шаруалардың фермаларында және еуропалық 
қоныстанушылар фермаларында өсіріледі. 
Африкада құрылып жатқан өнеркәсіптің – 
негізінен тау-кен өнеркәсібінің де экспорттық 
бағыты айқын болды және тез дамыды. 1930 
жылдардың соңына қарай. Африка алмаз, 
кобальт, алтын, хромит, литий минералдары, 
марганец рудалары, мыс, фосфаттар өндіру 
бойынша әлемдегі жетекші орындардың бірін 
иеленді. 
Еуропалықтар африкалықтардың өздері 
қатысуынсыз Африка халқын тиімді пайдалана 
алмады. Олар тура және жанама отаршылдық 
басқару жүйесіне кірді. Тікелей бақылаумен 
отаршылдық әкімшілік жергілікті басқару 
институттары мен өтініш берушінің шыққан тегіне 
қарамастан белгілі бір аймаққа африкалық 

жетекшілерді тағайындады және оларға жалақы 
төледі. Жанама бақылау жүйесінде отаршыл 
билік қалыптасқан билік институттарын 
формальды түрде сақтап қалды, олардың 
қажеттіліктеріне сәйкес қайта құрды. Жергілікті 
дворяндарға жататын адам ғана көсем бола 
алады; ол жинаған салық сомасынан шегерім 
алды. Тікелей бақылау жүйесі француз 
отарларында, жанама – британдықтарда жиі 
қолданылды, бірақ бұл ереже емес еді. 
Африканың дүниежүзілік шаруашылыққа 
араласуы әлеуметтік қайта құру және 
отаршылдық қоғамдардың қалыптасуы 
процестерін жеделдете түсті. Әлеуметтік-мүліктік 
стратификацияның негізгі факторы отарлық 
әкімшілікпен одақтастық қатынастар негізінде 
шетелдік капитал мен жергілікті халық 
арасындағы экономикалық делдалдық жүйесіне 
қатысу болды. Медиация функцияларының негізгі 
тасымалдаушысы «туған» әкімшілік болды. 
Көшбасшылар, олардың туыстары, серіктестері 
мен клиенттері істерді «жергілікті» соттарда 
қарауда, оларды мәжбүрлі жұмысқа жіберуде, 
салық жинауда және т.б. заңда көрсетілмеген, 
бірақ маңызды артықшылықтарға ие болды. Олар 

байыды, коммуналдық жерлердің нақты иелері, 
несие берушілер мен саудагерлер болды. . 
Отаршылдық қоғамдағы еуропалық білім 
материалдық жинақтау және жоғары әлеуметтік 
мобильділік үшін маңызды артықшылықтар берді. 
Француз және Португалия колонияларында 
білімді азшылық пен сауатсыз көпшіліктің 
арасындағы айырмашылық білімді адамдарға 
митрополит азаматтарының кейбір құқықтарын 
беру арқылы ерекшеленді. Олар сәйкесінше 
«эволюция» және «ассимиляция» мәртебесін 
алып, «қара еуропалықтар» болды. 
Аудармашылар, священниктер, кіші кеңсе 
қызметкерлері, бастауыш сынып мұғалімдері – 
білімді элитаның қалыптасуы осы 
мамандықтардан басталды. Мегаполисте жоғары 
оқу орындарын бітірген заңгерлердің, 
дәрігерлердің, шығармашылық интеллигенция 
өкілдерінің шағын тобы баяу өсті. Білімді 
элитаның едәуір бөлігі кәсіптік қызметті 
кәсіпкерлікпен ұштастырды, оның арасынан ұлт-
азаттық қозғалыстың жетекшілері шықты. 
Отаршыл шаруалардың отарлауға дейінгі 
дәуірдегі коммуналдық жұмысшылардан 
айырмашылығы олар әлемдік немесе жергілікті 
нарық үшін жұмыс істеп, тауарлы шаруашылық 
жүргізді. Оның дамыған елдердегі егіншілерден 

ерекшеленетіні – отаршыл өкіметтің қолданған 
көптеген экономикалық емес мәжбүрлеу 
шаралары, сонымен қатар натуралды өндірістің 
сақталуы болды. Шаруалар ортасы өте әркелкі 
болды, мүліктік және әлеуметтік стратификация 
процестері болды. Оходничество жаңа қоғамдық 
құбылысқа айналды. Ол кең таралып, 
жалдамалы жұмыстың кең тараған түрі болып 
шықты. Мигрант еңбек коммерциялық ауыл 
шаруашылығы мен тау-кен секторларын 
қолдады. Отходник бөтен жерде қанша уақыт 
өмір сүрсе де, оның мәртебесінің бірегейлігін 
анықтайтын іргелі факторлар сақталды. 
Өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласында бұл 
еңбекті ұдайы өндіруге арналмаған жеке жалақы 
болса, ауыл шаруашылығында жер сатып алу 
мүмкіндігінің жоқтығы болды. Материалдық әл-
ауқатқа қол жеткізген аз ғана отходниктердің өзі 
туған жерінде өз орнын сақтап қалуды үнемі 
ойлады. Отходничество қоғамдық қайта құрудың 
қуатты факторына айналды және ауылдағы 
дәстүрлі іргетастардың тозуына ықпал етті. 
Отходниктер ең шалғай жерлерге жаңа 
құндылықтарды, дағдыларды, тұжырымдамалар 
мен перспективаларды әкелді. Дәстүрлі билік 
құлады, қарым-қатынас нормалары өзгерді. 

Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер 
отаршылдыққа қарсы күрестің жаңа 
формаларының пайда болуына, саяси ұйымдар 
мен партиялардың, кәсіподақтардың пайда 
болуына әкелді. Әртүрлі африкалық халықтар 
өздерінің саяси даму деңгейіне және 
отаршылдық қайта құру дәрежесіне қарай әртүрлі 
уақытта наразылықтың жаңа әдістерін игерді. 
Саяси күрестің ең дамыған түрлері Солтүстік 
Африка мен Оңтүстік Африка Одағында 
қолданылды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 
Африкадағы отарлық жүйенің дағдарысы айқын 
көрінді. Мегаполистер континенттегі иеліктерін 
саяси айла-шарғылар арқылы да, отаршылдық 
соғыстар арқылы да (Кения, Алжир, Ангола, 
Мозамбик) сақтап қалуға тырысты, бірақ нәтиже 
болмады. 1950-1960 жылдары. Ұлт-азаттық 
қозғалыстың қысымымен Африкадағы 
отаршылдық жүйе күйреп, 1970 жылдары 
аяқталды. 
1956 жылы Тунис пен Марокко (екеуі де 
Францияның отары; испандық Марокко – қазіргі 
Марокконың солтүстік бөлігі – сол жылы 
тәуелсіздік алды), Судан (Ұлыбритания мен 
Египеттің бірлескен иелігі), 1957 жылы Гана 

(бұрынғы Британдық колония). Алтын жағалау) 
және Танжер (Мароккомен қайта қосылды), 1958 
жылы - Гвинея (Францияның колониясы). 1960 
жылы тәуелсіздік алған африкалық 
мемлекеттердің ең көп саны: француз отарлары 
және Францияның бақылауындағы БҰҰ 
сенімгерлік аумақтары - Камерун, Того, Малагаси 
Республикасы (1975 жылдан бастап Мадагаскар), 
Конго Республикасы, Дагомея (1975 жылдан 
Бенин), Жоғарғы Вольта (1984 жылдан бастап). 
Буркина-Фасо), Кот-д'Ивуар (1985 жылдан бастап 
Кот-д'Ивуар), Чад, Убанги-Чари (қазіргі Орталық 
Африка Республикасы), Габон, Мавритания, 
Нигер, Сенегал, Мали; бұрынғы британдық 
колония Нигерия (Африкадағы ең көп 
қоныстанған ел); бұрынғы Бельгияның колониясы 
Бельгиялық Конго (қазіргі Конго Демократиялық 
Республикасы, 1960–1964 ж. Конго 
Республикасы, 1971–1997 жж. Заир); Британдық 
колония Сомалиленд пен Италия Сомали бірігіп, 
Сомали Республикасын құрады. 1961 жылы 
бұрынғы британдық иеліктер тәуелсіздік алды 
(оның ішінде Камерун, БҰҰ сенімгерлік 
территориясы; оның солтүстік бөлігі Нигериямен 
біріктірілді, оңтүстігі тәуелсіз Камерунның бір 
бөлігі болды): Сьерра-Леоне, Танганьика, 
Оңтүстік Африка (қазіргі Оңтүстік Африка); 1962 

жылы - Уганда британдық протектораты, Руанда-
Урунди (қазіргі Руанда және Бурунди) бельгиялық 
траст аумағы, Алжирдегі француз отары; 1963 
жылы - Кения, Занзибардағы британдық иеліктер; 
1964 жылы - Солтүстік Родезия (қазіргі Замбия), 
Ньясаленд (қазіргі Малави) британдық иеліктері, 
сол жылы Танганьика және Занзибар Біріккен 
Танзания Республикасын құрады; 1965 жылы – 
Гамбиядағы британдық колония; 1966 жылы - 
Бечуаналенд (қазіргі Ботсвана), Басутоленд 
(қазіргі Лесото) британдық иеліктері; 1968 жылы - 
британдық иеліктер Маврикий мен Свазиленд 
(қазіргі Эсватини), Испания Гвинеясы (қазіргі 
Экваторлық Гвинея); 1969 жылы Ифнидің 
испандық иелігі (Марокко құрамына кірді; Сеута 
мен Мелилья қалалары испан иелігінде қалды); 
1973 жылы – Гвинея-Бисаудағы Португалия 
отары; 1975 жылы - Португалияның Ангола, 
Мозамбик, Кабо-Верде, Сан-Томе және Принсипи 
колониялары, Комор аралдарының француз 
отары (Майотта шетелдегі француз иелігінде 
қалды); 1976 жылы - Сейшел аралдарының 
британдық колониясы, сондай-ақ Францияның 
Афарлар мен Исса территориясы (қазіргі 
Джибути); 1980 жылы - Оңтүстік Родезиядағы 
британдық колония (қазіргі Зимбабве), 1990 
жылы - Намибия (Бұрынғы Оңтүстік Африканың 

сенімді аумағы). 1993 жылы Эритрея мемлекеті 
Эфиопиядан бөлініп шықты. 2011 жылы 
референдумның қорытындысы бойынша жаңа 
Африка мемлекеті – Оңтүстік Судан (Суданнан 
бөлінген) құрылды. 
24. Азия елдерінің Екінші дүниежүзілік соғысқа 
қатысу тарихы
. 
Қытайдың жапондық агрессияға қарсы соғысы 
Екінші дүниежүзілік соғыстың құрамдас бөлігі 
болды, ол адамзат тағдырына, әлемдік дамудың 
одан әрі дамуына терең әсер етті. Алайда, Қытай 
ғалымдарының пікірінше, шетелдік тарихшылар 
өз еңбектерінде одақтас державалардың неміс-
жапон коалициясын жалпы жеңісіне қол 
жеткізудегі Қытай факторының рөлін жете 
бағаламайды. Мұндай сөгіс негізсіз емес екенін 
мойындау керек.Осы жылы көптеген елдердің 
халықтары атап өткен фашистік Германия мен 
милитаристік Жапонияны жеңудің 65 жылдығы-
сол кездегі дәуірлік оқиғаларды объективті 
бағалау үшін әртүрлі мемлекеттердің 
тарихшыларының жұмысын жандандыруға жақсы 
себеп.Жауынгерлік іс-шаралар үлкен 
кеңістіктерге орналастырылды. Олар үш 

құрлықтық соғыс театрын (ТВД) қамтыды: 
Еуропалық, Азиялық және Солтүстік Африка. Бұл 
ОТВД тек соғысушы күштердің саны мен 
жабдықталуымен ғана емес, сонымен қатар 
географиялық жағдайымен, жедел 
сыйымдылығымен, халықтың тығыздығымен 
және инфрақұрылымның даму деңгейімен де 
ерекшеленді. 
Соғыстың басты театры, әрине, еуропалық 
болды, ондаевые 19 елдің аумағын қамтыды. 
Мұнда қарсылас коалициялардың ең көп және 
қуатты топтары шоғырланды, мұнда Гитлерге 
қарсы коалиция елдерінің фашистік-милитаристік 
блокпен күресінің нәтижесі шешілді. 
Сонымен бірге, Еуропалық ІІД-де ең маңыздысы 
кеңес-Германия майданы болды, онда КСРО 
Қарулы Күштері фашистік мемлекеттер 
коалициясының негізгі күштеріне қарсы күрес 
жүргізді. Соғыстың төрт жылында Кеңес 
әскерлері жаудың 607 дивизиясын талқандады, 
ал ағылшын-американдық одақтастар жаудың 
178 дивизиясын жойды. Кеңес-Германия 
майданында Германия мен оның 
одақтастарының қайтымсыз шығындары 8649,5 
мың адамды құрады. Қызыл Армия вермахтқа 
келтірген жеке құрамдағы залал Батыс Еуропа 

мен Жерорта теңізі қатты отынының 
жиынтығынан төрт есе, ал қаза тапқандар мен 
жараланғандар саны бойынша алты есе көп 
болды. Кеңес-Германия майданында жаудың 
әскери техникасының негізгі бөлігі – танктердің 
жалпы шығындарының 75% - на дейін, 
авиацияның барлық шығындарының 75% - дан 
астамы жойылды.1945 жылы мамырда Чан 
Кайши Сталинге Германияны жеңу туралы 
Жолдауларының бірінде былай деп 
жазды:"Еуропадағы одақтас әскерлердің толық 
жеңісі атап өтілетін осы бақытты сағатта біз кеңес 
халқының соңғы төрт жылдағы батыл күш-
жігерінсіз бұл жеңіс мүмкін болмайтынын толық 
білеміз". 
Мао Цзэдун 1941 жылы 23 маусымда ҚКП 
Орталық Комитетінің партиялық ұйымдарға 
берген директивасында КСРО-ның Қытай үшін 
күресінің маңыздылығын атап өтті:"Кеңес Одағы 
жүргізіп жатқан қасиетті соғыста фашистік 
агрессияға тойтарыс бере отырып, кеңес халқы 
өз елін ғана емес, фашистік құлдыққа қарсы 
азаттық күрес жүргізіп жатқан барлық 
халықтарды қорғайды". 
10 елді қамтыған азиялық ІІД, ондағыевых 
қимылдарының ұзақтығы мен едәуір ұзақтығына 

қарамастан, Еуропалық ІІД-ге қатысты 
бағынышты рөл атқарды, өйткені ол соғысқа 
қатысқан қарулы күштер мен әскери 
техникалардың саны, әскери іс-қимылдардың 
шиеленісі, олардың нәтижелері мен маңызы 
бойынша одан төмен болды. 
Азия театрының маңызды құрамдас бөлігі Қытай 
майданы болды. Ол 1937 жылы шілдеде 
басталған Қытай халқының жапон 
басқыншыларына қарсы ұлт-азаттық соғысы 
кезінде құрылды. Қытай-жапон майданының 
ұзындығы 5 мың км-ге жетті. Тараптардың 
қақтығысына жалпы саны 10 млн. адамнан 
асатын қарулы күштер тартылды (Қытай армиясы 
– шамамен 5 млн. адам, Қытай халық милициясы 
– 2 млн. адам, жапон армиясы – шамамен 2 млн. 
адам. адам, Маньчжоу қуыршақ мемлекетінің 
әскерлері-1 миллионнан астам адам).Тікелей 
немесе жанама түрде Қытайдың шамамен 200 
миллион тұрғыны соғысқа қатысты. Бүкіл ел 
соғыс отына тап болды деп айтуға болады. 
Қытайды адами және материалдық 
ресурстардың, тауарлар нарығының қайнар көзі 
ретінде және ең бастысы Азиядағы және әлемнің 
басқа аймақтарындағы жаулап алу әрекеттерінің 
тірегі ретінде қарастырған жапондық билеуші 
топтар Қытайды бағындырудың жоспарлары мен 

тәсілдерін ойлап тапты. Сценарийлердің біріне 
сәйкес, мысалы, Қытай территориясын біртіндеп 
"тістеу" үшін саяси, экономикалық және 
дипломатиялық құралдарды қолдану керек 
болды. Басқаша айтқанда-1931-1932 
жылдардағы маньчжуриядағы іс-қимыл үлгісі 
бойынша Қытайды әскери жолмен тез басып 
алуға ставка жасалды. Іс жүзінде Жапония 
Үкіметі Қытайды құлдыққа алу үшін барлық 
құралдар мен әдістердің жиынтығын қолданды. 
Бірақ алғашқы кезеңінде жапон армиясы 
айтарлықтай жетістіктерге жетті және Қытай 
қарулы күштеріне үлкен зиян келтірді. 30-
жылдардың аяғында Қытай 170 миллион халқы 
бар аумағының үштен бірін, маңызды шикізат 
және өнеркәсіп орталықтарын, теміржолдардың 
84% жоғалтты. 1940 жылдың көктемінде 
жапондықтар Қытайдың 1937 уезінің 552-сін 
басып алды. 
Чан Кайши соғыс жылдарында Қытай 
территориясындағы барлық Одақтас Күштердің 
Бас қолбасшысы бола отырып, айтарлықтай 
халықаралық беделге ие болды. Ол тек 
американдық президент Рузвельттің ғана емес, 

КСРО басшысы Сталиннің де сеніміне ие болды. 
Мао Цзэдун Сталиннің қытай саясатының басты 
қателігі оның Қытай компартияларына қарағанда 
GMD күштеріне көбірек сенуі екенін айтып, 
қызғаныш пен ренжігені анық. 
1937 жылы Коминтерн мен КСРО ықпалындағы 
ҚКП мен Қытайдың патриоттық күштерінің күш-
жігері нәтижесінде құрылған Жапонияға қарсы 
майданның маңызды құрамдас бөлігі ҚКП Қарулы 
Күштері болды. Олар 8-ші және жаңа 4-ші армия 
деп аталатын Гоминдаңның Ұлттық-
революциялық армиясының құрамына кірді. 
Алайда, олардың саны (1937 жылы 100 мыңнан 
аз адам) және жауынгерлік мүмкіндіктері 
бойынша олар Гоминдаң әскерлерінен 
айтарлықтай төмен болды. Рас, 1940 жылы 
олардың саны 500 мың адамға дейін өсті. 
Бірінші тенденция басым болған кезде, соғыс 
қимылдарының сәттілігі Қытай жағында болды. 
Мысалы, 1941 жылы қыркүйекте Солтүстік 
майданда (Луанхай теміржолының учаскесінде) 
GMD және PDA күштерінің біріккен күштері жапон 
бөлімшелерін бұзып, оларды бастапқы 
орындарына тастауға мүмкіндік берді. Іс-

қимылдарды үйлестіру болмаған кезде, мысалы, 
1941 жылы мамырда Шандун провинциясында 
жапондық шабуылға тойтарыс бергенде, Қытай 
әскерлері жеңіліске ұшырады. Бас әскери 
кеңесші Чан Кайшидің пікірінше, 1940 жылдың 
желтоқсанынан 1942 жылдың наурызына дейін 
Чуйков (болашақ Маршал), GMD және PDA 
әскерлерінің келісілген әрекеттерімен, олардың 
бір-біріне деген сенімімен жапондардың 
шабуылына тойтарыс беріп қана қоймай, оларға 
жойқын соққылар да берілуі мүмкін. Егер 
Гоминдаң әскерлері өздері шабуыл 
операцияларын аз жүргізсе, онда бұл негізінен 
GMD мен PDA басшылығы арасындағы 
келіспеушіліктер мен араздықтарға байланысты 
болды. 
Өкінішке орай, екінші тенденция Қытайдың негізгі 
белсенді күштері арасындағы қарым-қатынасқа 
тән болды. Чан Кайши көбінесе ҚКП әскерлерінің 
бақылауындағы аудандарға қарсы жазалау 
жорықтарын жүргізді, кейде бұл жағдайда жапон 
әскерлерімен өзара әрекеттеседі. 
Жапонияның Тынық мұхиты соғысы басталған 
1941 жылы 7 желтоқсанда АҚШ пен 

Ұлыбританияның базалары мен иеліктеріне 
шабуылынан кейін Қытай майданы Азия соғыс 
театрында басым рөл атқаруды тоқтатады. Осы 
уақытта Жапония Оңтүстік бағытқа 10 дивизияны, 
оның ішінде Қытай майданынан бес дивизияны 
жібереді. 
1941 жылы 9 желтоқсанда Қытай Жапонияға 
ресми түрде соғыс жариялады (бұған дейін Қытай 
мен жапон әскерлері арасындағыевые ресми 
түрде соғыс жарияламай-ақ жүргізілді) және Чан 
Кайши 1942 жылы 4 қаңтарда Қытай ІІД-де 
одақтас күштердің жоғарғы қолбасшысы қызметін 
қабылдады және бағынышты әскерлерден жауға 
қарсы шабуыл жасау үшін барлық мүмкіндіктерді 
пайдалануды, ҚМТ-ның іс-қимылдарын едәуір 
жандандыруды талап етті майданда әскер әлі де 
болған жоқ. 1942-1943 жылдар аралығында 
қытай әскерлері сол кезеңде 5-6 млн. адам іс 
жүзінде бірде-бір ауыр шабуыл операциясын 
жасаған жоқ. Жапония 1941-1943 жылдар 
аралығында Қытайдағы соғысының барлық 
жылдарында 1937-1945 жылдар аралығында ең 
аз шығынға ұшырады 

Уинстон Черчилль Чан Кайшидің 1943 жылғы 
Каир конференциясына қатысуына наразы 
болды, өйткені ол Қытай мәселесін екінші 
дәрежелі, ал Қытайдың Жапонияға қарсы 
күрестегі күш – жігері шамалы деп санады. 1943 
жылы 28 қарашада Сталин Рузвельтпен 
кездесуде "Чан Кайшидің әскерлері нашар 
соғысады"деді. Ал Америка президенті мұндай 
бағалауға келісті. 
Чан Кайши қытай әскерлерін Бирма майданына 
жібергенін мойындау керек, онда олар одақтас 
әскерлердің жапондармен күресіне белгілі бір 
үлес қосты.Қытаймен соғыспен байланысты емес 
Жапония Гонконг, Малайзия, Сингапур, 
Индонезия, Бирма, Филиппин, Тынық мұхитының 
бірқатар аралдарын басып алып, оңтүстікке тез 
жете алды. 1942 жылдың мамырына қарай ол 
204 миллион халқы бар жалпы ауданы 4242 мың 
шаршы км аумақты, ал Қытайдың бұрын 
жұмыспен қамтылған бөлігін ескере отырып – 400 
миллион халқы бар 6801 мың шаршы км аумақты 
басып алды.Бұл "ұзаққа созылған соғыс" 
кезеңінің ерекшелігі-жапон әскерлері жол 
бойындағы тар жолақта шектеулі күштермен 
жұмыс істеп, партизандық күресті бастауға 

болатын үлкен аумақтарды иесіз 
қалдырды.Соғыс қимылдарының күшеюі 
нәтижесінде жапон әскерлері 1945 жылдың 
жазына қарай Қытайдың үлкен аумақтарын 
басып алып, ірі қалаларды – Пекин, Нанкин, 
Шанхай, Ханкоу, Тяньцзинь, Циндао және 
басқаларын басып алды. Жапонияның қолында 
Қытайдың бүкіл теміржол желісінің 90% - ы, 
көптеген теңіз жағалаулары болды. Қытайдың 
ұлттық байлығын тонау және экономикалық 
ресурстарды пайдалану Жапонияның әскери 
әлеуетін сақтауға, оның қарулы күштерін 
нығайтуға айтарлықтай ықпал етті. 
25. Африка елдерінің Екінші дүниежүзілік соғысқа 
қатысуы. 
Африкалықтар үшін Екінші дүниежүзілік соғыс 
1935 жылы Италия Эфиопияға басып кірген кезде 
басталды. Бір жағынан, ол тәуелсіздік үшін күрес 
түрінде – 1945 жылдан кейін ұзақ уақыт бойы 
жалғасты, онда африкалықтар одақтастардың 
гитлерлік Германияны жеңуіне қосқан үлесін 
мойындауды талап етті. Екінші дүниежүзілік 

соғыс бүкіл әлемдегі таптық, нәсілдік, саяси 
мәселелерді түсінуге қатты әсер етті. Шын 
мәнінде, екінші дүниежүзілік соғыс отарлық 
империялардағы дағдарыстың катализаторы 
болды және бүкіл Африка континентіндегі саяси 
белсенділік сипатының өзгеруіне қызмет етті [1]. 
Егер 1945 жылға дейін Африка халықтарының 
отаршылдық езгіге қарсы күресі, көбінесе, өзін-өзі 
басқару үшін емес, қолданыстағы үкіметтерге 
қатысудың белгілі бір дәрежесі үшін жүргізілді, 
соғыстан кейін тәуелсіздік талабы халықтық 
қолдауға сенетін барлық африкалық ұйымдардың 
бағдарламасының негізі болды.1945 жыл Қазіргі 
Африка тарихындағы ең үлкен су алабы болды. 
Осы кезеңде Африкадағы наразылық рухының 
өсуіне ықпал еткен маңызды фактор Екінші 
дүниежүзілік соғысқа қатысқан африкалық 
сарбаздардың үйлеріне оралуы болды. Африка 
әскерлері империалистер үшін сирек сенімді 
болды және олардың көтерілістері мен 
наразылықтары Африканың ұлттық санасын 
дамытуда маңызды рөл атқарды. Африка 
әскерлері арасында әсіресе үлкен ашыту Екінші 
дүниежүзілік соғыс кезінде болды. Алыс елдерде 
соғысып, олар антифашистік соғыс рухына еніп, 
үйлеріне мүлдем басқаша оралды " Өз елдерінде 
соғыстың бұрынғы қатысушылары жалақысы 

төмен ауыр жұмысқа оралғысы келмеді, әскери 
және соғыстан кейінгі жылдары әскери 
қызметшілер мен бұрынғы сарбаздардың жаппай 
митингілері, демонстрациялары, көтерілістері 
болды.Ресейдегі екінші дүниежүзілік соғыстың 
африкалық науқандары туралы көп айтылмайды. 
Алайда, соғыс басталғанға дейін Африка (әсіресе 
солтүстік-шығыс) стратегиялық алаңға айналды, 
ол үшін қатты шайқас басталды. "Қара 
континенттегі "қимылдары екінші майданның 
ашылуының кешігуін алдын-ала анықтады. 
Одақтастар Африка үшін соғысып жатқанда, 
Қызыл армия қарсы шабуылға шықты. 
Солтүстік Африка науқаны (1940 ж.10 маусым-
1943 ж. 13 мамыр) Екінші дүниежүзілік соғыс 
кезінде Египет пен Магриб территориясындағы 
Солтүстік Африкадағы ағылшын-американдық 
және итальяндық – неміс әскерлері арасындағы 
соғыс қимылдары болды. Оның барысында 
ағылшындардың "шөл түлкі" деп аталатын неміс 
генералы Роммельдің әскерлерімен әйгілі 
шайқастары және Марокко мен Алжирге АҚШ-
ағылшын әскерлерінің қонуы болды (торч 
амфибиялық операциясы, 1942 ж.қараша). 
Шығыс Африка науқаны ресми түрде бір жарым 
жылдан аз уақытқа созылды-1940 жылдың 10 
маусымынан 1941 жылдың 27 қарашасына дейін, 

алайда итальяндық сарбаздар Эфиопияда, 
Сомалиде және Эритреяда 1943 жылдың соңына 
дейін берілу туралы бұйрық шыққанға дейін 
соғысуды жалғастырды. Үнді Мұхитындағы 
жапондық сүңгуір қайықтардың базасы болған 
Мадагаскар 1942 жылы мамырда деголлев пен 
Британдық әскерлерді қондырды, сол жылдың 
қараша айына дейін Арал вичисттер мен жапон 
әскерлерінен босатылды. 
Екінші дүниежүзілік соғыстағы африкалықтар, 
1914 ж.сияқты, "өз емес" соғысқа тартылды. 1939 
жылдан бастап Батыс Африкадан жүздеген мың 
сарбаз еуропалық майданға жіберілді. Британдық 
колониялардың көптеген тұрғындары Портер 
ретінде қызмет етті немесе әскерлерге қызмет 
көрсету бойынша басқа жұмыстарды атқарды. 
Фашизммен өз еркімен күресуге дайын 
африкалықтар болғанымен, көп жағдайда 
африкалықтардың майданға мәжбүрлі 
жұмылдырылуы байқалды. 
Сарбаздар немесе әскери тұтқындар ретінде 
майдандағы африкалықтар еуропалық 
сарбаздармен және еуропалық өмір 
шындығымен тығыз байланыста болды. Олар 
еуропалықтардың бірдей өлімші, осал адамдар 

екенін, өздерінен жоғары немесе жақсы емес 
екенін түсінді. Айта кету керек, қара сарбаздарға 
олардың ақ қару-жарақтары мен командирлерінің 
көзқарасы көбінесе біржақты және әділетсіз 
болды. Оңтүстік Африканың әйгілі саяси 
қайраткері Ронни Касрилс Оңтүстік Африка 
президенті Дж.Фашистік Германияны жеңгенінің 
70 жылдығын тойлау үшін Мәскеуге масштабтау, 
" Оңтүстік Африка армиясындағы Нәсілдік 
кемсітушіліктің тамыры соншалықты терең 
болғандықтан, қаза тапқандар, қаралар мен бел 
бөлек жерленді "[5]. Ол кейбір оңтүстік 
африкалық сарбаздардың примерыіктерінің 
мысалдарын келтірді және егер олар қара 
болмаса, онда олар Ұлыбританияның ең жоғары 
әскери наградасы Виктория крестін алар еді деп 
атап өтті. Оның орнына соғыстың соңында қара 
сарбаздар марапат ретінде пальто мен 
велосипед алды 
Әскери тәжірибе африкалықтардың өз позициясы 
туралы хабардарлығын түбегейлі өзгертті. 
Отанына оралғаннан кейін көптеген ардагерлер 
азаттық қозғалыстарына қатысты, бірақ олардың 
кейбіреулері отарлаушылар мен езгішілер 
жағында соғысқаны үшін тәуелсіздік үшін 
күресушілер тарапынан айыпталды. Екінші 
дүниежүзілік соғыстың африкалық ардагерлерінің 

көпшілігі ащы сезінеді, өйткені олардың 
фашизмді жеңуге қосқан үлесі бағаланбаған. 
"Дойче Велле" 93 жастағы соғыс ардагері 
Киншаса (Конго Дре) Ардагерлер одағының 
төрағасы Альберт Куниукудың сөздерін келтіреді: 
"мен соғысқа қатысқаны үшін ай сайын 5000 
Конго франкі көлемінде зейнетақы аламын (бұл 
4,8 Еуроға, 5,4 долларға тең). Бұл бельгиялық 
мүдделерді қорғаған адамға лайық 
емес"Африкалықтар Кеңес Одағының фашизмге 
қарсы күрестегі рөлі туралы да білді. Неғұрлым 
білімді, саяси белсенді, соғысқа қатысқан 
африкалықтар бұл туралы жеткілікті түсінікке ие 
болды. Алайда қызығушылықтар да болды. РҒА 
Африка институтының ең көне қызметкері, Ұлы 
Отан соғысының ардагері П. И. Куприянов, 2015 
жылы институт қабырғасында Жеңіс күнін 
мерекелеуде қызықты оқиғаны айтты: соғыс 
аяқталғаннан кейін бірнеше жыл өткен соң, ол 
Либерияға барды, онда бірде қарт Либерия қонақ 
үйге келді, ол соғыс уақытында радиодан Қызыл 
Армияның жетістіктері туралы тыңдап, кеңес 
солдатына қарауға келді. Ол кеңестік сарбаздың 
үлкен бойлы емес, оның терісінің түсі қызыл емес 
екеніне таң қалды. Радионы тыңдаудан ол қызыл 
терісі бар алып сарбаздың бейнесін жасады, 
өйткені қарапайым африкалық сияқты 

таңғажайып адамдар ғана гитлер армиясын 
талқандай алады. 
Англия мен Американы негізгі жеңімпаздар 
ретінде көрсетуге тырысқанына қарамастан және 
Солтүстік Африкадағы одақтастардың 
жеңістерінің, Ұлыбритания шайқасының, Екінші, 
Батыс, майданның ашылуының маңыздылығына 
қарамастан, Р.Касрилс соғыстың басты театры 
Шығыс майданы, КСРО-ның фашистік 
Германиямен қақтығысы екенін баса айтты. соғыс 
нәтижесі шешілді. "Насихат пен өтірікті Батыс 
Екінші дүниежүзілік соғыстың шынайы табиғатын 
және адамзаттың орыс халқы мен бұрынғы КСРО 
халықтары алдындағы орасан зор борышын 
жасыру үшін жасайды. Олар, сөзсіз, негізгі 
соққыны қабылдады және әлемді фашизмнен 
құтқарды " Африка елдері үшін, Ресей сияқты, 
екінші дүниежүзілік соғысқа қатысу тарихын оның 
бұрмалануына, фашизммен күресушілердің рөлін 
төмендетуге, олардың осы зұлымдықты жеңуге 
қосқан маңызды үлесін ұмытып кетуіне жол 
бермей есте ұстаған жөн. 
26 
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың 
басындағы Вьетнам мен Кампучияның даму 
ерекшеліктері
. 

1884-
1885 жылдары Франция мен Қытай 
арасында келісімдерге қол қойылды, олар 
бойынша Пекин француздардың сатып алуларын 
толық мойындады және Үндіқытай жерлеріне 
қатысты кез-келген талаптан бас тартты. 1887 
жылы Вьетнам және Камбоджа Үндіқытай 
одағына біріктірілді, ал 1899 жылы оған Лаос 
қосылды, ол 1893 жылға қарай француз 
протектораты болды. Алайда, ол ұзақ уақыт бойы 
жетістіктерге жете алмады: жаулап алынған 
түбектің таулары мен джунглиінде ХХ ғасырға 
айналған партизандық соғыстың ошақтары 
өртенді. 
XIX ғасырдың соңында Вьетнамда "Кан Вонг" — 
"императорды қорғау үшін" атты патриоттық 
қозғалыс үлкен салмаққа ие болды. Оның 
шенеуніктері мен ғалымдары бейбіт, талаптары 
қалыпты және конституциялық монархияда өз 
идеалын көрді. Ауылдың ішкі бөлігінде, керісінше, 
білімі жағынан қалалық "еркін ойшылдардан" 
төмен адамдар жеткілікті болды, бірақ 
жеккөрінішті тейлерге ("Батыс халқы", яғни 
француздар) мол қан жіберуге мүмкіндік бермеді. 
Мұндай алушылардың ішіндегі ең танымал 
Джентхе ауданындағы қарсыласу жетекшісі Хоанг 
Хоа там болды. Серіктестер оған үлкен 
құрметпен қарады және Де там — "Командир 

тхам"деп атады. Табиғи әскери қолбасшы және 
аймақтың теңдесі жоқ білгірі Де там ұзақ уақыт 
бойы сынық сияқты француздарға найзағай 
жылдамдығымен тыныштық бермеді. 1894 жылы 
отаршыл билік Де Тамға автономия сияқты нәрсе 
ұсынуға мәжбүр болды, оның толық қарамағына 
төрт болыстың аумағын берді. Мұндай иннинг 
ескі партизанға сәйкес келмеді, ал Джунгли 
соғысы жаңа күшпен басталды, тек 1913 жылы 
Де тамның өлімімен аяқталды. құлаған 
командирдің серіктестері, көптеген басқа 
бүлікшілер сияқты, Цин билігі француздарды 
ренжіткісі келіп, олардың қатысуын 
саусақтарымен қараған Қытай аумағында 
паналады.Британдық Үндістан сияқты, ХХ 
ғасырдың басында Вьетнамның азаттық 
қозғалысындағы көшбасшылық біртіндеп 
батыстық білім алған, бірақ өз халқынан 
алшақтамаған жігерлі жастардың қолына түсе 
бастады. Олардың көпшілігі сол кездегі сәнді 
радикалды саяси ілімдерге құмар болды. 
Мұндай" жаңа буын революционерлеріне " бүкіл 
әлемге Хо Ши Мина деген атпен танымал ауыл 
мұғалімінің ұлы Нгуен Ай Куок тиесілі болды. 
"Вьетнам Тәуелсіздігінің әкесінің" белсенді саяси 
қызметі 1922 жылы Парижде басталды, онда ол 
қазіргі Вьетнам Компартиясының атасы болған 

түрлі-түсті халықтардың Отараралық одағын 
құрды 
1930 жылдың басында Вьетнамда және көрші 
елдердің шекаралас аудандарында үш 
коммунистік ұйым болды-Аннам Компартиясы, 
Үндіқытай Компартиясы және Үндіқытай 
Коммунистік одағы. Коминтерн Үндіқытайдағы 
"адал және құдіретті" ілімнің танымалдылығына 
айтарлықтай үлес қосты, Вьетнам 
коммунистерінің кадрларын шаршамай 
пестицирледі (1920 жылдардың аяғында 
Мәскеуде елуден астам "аннамиттердің" 
марксистік даналығы оқытылды), 1930 жылы 3 
ақпанда Гонконгта үш партияның Біріккен 
конференциясы өтті, ол Вьетнам 
Компартиясының құрылуымен аяқталды, бірден 
атауы өзгертілді Үндіқытай Компартиясына. Хо 
Ши Мин форумға қатыспаса да, ол Вьетнам 
коммунистерінің ортақ ісіне үлкен үлес қосты. 
Оның тікелей қатысуымен 1941 жылы мамырда 
партияның жауынгерлік ұйымы — Вьетнамның 
тәуелсіздік үшін күрес Лигасы (Вьет мин) пайда 
болды. 1940 жылы жапон әскерлері Вьетнам 
аумағына кірді. 
27 ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың 
басындағы Моңғолияның саяси тарихы
. 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: