Халық  емшілерінің  тәжірибелерінен

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
121 
іздеп,  ең  соңында  Түйемойнақ  шыңының  сулы  жықпылынан  табады.  Сөйтсе,  ол 
жасылтым  жапырақтары  жайылған,  қызғылтым  сабағының  ұшында  шоқ  жемістері 
мөлдіреп тұрған, бәкене бойлы ерекше өсімдік екен. 
Сынақ бөлімі. Жалбыздың емдік қасиеті. Жалбыздың емдік қасиеті ертеден 
мәлім.  Оны  халық  жүз  бір  ауруға  ем  дейді.  Жалбызды  жерде  жан  қалады,  ерменді 
жерде  ер  өлмейді  деген  мәтел  бұл  өсімдіктің  осындай  қасиетіне  байланысты 
айтылған болса керек. Жалбыздың түрлері көп. Қазақстанда оның екі түрі кездеседі 
– қара жалбыз, ақ жалбыз. Олар ерінгүлдер тұқымдас, көпжылдық өсімдік. Өзен мен 
көл жағаларында, тау баурайында, шабындықтар мен бақшаларда кездеседі. 
Жалбыз  өсімдігінің  құрамында  адам  ағзасына  пайдалы  заттар  мол.  Соның  екі 
қасығын араластырып күніне бір шай қасықтан үш рет екі ай ішсе, жүрек ауруының 
бәріне  ем.  Сондай-ақ  оны  бүйрек  пен  бүйрек  түбекшесі,  бауыр  мен  жолының 
қабынуына қарсы қолданады. 
Жалбыз  ұнтағының  осы  мөлшерін  бал  орнына  сары  майға  араластырып, 
жоғарыдығыдай  ретпен  қабылдаса,  демікпе  сырқатын  жазып,  өкпенің  тыныс  алу 
жолдарын тазартады. Булығып жөтелгенді тыйып, қарлыққан дауысты ашады. 
Тершең  адам  жалбыздың  кепкен  жапырағын  ыстық  суға  бұқтырып  демдеп, 
жатар алдында жарты стаканын ішіп, ал аяғының шуашы барлар сол суға үш мезгіл 
аяғын жуып жүрсе, бұл жағымсыз иістен арылады. 
Полиартритпен ауыратын адам кепкен жалбыз шөбін суға қайнатып, күніне бір 
реттен жатар алдында ванна жасап, булап жүрсе сырқатынан сауығады. 
Ал  соңғы  кезде  жалбыз  тұнбасын  іштің  кебуін  басатын,  бойға  күш-қуат 
беретін,  несеп  жүргізіп,  қуықтың  қабынуын  жазатын  дәрі  ретінде  қолданып  жүр. 
Сонымен қатар жалбыз басқа дәрілік шөптерге қосылып өкпе туберкулезін де емдей 
бастайды. 
Еті  тілініп  кеткен  жарақатқа,  іріңді  шиқан  сияқты  шығулар  мен  қотырларға 
жалбыз тұнбасын таңып тастаса, тез жазылады. 
Бұрыш  жалбызды,  қияр  шөпті,  саралжынды  үй  маңындағы  учаскелерде  көп 
өсіреді. Оларды әр түрлі тағамға тұздық ретінде пайдаланады. Оларда эфир майлары, 
микро-макроэлементтер, органикалық қышқылдар, витаминдер, фитоцинтдер бар. 
Бұрыш жалбыздың жапырағынан жасалған тұнбаны ауыз уылғанда, тіс түбінің 
еттері қабынғанда оларды шаю үшін қолданады. 
Жалбыз  майы  дезинфекциялау  мен  ауруды  басатын  дәру  ретінде  жалбыз 
дәрілерінің, 
асқазан 
таблеткаларының, 
шаю 
эликсирінің, 
«Холодок» 
таблеткаларының, тіс сұйық  дәрмектердің, тіс пасталарының негізгі  компоненті,  ал 
сүт  қантымен  (ментол ұнтағы), вазелинмен  (ментол  вазелині) қоспасы тұмауға дәрі 
болады.  Жалбыз  майы  демікпеге  қарсы  қалта  ингаляторының,  бас  сақинасы 
қарындашының 
(парафинмен 
қосындысы) 
құрамына 
кіреді. 
Сондай-ақ 
тыныштандыратын  және  жүрек  дәруі  ретінде  қолданылады,  қорвалол,  валокардин 
құрамына кіреді. 
Ыстық  көтеріліп,  көз  қызарып,  ерінге  ұшық  шығып,  жайсызданғанда 
кептірілген  жалбыздың  10  грамын  таза  суға  қайнатып,  күніне  екі  рет  ішеді.  Жас 
балаларға  қызылша  шығып,  денесі  қызғанда,  жұтқыншағы  қызарып  ісіп,  дауысы 
қарлыққанда 3-4 грамм жалбызды қайнатып, аздап қант  қосып ішкізеді. Мұрыннан 
қан  тоқтамаған  кезде  жас  жалбызды  жаншып,  шырынын  мұрынға  тамызады.  Егер 
кепкен жалбыз болса, аздап суға қайнатып, суына мақтаны шылап, мұрынға тығады. 
Жалбыз бұдан басқа да көптеген сырқаттарға мың да бір шипа. 
Оны  қосымша  ретінде  салатта,  кондитер  өндірісінде,  сусындар,  арақтар  мен 
ликерлер өндірісінде, сонымен қатар хош иістендірілген сірке суын, қуырылған етті 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
122 
және  зельц  дайындауда  қолданады.  Ұлыбританияда  жалбызды  тұздық  көптеген 
тағамдарға қосылатын дәстүрлі қосымша болып табылады. 
Зерттеу  жұмыстарының    нәтижелері.  Дәрілік  шөптер  туралы  әлі  толық 
зерттелмеген  себепті,  жалбыздың  шипалық  қасиетін,  оны  тұрмыста  қолдану  аясын 
зерттеу мақсатында бірқатар тәжірибе жұмыстарын жүргіздік: 
1)  Жаз  бойы  Ақсуат  ауылының  маңынан  жалбызды  жинап,  кептіріп  алдым. 
Бірталайын сабағымен кептіріп, өзіммен бірге қалаға алып келдім. 
Күздің  қара  суық  күндерінде  суық  тиіп,  ауырып  қалдым.  Жалбыздың  емдік 
қасиетін  сынайтын  кез  келген  сияқты.  Қатты  жөтелген  кезде  2  қасық  жалбызды 
араластырып,  1  жеті  іштім  және  тамағымды  шайдым.  Ыстығым  түсіп,  жөтелім 
жеңілдей бастады. 
2) Менің бауырым Әнуар  суық  тиіп ауырғанда анам жалбыз шөбін ішкізумен 
қатар, арқасына жалбыз жапырағын басты. Бауырым 1-2 күнде оңала бастады. 
3) Менің апамның аяқ-қолы қақсап ауыра береді. Дәріханадан қымбат мазьдар 
алып,  үнемі  жағумен  болды.  Тіпті,  бірде  жаққан  майдан  аллергия  да  берді.  Мен 
апама  жалбыз  шөбінен  ванна  қабылдауды  ұсындым.  200  гр  жалбыз  шөбін  3  л  суға 
салып, бұқтырып алып, ванна қабылдаған соң, апамның аяғының тізе буындары көп 
қақсамайтын болды. 
4)  Жалбыздың  жапырағында  ментол  бар.  Ол  жағымды  иіс  беретін  әрі 
дәрілердің,  тіс  тазалағыш  ұнтақтардың  құрамына  кіреді.  Мәліметтер  бойынша 
қазірде 5-8 жас аралығындағы балалар арасында тіс, ауыз қуысының аурулары – тіс 
жегісі,  стоматит,  парадонтоз,  индевит  сияқты  аурулар  жиі  кездеседі.  Әсіресе  тіс, 
ауыз қуысын қабынудан сақтау үшін өте пайдалы екеніне көз жеткіздік. 
Қорытынды.  «Жалбыз  –  шипалы  өсімдік»  атты  ғылыми  жобамызды 
қорытындылай келе,  «Жалбызды жерде жан қалар» деген дәйек сөздің шындығына 
көз жеткіздік. Жалбыз жүздеген ауруға ем ғана емес, қазіргі замандағы жер шарында 
әрбір адамзатты алаңдатар жасару құпиясының да, адам жасын ұзарту мәселесінің де 
кілті екенін дәлелдедік. Жалбыз – дәрілік препарат, жалбыз – табиғат көркі, жалбыз 
– тағамдық өнім, жалбыз – косметикалық тауар, жалбыз – фитошай. 
Жалбыздың тұрмыста қолдану аясының өте кең екенін зерттей келе, жалбыз – 
адам ғұмырын жасартушы шипалы өсімдік екеніне көзіміз жетті. 
 
Әдебиеттер 
1 Сафина Л.К., Петров Е.П. Жасыл аптека. – Алматы, 1992. – 58-60 бб. 
2 Лекерова Б.С. Сұрақ және жауап. Энцеклопедия. – 2009. 
3  Мұқанов  Б.,  Мұсақұлов  Т.,  Суворов  Н.  Қазақстанның  өсімдіктері  мен 
жануарлары. – Алматы, 1971. – 22-23 бб. 
4 Табиғат ғажайыптары. – Алматыкітап, 2008. – 42-43 бб. 
5 Қазақстан өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы. – Алматыкітап, 2006. - 74-75 б. 
6 Шәріпбаев Н. Пайдалы өсімдіктерді қолдану. – Алматы: Қайнар, 1987.-5-6 бб. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
123 
СӘКЕН Жадыра Сәкенқызы, 
Шоқан Уәлиханов атындағы жалпы орта мектебінің 2 «А» сынып оқушысы, 
Белбасар ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: АБДИМАНАПОВА Жанар Аманқызы, 
Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі, 
Белбасар ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
МАЛ ЖҮНІНІҢ ПАЙДАСЫ 
 
Кіріспе. Жүн – қой, ешкі, түйе
 
және т.б. жануарлардың түгі. Жүн талшықтары 
жылуды аз өткізеді, ылғал тартқыш және берік болады. Ол жіп иіру, мата тоқу, киіз 
басу,  әр  түрлі  тоқыма  бұйымдар  жасау  үшін  пайдаланылады.  Дүние  жүзінде  қой 
жүні көп өндіріледі. Қой, ешкі және түйе жүні құнды шикізат болып есептеледі. 
 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
124 
 
 
Жұмыстың  өзектілігі.  Төрт  түлік  малдың  жүнінен  жасалған  бұйымдардың 
жасалу жолдарын зерттеу маңызды, себебі олардың адам баласына тигізер пайдасы 
көп. 
Жұмыстың  мақсаты:  жүн  туралы  мәліметтер  жинап,  жүннің  түрлерін, 
пайдасын анықтау, жүн туралы жан-жақты зерттеу жүргізу. 
Зерттеу бөлімі. Жүннің сипаттамасы. Жүн өнімі қой, ешкі, түйе және басқа 
жануарлардың бір жыл ішінде қырқылған жүнінің мөлшерінде және оның сапасына 
қарай  бағаланады.  Жүн  негізінде  өнеркәсіптік  шикізат  ретінде  өндіріледі.  Қойдың 
тұқымына  байланысты,  жүннің  түсімі,  талшықтар  биязылығы,  ұзындығы  әртүрлі 
болады. 
 
 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
125 
 
 
Жүнді сұрыптап, өңдеп, бояу кезі 
 
 
 
Жүннің  тұрмыс-тіршілікте  қолданылуы.  Қазақ  халқының  тұрмыс-тіршілігі 
үшін  төрт  түлік  малдың  жүні  мен  терісі  үлкен  рөл  атқарған  және  оны  өңдеп, 
ұқсатуды  бұдан  мыңдаған  жылдар  бұрын  білген.  Жүннен  киім-кешек  және  т.б. 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
126 
бұйымдарды  дайындамас  бұрын  жақсылап  тазартып,  жүнді  сұрыптап,  бояп,  өңдеп, 
иіріп, жіп алған. 
 
 
Жүннің  қасиеттері:  берекелі,  созылғыш,  иілгіш,  салмағы  жеңіл,  фактурасы 
жұмсақ, шуды және тербелісті төмендетеді, бояуды жақсы алады, ауа өткізгіш, жылу 
ұстағыш. 
Жүн  қылшықтары  мынандай  түрлерге  бөлінеді:  түбіт,  аралық  қылшық,  өлі 
қылшық, тікенек қылшық. 
Қорытынды. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі үшін төрт түлік малдың жүні 
мен  терісі  үлкен  рөл  атқарған  және  оны  өңдеп,  ұқсатуды  бұдан  мыңдаған  жылдар 
бұрын білген. 
Мен  анамның  көмегімен  жүнді  жақсылап  тазартып,  жүнді  сұрыптап,  өңдеп, 
иіріп  жіп  алдым  және  жүнді  бояп,  төстеме  жасадым.  Байқағаным  –  малдың  жүні 
бұйымдар  жасауға  өте  ыңғайлы  әрі  жұмсақ  келеді.  Келешекте  мен  жүннен  өзіме 
және бауырларыма қыстық жылы шұлықтар тоқып үйренгім келеді. 
 
Әдебиеттер 
1 Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. IV том. – Алматы, 1998. 
2 Шаңырақ. Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. – Алматы, 1990. 
3  Мәдиев  Ө.,  Айтөленов  Қ.  Былғары  және  тері  технологиясы.  –  Астана: 
«Фолиант» баспасы, 2010. 
4 Әмірғазин Қ. Қазақ қол өнері. – Алматы, 2004. 
5 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: «Қазақстан» баспасы. 
 
Резюме 
Шерсть  бывает  овечья,  козья,  верблюжья  и  т.д.  Шерсть  влагоудерживатель  и 
бывает прочной. Шерсть используют при пряже, вязании, при подготовке вязанных 
изделии. В мире особенно чаще производится овечья шерсть. 
 
Summary 
Wool  is  a  sheep,  goat,  camel,  etc.  Wool  is  moisture  resistant  and  durable.  Wool  is 
used  in  yarn,  knitting,  knitted  in  the  preparation  of  the  product.  In  the  world  of  wool 
produced particularly often. 
 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
127 
ӘЛЕУМЕТТІК ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР 
 
АБДРАХМАНОВА Малика, 
ученица 7 «А» класса опорной школы №18 имени А. Косанулы 
(ресурсного центра), Меркенский район, Жамбылская область, 
Республика Казахстан 
 
Руководитель: БЕКБУЛАТОВА Жамила Токтарбековна, 
учительница русского языка и литературы опорной школы №18 
имени А. Косанулы (ресурсного центра), Меркенский район, 
Жамбылская область, Республика Казахстан 
 
  
 
 
ЛЕКСИКА И ФРАЗЕОЛОГИЯ 
 
Аннотация 
Выбранная тема исследования актуальна для современного изучения русского 
языка в школе. Автор работы считает, что слово появляется в языке не просто так – 
оно  заключает  в  себе  определенное  видение  человеком  мира.  Ученица  решила 
рассмотреть  и  изучить  лексику  русского  языка,  чтобы  научиться  видеть  и 
чувствовать слово, пользоваться языком. 
Полагаем,  что  перспективное  направление  исследования  будет  развито  в 
последующих трудах автора. 
Ключевые слова: голова, слово, словарь, пословица, поговорка, вывод. 
 
Актуальность  работы.  Эпиграфом  к  своей  работе  я  взяла  слова  Осипа 
Мандельштама  «любое  слово  является  пучком,  и  смысл  торчит  из  него  в  разные 
стороны, а не  устремляется в одну официальную точку»,  «слова, как тяжелые гири 
верны». 
Я решила рассмотреть и исследовать этот шевелящийся пучок смыслов, чтобы  
научиться  видеть  и  чувствовать  слово,  пользоваться  языком  не  бездумно,  ведь,  по 
словам  Л.Н.  Толстого,  «слово  –  дело  великое.  Великое  потому,  что  словом  можно 
соединить  людей,  словом  можно  разъединить  их,  словом  можно  служить  любви, 
словом же можно служить вражде и ненависти». 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
128 
Цель  работы:  научиться  видеть  и  чувствовать  слова,  то  есть  собрать  как 
можно больше материала о лексике, узнать их значение и функционирование. 
Мною были поставлены следующие задачи: 
1. Познакомиться с различными типами словарей и их структурой. 
2. Составить комплексное представление лексики и фразеологизмах. 
Я  составила  структуру  работы  и  определила  этапы  работы,  знакомство  с 
разными  типами  словарей,  составление  перечня  словарей  для  работы  со  своим 
словом,  исследование  жизни  слова  в  литературе  и  искусстве.  Работая  над  своей 
темой,  я  познакомилась  с  разными  видами  словарей:  их  оказалось  великое 
множество:  кроме  известных  нам  толкового,  орфографического,  я  узнала  о 
существовании  словарей  синонимов,  антонимов,  орфоэпических,  лингвистических 
терминов, устаревших слов, эпитетов, цитат и многих других. 
Среди  них  оказались  и  совсем  экзотические  словари:  словарь  сокращений, 
обратный словарь (там слова расположены по алфавиту, начиная с последней буквы 
в слове), словарь словесного ударения, словарь уникальных морфем русского языка, 
экспрессивный словарь диалектной личности, словарь современного детского языка, 
словарь  перифраз,  русских  созвучий,  фразеологических  синонимов,  устойчивых 
сравнений. 
Представляю  работу  по  теме:  «Лексика  и  фразеология».  В  лексикологии 
(греч. «лексис» – слово, выражение) изучается словарный состав языка. 
Чем  больше  слов  знает  человек,  тем  богаче  его  речь,  тем  точнее  он  может 
выразить  свои  мысли.  Особенно  обогащает  речь  чтение.  Если  при  чтении 
встретились новые слова, нужно выяснить их значение и постараться запомнить. 
Жизнь общества, вся история человечества, история науки, техники и культуры 
отражаются в словах, которые фиксируются в словарях. 
«Для всего, что существует в природе, - воды, воздуха, неба, облаков, солнца, 
дождей, лесов, болот, рек и озер, лугов и полей, цветов и трав, - в русском языке есть 
великое множество хороших слов и названий» (К. Паустовский). 
Богатство  русского  языка  проявляется  прежде  всего  в  лексике.  Трудно 
сосчитать все слова русского языка и включить их в словари, даже самые большие. 
Из  них  самым  большим  является  17-томный,  в  котором  более  120  тысяч  слов.  Это 
«Словарь  современного  русского  литературного  языка»,  созданный  Институтом 
русского языка Российской академии наук. 
В  русском  языке  многозначных  слов  в  языке  больше,  чем  однозначных. 
Многозначные  слова  –  это  слова,  имеющие  несколько  лексических  значений.  У 
многозначного слова одно значение связано с другим по смыслу. Например: 
Голова. Голова – часть тела человека (или животного), состоящая из черепной 
коробки лица (у животного морды). 
В переносном смысле – Голову повесить, понурить – прийти в уныние, также в 
переносном смысле: С высоко поднятой головой, т.е. гордо. 
Схватиться за голову (также перенос.: ужаснуться). 
Голова раскалывается, трещит (о сильной головной боли). 
Человек с головой (умный). 
Совсем без головы (совершенно глуп). 
В голову ничего не идёт (не может сосредоточиться). 
Что-то с головой не то (не совсем нормален). 
С головы нейдёт (не оставляет мысль о чём-то). 
Из головы вон. Из головы вылетело (Совсем забыл). 
Употребление слова «Голова» в разговорной речи: 
Стадо в 200 голов. 

№№1-12(81-92), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016              ISSN 2307-0188 
Ġylym ža̋ne bìlìm ġasyry – Vek nauki i obrazovaniâ – Science and education century 
___________________________________________________________________ 
 
 
129 
На голову выше (о том, кто намного превосходит кого-то. 
Идти в голове (впереди строя). 
Головой отвечать – нести полную ответственность за что-либо. 
На голову садиться (вести себя бессовестно). 
С  больной  головы  на  здоровую  валить  (перекладывать  вину  с  виновного  на 
невиновного). 
С головы до ног или с ног до головы (полностью, совершенно). 
Однокоренные слова: 
Головастик,  головастый,  головешка,  головка,  головной,  головокружение, 
головоломка, головомойка, головорез. 
Пословицы: 
Хлеб – всему голова. 
Баранья шапка на бараньей голове. 
Без ужина подушка в головах вертится. 
Без ума голова ногам покою не дает. 
Была бы голова, будет и борода. 
Была бы голова, доищемся и хвоста. 
В поповский карман с головой спрячешься. 
Вали с больной головы на здоровую. 
Велик лоб, да в голове-то мох. 
Верблюд  велик,  да  на  нем  воду  возят,  а  соболь  хотя  и  мал,  да  на голове  его 
носят. 
Вино веселит, да от вина же и голова болит. 
Где у мира рука, там моя голова. 
Где хвост – начало, там голова – мочало. 
Голова – всему начало. 
Голова – не колышек, не шапку на нее вешать. 
Голова – что чан, а ума – ни на капустный кочан. 
Голова б не думала, ноги б не пошли. 
Голова научит, руки сделают. 
Голова пуста, да туга сума. 
Голова с куль, а разума с нуль. 
Голова с лукошко, а мозгу ни крошки. 
Голова с пивной котел, а ума ни ложки. 
Голова седая, да душа молодая. 
Голова у ног ума не просит. 
Голова хвоста не ждет. 
Голова-то есть, да в голове-то нет. 
Также на казахском языке слово голова – бас – многозначное. 
Например: бас – голова, бас – наступи. 
Лексическое значение слова бас: 
1) часть тела человека. 
2) действие человека. 

жүктеу/скачать 4,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: