1. 19 ғасырдағы халық ағартушылық классиктерін кем дегенде екі негізгі философиялық көзқарастары
жүктеу/скачать 19,67 Kb.
|
1 2
|
1.19 ғасырдағы халық ағартушылық классиктерін кем дегенде екі негізгі философиялық көзқарастары 19 ғасырдың екінші жартысы қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуындағы өзгерістерге толы болды. Дәл осы кезеңде қазақ даласында ағартушылық мәдениеттің дамуы жүзеге асырылды. Бұл кезеңнің ірі өкілдері Ш.Уәлиханов және А.Құнанбаев болды. Осы екі ағартушының толық философиялық көзқарастарын айта кетсем. Ш.Уәлиханов (1835-1865) – қазақтың тұңғыш ғалымы және ағартушы-демократы. Ол география мен этнография, тарих пен фольклор, дін және шығыстану, философия мен әлеуметтану салаларында көптеген таңғажайып еңбектер жазды. 1858 жылы Шоқан Уәлихановтың Қашқарияға жасырын сапары оның ғылыми қызметінің жаңа кезеңі болып саналады. Марко Поло мен иезуит Геостан кейін осы жабық елге аяқ басқан жалғыз ғалым Ш.Уәлиханов болды. Шетелдіктер үшін жабық елге барған соң «Алтышаһар немесе Қытайдың Нанлу провинциясының алты қаласы» атты әйгілі еңбегін жазды. «Мемлекеттік жүйе және елдің жағдайы» тарауында: «Шығыс Түркістан Қытай империясының құрамында Батыс аймақтың, яғни Иле Цзянь Цзун өлкесінің бөлінуіне қарайды» деп жазады. Осы сапарында Ш.Уәлиханов ең үлкен қақтығыс белогориялықтар мен черногориялықтар деп аталатын тараптардың арасында екенін, оны тоқтату мүмкін еместігін анықтады. Қытай отаршылдары ежелгі «бөліп ал, билей бер» әдісіне сүйеніп, аумақты көптеген дербес департаменттерге, ал тұрғындарды әртүрлі діни және саяси партияларға әдейі бөлу арқылы алауыздықты күшейтіп, бір-біріне от жағатындарын айтады. «Жергілікті басқаруда Кіші Бұқардың батыс қалалары өз ауылдарымен біріктіріліп, бір-бірінен тәуелсіз жеке бөлімдер құрады. Жаркент, Қотан, Қашқар, Ақсу, Янисар, Туфан – осы алты қала іргелес ауылдары бар алты дербес облысты құрайды. Әр қаладағы үкімет мынадай құрамнан тұрады: хакімбек – өлкенің бас билеушісі, ышқаға – оның көмекшісі, шанбегі немесе қазынашыбек – бас қазынашы: бұлар бәрін басқаратын адамдар. Қытайлықтар өз үкіметін осылай ұйымдастыруда екі мақсатты көздейтінін айтады. Бірінші мақсат – Шығыс Түркістанның жергілікті әкімшілігін қытай отаршылдарының қолына беру: «Қытайлар жергілікті шенеуніктерді тағайындайды, сайлайды, бекітеді, олардың басты мәселесі де осы. Жоғары атақ Боғдахан билеушісіне адалдығын дәлелдегендерге ғана беріледі. Қытай отаршылдық әкімшілігінің екінші мақсаты – жергілікті халықты өз пайдасына «өзін-өзі басқаруға» қызмет көрсету арқылы байыту. «Қызметтерді тарату қытай мандариндері үшін ашкөз пайда мен пайданың көзіне айналды». Шоқан зерттеулері сол кездегі жағдайдың күңгірт тұсын ашып қана қоймай, бүгінгі күнімізге тамаша сабақ береді. жүктеу/скачать 19,67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2