ЭКОЛОГИЯ ғылымының даму тарихы өте күрделі. Бұл күрделілік адамзат дамуының алғашқы қадамынан бастап, табиғатпен тығыз байланысынан көрінеді. Адам қоғамы әрқашан өсімдіктер мен жануарлар әлемімен және олардың қорларымен тығыз тәуелділікте және аңдар, құстар мен балықтардың тіршілігі мен таралу ерекшеліктерімен күнделікті есептесуге мәжбүр болды.
Биология+антрпология=Экология
Экология=популяциялық экология, географиялық экология, адам экологиясы, өсімдіктер экологиясы, жануарлар экологиясы
Қазіргі экологияның қысқаша даму тарихында 5 –ке бөлуге болады.
1-кезең: экологияны әртүрлі ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен байланыстарын биологиялық зерттеу деп түсінген кезең.
3-кезең: 50 жылдардағы ғылымға ғылыми зерттеулердің негізгі бірлігі ретінде қарастырылатын «биоценоз» және «экожүйе» түсініктері енгізілген кезең.
2-кезең: 20-шы жылдардың ортасына қарай «Экология» термині ағзалар бірлестігін (қоректік байланыс, экологиялық пирамида және т.б.) зерттеуге қолдана бастаған кезең.
4-кезең: 70 жылдардағы әртүрлі экожүйелер түйісінде болатын облыстар аймақ болып саналатын, ал маңызды экожүйе – биосфераның жете зерттелген кезеңі.
5-кезең: биосфераның құрылуындағы адамның ерекше рөлі және оның жауапкершілігі көрінетін соңғы кезең.
3 даму кезеңі
Экологияның дамуына үлес қосқан ғалымдар және олардың еңберктері
Биологияның ботаника, зоология салаларына үлкен үлес қосты.
қарағанда көбірек тіс болады" делінген), Бес элемент ілімі.
Қазіргі ғалымдардың дүниетанымына ежелгі грек ғалымдарының ықпалы зор.
Мысалы, Аристотель (б.э.д. 348-322ж.) «жануарлар тарихы» еңбегінде су және құрлық
жануарларын, жүзетін, ұшатын, жорғалаушыларды айырып жазды.
Бұл ерекшеліктер тірі ағзаларды қоршаған ортаның жағдайларына
бейімделу нәтижесінде туатынын сипаттайды.
Аристотель
Теофраст (б.э.д. 371-280ж.)
Ботаниканың әкесі. «Өсімдіктердің табиғи тарихы», «Өсімдіктердің себептері» «Historia plantarum» жайлы еңберктерінде өсімдіктердің шығу тегі мен құрылысын, таралуын анықтайды. Өсімдіктердің 500-ге жуық түрлерін анықтаған.
Карл Линней (1707-1778)
тірі табиғатты жүйелеуде аса зор еңбек сіңірген швед ғалымы. Еңбектері: «Табиғат экономиясы» және «Табиғат жүйесі», «Табиғаттың қоғамдық құрылысы». 1735 жылы "Табиғат жүйесі" деген еңбегі жарық көрді. К.Линней 8000-нан астам өсімдікке және 4000-нан астам жануарға сипаттама жазды. «Табиғат экономиясында» К. Линней барлық табиғи денелердің қарым-қатынасын түсіндіріп, белгілі заңдармен өмір сүретін табиғатты адам қоғамымен салыстырады.
Француз ғалымы Ж.Б. Ламарк (1744-1829) өсімдіктер мен жануарлар эволюциясында, ағзалардың өзгерістерге бейімделуінің маңызды себебі сыртқы ортаның әсері деп есептеген.Эволюциялықтеорияның дамуына да үлес қосқан. Еңбектері: «Франция Флорасы», “Омыртқасыздар жүйесі” (1801), “Омыртқасыз жануарлардың табиғи даму тарихы” , “Зоология философиясы” және т.б
Ж.Б. Ламарк (1744-1829)
Мәскеу университетінің профессоры К.Ф. Рулье (1814-1858) өзінің еңбектері мен дәрістерінде тірі ағза эволюциясын оқу және жануарлардың дамуын, құрылысы мен тіршілігін түсіндіруде қоршаған ортаның өзгерістеріне байланысын атап көрсеткен. Экологияның дамуына белгілі орыс зоологы Н.А. Северцовтың (1827-1885) да қосқан үлесі өте қомақты.
Экологиялық ойлардың дамуында ұлы ағылшын ғалымы, органикалық әлемнің эволюциясы туралы ілімнің негізін қалаушы Ч. Дарвиннің (1809-1882) де еңбегі зор. Ч. Дарвиннің тіршілік үшін күресу туралы қорытындысы экологияның өзекті мәселелерінің біріне жатады.
Экология ғылымы ғасырдың басында өз алдына ғылым болып қалыптаса бастады. ХХ ғасырда экологияның дамуына әлемдік белгілі ғалымдар К.А. Тимирязев (1843-1920), В.В. Докучаев (1846-1903), Ф.Клементс (1874-1945). В.Н.Сукачев (1880-1967) және т.б. қосқан еңбектерін де айтуға болады.
ХХ ғасырдағы көрнекті орыс ғалымы В.И. Вернадский (1868-1945) биосфера туралы ғылымды дамытты. Ол біздің планетамыздағы геохимиялық үрдістерде тірі ағзалардың атқаратын рөлін атап көрсетті.
7 КЕЗЕҢ
Классикалық экология – биологиялық жүйелердің қоршаған ортамен байланыстарын зерттейді.
Ауқымды (глобальды) экология – биосфераның бірлігін және тұтастығын зерттейді.
Қоғамдық экология – қоғам мен қоршаған орта жүйесіндегі байланыс пен тәуелділікті қарастырады.
Геоэкология - әртүрлі деңгейдегі геожүйелерді және оларға антропогендік өзгерістердің әсерін зерттейді.
Адам экологиясы – адамның табиғи мәнін, оның тіршілік ортасының денсаулығының экологиялық факторларын зерттейді.
Қолданбалы экология – агрожүйе байланыстарын, қала экожүйесін, техносфераның қоршаған ортамен байланысын зерттейді.
1
6
5
4
3
2
Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған орта жағдайын болжау, бағалау, талдау мен бақылау жүйесі.
7
1.Биожүйелер экологиясы
6.Агробиология
7.Диагностика,статистика
5. Медициналық экология
2.Әлемдік экология
популяциялық экология, географиялық экология, химиялық экология, өндірістік экология, жануар және өсімдік экологиясы, адам және микроағзалар экологиясы және т.б.
Тірі ағзалар мен қоршаған ортаға әсер ететін факторлар
Абиотикалық фактор-бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары.
Абиоталық фактор биоталық және антропогендік факторлармен қосылғанда экологиялық факторлар құрайды.
Антропогендік фактор-АДАМ+ТАБИҒАТ=адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері.
Биотикалық фактор-басқа организмдер мен биоценоздардың жеке организмге (жануарға немесе өсімдікке) немесе биоценозга әсер ететін факторлар жиынтығы. Тіршілік иелерінің бір-біріне әсер етуінің барлық формалары.
Физикалық фактор: температура, атмосфераның қысымы, ағыстар, радиациялық деңгей, радиоактивті сәуле шығару, жарық, жел
Химиялық факторлар: атмосфера, су, қалдықтар, топырақ, шөгінді құрамы және олардағы қоспалар
Климаттық фактор: күн радиациясы, атмосфералық жауын-шашын
АНТРОПОГЕНДІК ФАКТОРЛАР
ТІКЕЛЕЙ
ЖАНАМА
жою, енгізу, акклиматизация, қорғау
ланшафтылар мен оның жеке құрамдас бөліктерінің өзгерісі - орманның кесілуі, жердің жыртылуы, пайдалы қазбалардың өндірілуі, карьерлердің, үйінді, террикондардың пайда болуы
Жанама антропогендік факторлар бір уақытты көп аумақты қамти отырып, өсімдіктер мен жануарлар әлемінде, қоршаған ортаға өзгерістерді тудырады. Адам қандай да бір жерде тек тірішілік етіп қоймай, өзінің шаруашылық әрекеті арқылы табиғатқа әсер етеді.Адам табиғат кешенінің бір немесе бірнеше құрамдам бөлігіне оның құрылымы мен қызметін өзгерте отырып, тұтас табиғат кешеніне әсер ететінін, антропогендік ландшафт құратынын толық түсінбейді.
Абиотикалық фактор
Антропогендік фактор
Биотикалық фактор
бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары.
АДАМ+ТАБИҒАТ=адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері.
басқа организмдер мен биоценоздардың жеке организмге (жануарға немесе өсімдікке) немесе биоценозга әсер ететін факторлар жиынтығы. Тіршілік иелерінің бір-біріне әсер етуінің барлық формалары.
Абиоталық фактор биоталық және антропогендік факторлармен қосылғанда экологиялық факторлар құрайды.
Балықтар экологиясы
қоқыспен ластануы
а) Климаттық факторлар: ауа, оның қозғалысы, жарық, жылу, жауын-шашын, ауа және топырақ ылғалдылығы, электрлік құбылыстар.
ә) Эдафикалық немесе топырақ-грунттарының факторлары: механикалық құрамы, физикалық қасиеті, грунт пен топырақтың микробиологиясы және химизмі.
б) Топографиялық (немесе орографиялық) факторлар: рельеф, айнала қоршаған орта.
Алғашқы үш экологиялық факторлар тобын физика-географиялық факторлар тобына жатқызады. Климаттық факторларды жиі географиялық деп те атайды. Себебі, жергілікті орынның координатасына байланысты, теңіз деңгейінен биіктігі барлығы осы жердің климатын құрайды.
а) фитогенді - өсімдіктердің бірге тіршілік ететіндердің тура (механикалық контакт, симбиоз, паразитизм, эпифиттердің қоныстануы) және жанама (тіршілік ортасының өсімдіктер үшін фитогенді өзгерістері);
ә) зоогенді – жануарлардың әсері (қоректенуі, таптауы, басқа да механикалық әсерлері, тозаңдану, ұрықтарды таратуы, сонымен бірге ортаға жанама әсерлері).
Экологиялық факторлар
Мутуализм, паразитизм
Мутуализм, паразитизм
Биотикалық факторлар
(Мутуализм, жыртқыштық, паразитизм, симбиоз)
ӘСЕР ЕТЕДІ...
Антропогендік фактор екеуінеде әсер ете алады, өйткені оны адам жасайды. Мысалы: жануарларды көбейту немесе өлтіру
Өсімдік
Жануар
жел
жылу
ауа
популяция
температура
жылу
ауа
Радиоактивті сәуле
ырғақтылық
Георграфиялық аймақ
жарық
жылу
су
Экологиялық фактор - кез келген орта жағдайына тіршілік иелерінің бейімделу қабілетімен жауап қайтара алуы. Тірі организмдерге әсер ететін ортаның элементі – экологиялық фактор деп аталады. Өзінің ықпал ету ерекшеліктеріне қарай бірнеше топқа бөлінеді
