1. Қаз тар тарихнама пәні және тарихи пәндер жүйесіндегі орны мен маңызы
жүктеу/скачать 170,92 Kb.
|
| 45. 1920-30жылдардағы тарихи өлкетану ғылымының дамуы. А.П.Чулошников және Қазақстанды зерттеу қоғамы. Қазақстанды Зерттеу Қоғамы- Қазақ (қырғыз) өлкесін зерттеу қоғамы (1920–1925) – қоғамдық-ғылыми мекеме. 1920 жылы 5 қазанда ұйымдастырылған. Бастапқы кезде тарих-археология, этнография және жаратылыстану-география, кейін экономика, агрономия бөлімдері жұмыс істеді. Осы жылы Орыс географиялық қоғамы (ОГҚ) Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесі (1924 жылдан бөлім) мен ОГҚ-ның Алматыдағы Жетісу бөлімдері қалпына келтірілді. Бұдан кейін Қазақстан зерттеу қоғамы бөлімдері Оралда, Петропавлда, Көкшетауда ұйымдастырылды. 1921 жылы 7 ақпандағы Қазақ КСР-і ОАК-нің декреті бойынша Қазақстандағы барлық ғылыми қоғамдар Халық ағарту комиссариатының ғылыми бөліміне енгізілді. 1922 жылы жазда қоғам мүшелері комиссариаттың академиялық орталық алқасы мен Орталық өлкелік мұражай кеңесіне қосылды. Қазақстан зерттеу қоғамы облыстық және гуерниялық партия комитеттері жанындағы партия тарихы мекемелерімен бірігіп, қазақ халқының тарихын және этнографиясын зерттеді. 1921 жылы Архив бас басқармасы құрылып, тарихи құжаттарды жинастыру, өңдеу және ғылымға пайдалану ісін бастады. 20-ғасырдың 20-жылдары қоғам мүшелері КСРО ҒА мен Географиялық қоғамының археологиялық-этнографиялық экспедицияларына қатысты. 1921 жылы «Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының еңбектері» атты жинақтың бірінші, 1922 жылы екінші басылымы жарық көрді. Ә.Жангелдин басқарған Қазақ КСР-і ОАК-нің «Қызыл керуеніне» (1922) қоғам мүшесі, этнограф А.А.Четыркин қатысып, көптеген қазақ әндерін, ертегі, жұмбақтарды, ұлттық ою-өрнек үлгілерінің суреттерін жинап, ұлттық киім мен тұрмыстық заттарды мұражайға тапсырды. Қоғам мүшелері 1923 жылы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесіне, 1924 жылы қазақ халқы қолөнерінің бұйымдарын Парижде өткен Бүкіләлемдік этногр. көрмеге апарды. Қазақстан зерттеу қоғамы мектеп істерін ұйымдастыруға қатысты: қазақ тілінде оқулықтар жазды, әдістемелік құралдар әзірледі, археол. карта жасады. Қоғамның «Еңбектерінде» Орынбор өлкесіндегі, Оралдағы, Еділ бойындағы, Қазақстандағы қозғалыстар туралы мақалалар мен монографиялар, зерттеулер жарияланды. А.А.Диваев пен А.Л.Мелков, А.В.Затаевичжинастырған қазақ ауыз әдебиеті мен халықтық музыка үлгілері жарыққа шықты. ОГҚ-ның Семей бөлімшесінде М.О.Әуезов, Ж.Т.Шанин және өлке зерттеушілер, В.Н. және А.Н.Белослюдовтар Қазақстанды зерттеу ісіне өз үлестерін қосты. Қоғамның әр бөлімі өз «Жазбаларын» шығарып, РКФСР-дің Жер халық комиссариаты мен Қазақ КСР-і Жер халық комиссариатының экспедицияларына қатысып отырды, мектептер мен техникумдарда өлкетану үйірмелерін құрды. 1926 жылы КСРО ҒА Одақтық және автономиялық республикалардың табиғи қорын зерттеу жөніндегі айрықша комитеті және КСРО ҒА-ның қазақстандық экспедиция құрылып, статистика-экономика, антропологиялық-этнография, медицина-санитарлық, мал шаруашылығы, топырақтану-ботаника, геологиялық, гидрогеологиялық зерттеулермен айналысты. Бұл экспедицияға КСРО ҒА-ның академик А.Е.Ферсман жетекшілік етті. 1932 жылы 8 наурызда республикадағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды жақсартып, үйлестіру үшін КСРО ҒА-ның Қазақстандық базасы құрылды.
Кеңестік кезеңдегі жас қазақ этнографиясының бастаулары революцияға дейінгі шығыстанудан нәр алып, 20 жылдардың басында қалыптасу кезеңіне аяқ басып, мынадай ғылыми бірлестіктерге арқа сүйеді: Республиканың Халық ағарту комиссариаты жанындағы академиялық орталық, Ресейдің тайпалық құрамын зерттеу комиссиясының Сібір бөлімшесі (КИПС), КССРО Шығыс халықтарының ұлттық және этникалық мәдениетін ғылыми-зерттеу институты, Орыс географиялық қоғамының – Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі, Ташкенттегі бөлімшелері. Бұл мәселе Б. Герасимовтың, Х.И. Бисенов, Э.А. Масанов, С.Ш. Ахметовалардың ғылыми-зерттеу еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Олар Қазақстанды зерттеу қоғамының өлшеусіз еңбек сіңіргенін айта келе, оның 1920 жылы құрылуына белсенді түрде атсалысқандар белгілі өлкетанушы ғалымдар Ә. Диваев, П.А. Гра, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова, С.М. Петров, А.А. Четыркина, А.П. Чулошников, Н.А. Чулошникова және басқалар деп атап көрсетеді. Қазақстанды зерттеу қоғамының қолдауына ие болған жұмыстардың бірі ретінде белгілі өнертанушы және сазгер А.Затаевичтің еңбегін атап өтуіміз керек. Ол өзінің еңбегінде қазақ халқының 1000-нан астам ән-күйлері мен әуендерін жинақтап, оған ғылыми түсініктеме берді. Ал С.Д. Асфендияров, М. Тынышпаев, А.П. Чулошников, Г.Е. Грум-Гржимайло, А.Н. Бернштам, Ғ.О. Тоғжанов, Ә.Х. Марғұлан және тағы басқалардың зерттеулерінде этногенез және этникалық тарих, қазақ этносының ру-тайпалық құрылымы, көшпенділердегі қоғамдық-саяси қатынастар және т.б. мәселелер көтеріліп, жан-жақты талдауға алынды. 46. Кеңестік және егемен Қазақстан тұсындағы ұжымдастыру мәселесінің зерттелу тарихнамасы / Г.Ф. Дахшлейгер, М.К. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, К.С. Алдажуманов, Т.О. Омарбеков т.б./. Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы Қазақстанның XX ғасырдағы тарихы алуан оқиғаға байлығымен, ең бастысы, Кеңестік қатаң идеологиялық қысым мен одан азат болуға ұмтылуы Отандық жылнаманың негізгі бөлігі болып табылады. Тарихи қырынан алып қарағанда, бұл - ең алдымен, адам табиғатын шет-шегі көрінбейтін ұзақ уақыт бойы сынақтан өткізудің, сондай-ақ осы жағдайдан шығудың және ұлттық-мемлекеттік егемендікке жетудін оңтайлы қазақстандық моделінің шежіресі. Екінші жағынан, марксистік ілімге негізделген кеңестік кезеңдегі отандық тарихнама ғылым дамуының денгейіне толығымен сәйкес келетін дүниетанымдық картинаны бере алмайды, өйткені оның өзі кеңес мемлекетінің жүйесіне үйлестірілген және оның идеялық-саяси қажеттіліктерін өтеуге бағытталған ерекше ғылыми-саяси феномен болатын. Бірінші кезекте бұл кеңестендіру мен кеңестік жаңғырту кезеңдерін соңғы онжылдықтарда пайда болған тарихи-пайымдық бағыттардың [«ақпараттық» (А. Тоффлер), «технотрондық» (3. Бзежинский), «ғылыми-рационалистік» (Ю. Хабермас), «техникалық-ақпаратгық» (Дж. Мартин, Т. Гувер), «өркениеттік-тартысты» (С. Хантингтон) т.б.] тұрғысынан түсіндірудегі әдіснамалық көзқарастарға қатысты еді. 1917 жылы қазақтар екі төңкерістің - Ақпан буржуазиялық-демократиялық және Қазан социалистік революцияларының куәгері болды. Мұның біріншісі монархия мен орыс патшалығы билігін құлатуға мүмкіндік жасады. Ақпан революциясының нәтижесінде елде қос өкімет орнады. Қазақстан үшін мұның маңызы аз болған жоқ. Егер кеңестік тарихнамада Уақытша үкіметтің қызметі біртекті қара бояумен суреттелсе, қазіргі қазақстандық тарихнамалық жағдайда бұл мәселені зерттеуге басқаша көзқараспен қарау мүмкіндігі туды. Бірқатар қазақстандық ғалымдардың, атап айтқанда, академик М.К. Қозыбаевтың еңбектерінде Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының, дәлірек айтсақ, Уақытша үкімет қызметінің Қазақстан үшін жағымды нәтижелеріне назар аударылды. 1917 жылғы революция мен одан кейінгі Азамат соғысының тарихын зерттеудегі бетбұрыс, кеңес кезеңі тарихының басқа проблемаларындағыдай, КСРО-дағы демократиялық үрдістердің әсерімен зерттеушілер оқиғаларға кешенді және объективті талдау жүргізудің мүмкіндігін алған 80-90-жылдар соңында жасалды. Бұл кезең отандық тарихтың қандай да бір кұбылыстарын түсіндіруде партиялық-таптық ұстанымдардан бас тартуға негізделген жаңа тұғырнамалық сипаттағы зерттеулердің өмірге келуімен ерекшеленеді. Мәселен, проблемаларды тарихнамалық және дереккөздік негізде зерттеуге М.К. Қозыбаев пен І.М. Қозыбаевтар айтарлықтай үлес қосты. Өз жұмыстарында М.К. Қозыбаев, басқа да мәселелермен қатар, зерттеушілер назарын «біздің саяси доктринаға көзқарасымызды үшінші дүние елдерінің отаршылдыққа қарсы күресінің құрамында» және Алаш партиясының нақты іс-әрекеттері негізінде анықтау қажеттілігіне аударды. Іс жүзінде өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, мемлекеттік кұрылыс тарихын зерттеуде, Қазақстанның егемендік алуына орай, түбегейлі өзгерістер жүзеге асты. Академик М.К.. Қозыбаевтың әділ түрде көрсеткеніндей, «ұлтаралық қатынас проблемасы, халықтардың егеменді құқықтарын қадағалау... таза теориялық талаптар шегінен шығып, өткір саяси пікірталастық сипат алды». М.Қ.Қозыбаевтың зерттеулерінің негізінде тәуелсіздік алғаннан бергі 10 жыл ішінде Ұлы Отан соғысының зардабын айтуға да, жазуға да болмайтын тұстары жария болды. Қазақстанның тарихнамасы жаңа тұрғыдан зерделенді. Ол Қазақстанның Ресейдің отарына айналу процесі қазақ халқының ұлттық мүддесі тұрғысынан қайта қаралды, еліміздегі ұлт-азаттық қозғалыстардың жаңа концепциясы жасалды. Кеңес Одағы кезеңіндегі саяси қуғын-сүргін тарихы зерттелді, оның құрбандары ақталды. Ауыл шаруашылығы күштеп ұжымдастырумен қазақ шаруаларын зорлап, отырықшыландыру тарихы мен оның қасіретті салдарлары ашық айтылды. Тарихшы қауым Алаш деген сөзден үркіп-қорқып ат-тонын ала қашқан кезде “Алаш – қазақ халқы деген ұғым. Алаш – еліміздің ежелгі аты. Ол ғасырдың басындағы ұлттық санасында өсу процесінің құрамдас бөлігі” деп алғаш айтқан М.Қ.Қозыбаев болды. Қазақстан тарихнамасында Манаш бірінші болып “халқымыз қараңғы еді, мәдениеті төмен, сорлы еді” деген тезиске қарсы шықты. М.Қ.Қозыбаев 1995 жылы Евразияның №1 (3) санында жарық көрген мақаласында “Соғыс жылдары кеңес халықтарын не біріктірді?” деген сауал қоя отырып, оған мынандай жауап береді: “Әрине, біздің халқымыздың кеңес мемлекеті мен коммунистік партияның саясатына наразы боларлықтай негізі жеткілікті де. КСРО-да жаңа қоғам құрудың басты әдісі зорлау болды. Бірақ Кеңес адамдары төнген қатерлі қауіп алдында ұлы рухани ерлік жасады. Билікке деген кегі мен өкпесін кейінге ысырды” деп, әбден орынды жазды. М.Қ.Қозыбаевтың қаламынан туған “Ашаршылық ақиқаты”, “Ермак: аңыз бен ақиқат”, “Казахстанская трагедия”, “Жауды шаптым ту байлап” т.б. көптеген туындылары халықты тарихқа жақындатып, ұлттық тарих ғылымының бас-аяғын жинап, бағытын айқындап, қалың оқырманның тарихи санасының шыңдалуына зор үлесін қосты. М.Қ.Қозыбаевтың тәуелсіздік тұсында жарық көрген еңбектері осыған дейін жарияланған зерттеулерінен сапа мен мазмұны тұрғысынан да сан жағынан да асып түсті. Г.Ф. Дахшлейгердің, С. Бейсембаевтың, П.М. Пахмурныйдың және В.К. Григорьевтің монографияларында «В.И. Ленин және Қазақстандағы Қазан революциясы» тақырыбына, сондай-ақ Кеңес өкіметінің жеңісі жолындағы бұкара халықтың күресіне партиялық басшылық мәселесіне арналған әдебиеттерге тарихнамалық талдаулар жасалды. Қазақстан тарихындағы «ақтандақтарға» жататын 1929-1931 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстың проблемалары алғаш рет Т. Омарбековтің зерттеуінде. жоғары ғылыми баға алды. Оның «20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті: көмекші оқу құралы» ғылыми еңбегінде күштеп ұжымдастыру мен байларды тәркілеу саясатының ауыр салдарлары алғаш рет жан- жақты ашып көрсетілді. М. Қойгелдиев-тің Т. Омарбековпен бірлесіп жазған «Тарих тағылымы не дейді?» деген еңбегі шаруалар көтерілісіне, қазақтардың қоныс аударуына және 30-жылдардағы аштық оқиғаларына арналды. Академик М.Қ. Қозыбаев жетекшілік етіп, құрамына ғалымдар К. Нұрпейісов, Ғ.С. Сапарғалиев, Ж.Б. Әбілғожин, М.К. Қойгелдиев, К.С. Алдажұманов, Т.О. Омарбеков, М.Б. Тәтімов, В.К. Григорьев, Ю.И. Романов, М.Ж. Хасанаев және басқалар енген К.Р Жоғарғы Кеңесі арнаулы комиссиясының (1991 жыл) жұмысы нәтижесінде бұрын құпия жатқан құжаттар ашылып, 30-жылдардағы аштық пен саяси қуғын-сүргіннің қаралы ақиқатын зерделеуге қол жеткізілді. Осымен бір уақытта, 90-жылдардың басынан, Қазақстанға көшіріліп әкелінген халықтардың тарихы да зерттеле бастады. 90-жылдардың бас кезінде алғаш рет мемлекеттік деңгейде қуғын-сүргінге ұшырағандарға және ұжымдастыру мен жаппай террор кезеңінде зардап шеккендерге қатысты зерттеулер жүргізу және әділетті қалпына келтіру проблемалары күн тәртібіне қойылды. 1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасының қазірде қолданыстағы «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы»Заңы қабылданды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі арнаулы комиссиясының (1991 жылы қарашада құрылған) қызметі арқасында бұрын мұрағаттарда құпия жатқан құжаттар көтерілді, олардың ішінде ОГПУ-НКВД мұрағаттары, БК(б)П ОК және Қазақстан К(б)П ОК-нің «Ерекше папкаларда» сақталған материалдары да бар. 20—30-жылдары кеңестік азаматтарды аса ауқымды түрде саяси қуғындау мен ізіне түсу әрекеттерін жүргізуге негіз болған партиялық және мемлекеттік органдардың заңды бұрмалаушылық актілері мен қаулыларына баға берілді. Қазіргі кезде бұл жұмыстардың нәтижелері көпшілікке белгілі болып отыр. Комиссия жұмысының қорытындыларын Жоғарғы Кеңес қуаттады, комиссия қорытындысы 1992 жылдың 21 және 22 желтоқсанында республикалық баспасөз беттерінде жарияланды. Кейінірек, комиссия жұмысының материалдары негізінде «1931-1933 жылдары Қазақстанда болған күштеп ұжымдастыру мен ашаршылық»(А., 1998) деп аталатын құжатты жинақ жарық көрді. Қазақ тілінде К.Н. Нұрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» (А., 1995), М. Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» (А., 1995), Т. Омарбековтің «20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті» (А., 1999) атты терең мазмұнды монографиялары, орыс тілінде Ж. Әбілғожиннің «Очерки социально-экономической истории Қазақстана» (А., 1999) және басқа көптеген сындарлы ғылыми еңбектер шықты. Осымен бір уақытта 90-жылдардың басынан, Қазақстанға қоныс аударылған халықтардың тарихы қоса зерттелді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығымен 1997 жылдың «Жалпы ұлттық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» деп аталуы саяси қуғын-сүргін тарихының проблемаларын зерттеуге үлкен серпін берді. Саяси қуғын-сүргін тарихын зерттеу елімізде тарихшы-ғалымдар мен ұлт зиялылары тарапынан қызу қолдау тапты. Т. Омарбеков пен К. Алдажұмановтың зерттеулерінде 20-30-жылдардағы күшпен ұжымдастыруға қарсы шаруалар көтерілістері мен қозғалыстар ауқымы алғаш рет көрсетілді. Қазақстанның барлық облыстары бойынша қуғын-сүргінге ұшырағандардың мәліметтер қорын жасауға қатысты жұмыстар жүргізілді. Зерттеуші С.Ә. Жәкішева бұл мәліметтерді ТМД елдерінің «Қайта оралған есімдер» атты бірыңғай электронды құжаттар қорына енгізді (Мәскеу қаласы). 47. Қазақстан әлум-демографиялық дамуы мәселелеріЕ. Бекмаханов XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы зерттеу жазды (Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. А., 1947). Кітаптың басым бөлігі Кенесары Қасымов басшылық еткен азаттық қозғалысына арналған. Мұнда көтерілістің қозғаушы күштері, оның Орта жүзде құлаш жаюы, Кенесарының қазақ мемлекеттілігін нығайту жөніндегі іс-шаралары, Қоқанға қарсы күресі, оның бұл күреске қырғыздарды тартпақ болған әрекеттері, сондай-ақ Кенесары мен оның жақындарының қырғыз билеушілері қолынан қаза табуы айқындалады. Қорытындысында автор Қазақстандағы 20-40-жылдардағы оқиғаларды жинақтап, олардың жалпы Орта Азиядағы қазақ халқының содан кейінгі тағдырына жасаған ықпалын анықтап берді. Республика тұрғыңдарының әлеуметтік-демографиялық дамуына арналған М.ХАсылбеков пен Ә.Б.Ғалидың 1991 жылы жарық көрген монографиясы [20] қоғамдық ғылымдардың кеңес заманында қатаң идеологиялық тегеурінде болған саласы — тарихи демографияға бет-бұрыс әкеліп, жаңа методикалық деңгейде тарихи демография мәселелерін нақтылап, оны шешудің жолдарын да көрсетті. Бұл еңбекте Қазақстанның әлеуметтік-демографиялық дамуы алғаш рет ұзақ тарихи кезеңге созылған елдегі кең көлемді әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістерге негізделген біртұтас және сан-салалы процесс ретінде жан-жақты қарастырылған. Зерттеуде тарихи демографияның тарихнамасына, халық санақтарының қорытындыларына әлеуметтік, этнодемографиялық бағытта талдау жасалды. Сондай-ақ, ғалым Ә.Б.Ғали өз еңбектерінде 1897-1991 жылдар аралығындағы Қазақстаңды мекендеген халықтардың әлеуметтік-демографиялық дамуын жалпылай қарастырды (21]. Автор зерттеуінде 1897-1926 жылдар арасындағы Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуын жан-жақты талдап, 1926 жылғы санақ материалдарын кең қолданады, 1933-1934, 1937-1939 жылдар оқиғаларына ерекше тоқталып, сонан соң, 1960-жылдарға өтіп кетеді де, 1960-1980 жылдардағы этнодемографиялық даму ерекшеліктерін анықтайды. Ал, 1939-1959 жылдар арасындагы үрдістер Қазақстанның әлеуметтік, демографиялық дамуының ғасырлық тәжірибесінің жиынтығына енгізіліп, жеке мәселе ретінде қарастырылмайды, үстіртін зерттеледі. Тарихи демография мәселесіне арналған зерттеулерімен белгілі демограф М.Б.Тәтімов [22] еңбектерінде халықты зерттеудегі негізгі принцип ретіңде тарихилықты ерекшелейді. Ол өз монографияларыңда халықтың орналасуы эволюциясының әлеуметтік-тарихи заңдылығын анықтауды басты міңдет етті. Ғалым еңбектерінде халқымыздың Қазақ хандығы құрылған кезден бастап, күні бүгінге дейінгі демографиялық дамуы нақтылы деректермен ашылған. Соңдай-ақ, онда демографиялық дербестікке, ұлтымыздың егеменді өз мемлекетінде сан жағынан басымдылықка жетіп, үрім-бұтағының кең жайылуының бағыттары көрсетіледі, қазақ халкының демографиялық болашағы жайлы болжам жасалынады. 1990-жылдары М.Қ.Қойгелдиевтің, Т.О.Омарбековтың және т.б. ғалымдардың еңбектеріңде асыра сілтеу жылдарыңдағы қазақ халқының демографиялық келбетін айқындайтын, халықтың санының азаюы мен апатқа ұшырауы салдарларын ашқан тұжырымдары жарияланды [23]. Онда Қазақстаннан тысқары кеткен қазақтардың саны мен әлеуметтік құрамы жөнінде құнды мәліметтер берілген. XX ғасырдың 80-90 жылдары демографиялык үрдістерге арналған М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаның монографиялары [24] жарық көрді. Мұнда Қазақстан халқының өсіп-өнуі мәселесі экология мен денсаулық сақтаудың өзекті мәселелерімен тығыз байланыста қарастырылып, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының демографиялық процестерге тигізген әсері талдаңды.Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы тарихының аймақтық аспектілері де зерттеушілер назарынан тыс қалмады. Жеке аймақта шоғырланған халықтың демографиялық және әлеуметтік дамуы жөніңдегі құңды еңбектің қатарыңда М.Н.Сыдықовтың еңбегі елеулі орын алады [25]. Оңда Батыс Қазақстан өңірі халқының XIX ғасырдан XX ғасырдың 90-жыддарына дейінгі аралықтағы калыптасу және даму тарихы қамтылып, тұрғылықты халықтың саны мен ұлттық құрылымы мұрағат деректері мен халық санағы есептері негізіңде талданады. Автор бұл еңбегіңде 1920-жылдардың I-жартысы мен ұжымдастыру науқаны тұсындағы халқымыздың тарихыңдағы ақтаңдақтарды ашуға әрекет жасаған. Сонымен бірге, ғалым мұрағат деректерін пайдалана отырып, 1937-1959 жылдардағы Батыс Қазақстан халқының санын аныктауға зор үлес қосқан.48. Х.Досмұмаммедұлының қазақ батырлары Исатай, Махамбет, Жалаңтөс батырлар туралы зерттеуі. ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялыларының бірі Х.Досмұхамедұлы [10] Кіші жүздегі халық толқуларының, соның ішінде 1836-1838 жылдардағы И.Тайманов пен М.Өтемісов бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себептерін, жүру барысын, тарихи маңызын қарастырды. Автор Ресей империясы аграрлық саясатының зардаптарын, қазақтардың жерге деген мұқтаждығын, Орда территориясының қасақана шектелуін ашып көрсетті Махамбет батыр – заманындағы Кіші жуздегі батырлардың бәрі де Исатайға жолдас болған. Бас басына бұларды тексеруге мағлұматымыз жетпейді.Өтемісұлы Махамбет батыр – бастан аяққа дейін қасында жүрген, жауымен жауласып, дауымен дауласып, өлімге басын қиған Исатайдың жолдасы.Махамбет беріш руынан шыққан, жайық арасынан. Махамбеттің атасы Өтеміс, Өтемістің атасы Құлмәлі. Мәлі деген кісі жауда қолға түскен тұтқын екен. Жайық беріш Тумаш деген адамның балалары еншілес қылып алған. Өзін-өзі қызылбастың Нәдірше дейтін патшасының тұтқынымын дейді екен. Құлмәлі деген бұл күнде Гурьев уездінде Тайсойған деген жерде бір бөлек ел. Құлмәлінің тұқымынан би де, батыр да,, шешен де,әулие де шықты деп қазақтар ұлықтайды.Өтеміс Айшуақтың, Бөкейдің заманында қазақтың қабырғалы бииінің бірі болған. Махамбеттің Бекмахамбет деген ағасы Жәңгір ханның орда биінің бірі болған, ханды жақтап , Исатай мен Махамбетке қарсы болған. Махамбеттің өзі де жас кезінде Жәңгірдің нөкерінде екен. Исатай ханға өарсы бола бастағанда –ақ Исатайға еріп кеткен. Махамбет өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы болған. Өте қызулы адам екен. Әдіс, шеберлікке кем болса керек. Бағыт алған жағынан жағынан қарыспайды екен. Исатай жұртты ақылмен, дәлелмен, түрлі әдіспен соңынан ерткен адам болса, Махамбет көпті қыздырып, көңілін аудартып ертетін адам болған. Исатай ақсақалдармен, басадамдармен ақылдасып, кеңесіп отырғанда, Махамбет айналасындағы үйлерге,ауылдарға қыдырып өлең айтып, домбыра тартып, жұртты қыздыратын еді дейді. Махамбет мінезі сотқар, қалжыңқой,бетің-көзің демей ойына келетінін айтып салатын болған. Жауласқан мезгілде өте батыр,айлакер болған. 1838ж. қауыстың 23-і Бқкейлікте Бекайдар дейтін жерде Исатайды 30 жолдасымен орыс отряды қалмайды. Махамбет жолдасымен мылтық атып,садақ атып,найза жұмсап отрядты қайырып, Исатайды 2 жолдасымен шығарып жібереді. Исатай құтылған соң Махамбет жолдастарымен қашады. Қуғыншылар соңынан қуып, Махамбетті ұстауға таянады. Сонда Махамбет астындағы бұлық көпшікті жарып жіберіп, ішіндегі мамығын жақындап қалған қуғыншылардың көзіне шашып, құтылып кетеді.Махамбеттің мінезі Исатайдікі секілді көптің басын құрастырып, бүтін елді соңына жүргізетін мінез емес, Махамбет жақсы үндеуіш,жақсы бастықтың қолында ыңғайлы қолбасы. Ананы-мынаны істеп келге табылмайтын адам. Исатай–Бөкейліктің қазағы , руы байұлы беріш. Беріштің ішінде жайық, жайықтың ішінде ағатай. Әкесі Тайман, Тайман әкесі Бекәлі, Бекәлі әкесі Боқай, Боқай әкесі Ағатай. Исатай 1789ж д.к. 1838ж 12 шілдеде Темір уездінде Қиыл деген судың бойында соғыста өлді. 1830ж бастап Жәңгірге қарсы болды. Ақырында ханмен жауласты. Ханға патша үкіметі болысты. Исатай жеңілді. 1837ж қашып Жайықтың бергі бетіне өтті. Әлім деген рудың ішіне келіп, қазақты үкіметке қарсы көтерді. Бүтін Кіші жүз соңына ерді. Хиуа мен түрікпен жәрдемдес болды. 1838ж хандарға,патша үкіметіне қарсы соғыс ашып, Оралға келеді. Аз ғана әскермен жортуылға шығып қаза табады.Исатай ұраны- хандарды, сұлтандарды жою,билікті қара қазақтың өзіне беру,бұзық билерді жоғалтып,әділдік түзеу,орыс законын тастап,елге қазақтың әдетінше билік жүргізу,қазаққа жақсы қоныс алып беру,хандардың,төрелердің,келімсектердің тартып алған жерлерін қайтару. Исатай қозғалысы патша үкіметіне де қара қазаққа да көп әсер барді. Исатайға заманындағы батыр-билердің көбі-ақ жолдасболды. Исатайдың бас жолдастары: беріштен Махамбет,байбақтыдан Жүніс,алашадан Ырсалы,ысықтан Қалдыбай мен Қабыланбай,әлімнен Есет,танадан Наша,Есімханұлы Қайболды төре т.б Исатай қозғалысын басқан соң үкімет елге қатты тиді. Исатайшыларды Бөкейлікте Жәңгір хан тергеді. Оралда Баймағамбет тергеді. Көп адам жазаланды, қуғын сүргін көрді. Жалаңтөс батыр – Самарқан шәрінде ескіден қалған түрлі үйлер, тамдар бар. Бұлардың көбі бұзылған, көбінің тек олрны бар. Бұлардың ішінде осы күні де көріп жарап,өткенді көз алдымызға елестететіні мыналар 1. Темір асқақ моласы 2. Ұлықбек медресесі 3.Тілде-қары деген медресе 5. Шайзында деген әулиенің моласы 6. Бибі ханым және т.б. Шырдардың ішкі дуалында қақпаның үстінде мынадай парсы тілінде жазу бар: Жазудың тәржімесі: Сап түзеп әділ Жалаңтөс келді,Кемеліні мақтауға сөйлеушінің тілі дүрге толған. Ол адам осы жерге медрес салды. Жерден мақтану туын көкке жеткізді. Неше жылдар тырысса да ақыл құсы менде. Күмбездің түбіне ойлап жете алмас. Жана да бұны көріп көктегі жаңа ай таңданып бармағын тістеді. Бұны салдырған Жалаңтөс батыр келді. 49.С.Бабажанов тарихи этнографиялық еңбектері. Батыс Қазақстанды зерттеудегі ғалымның үлесі. Мұхамбет-Салық Бабажанов (1834-1871) – туған халқы және оның ар-абыройы мен теңдігі үшін қайрат-жігерін аямаған, әділдік жолдан таймаған аяулы, білімді, зерделі азаматтардың бірі, публицист, ғалым-этнограф әрі экономист. Кеңес өкіметі кезінде мүлде атаусыз қалған М.Бабажанов есімі қазақ елі теңдік, азаттық алғаннан өз тұғырына қайта көтерілді. М.Бабажанов – ХІХ ғасырдың орта кезінде Шоқанмен қатар шыққан белгілі ғалымдардың бірі. Ресей Географиялық қоғамына мүшелікке Шоқан мен Семенов-Тянь-Шанскийдің кепілдеме бергені оның ғалымдық дәрежесін айқындай түседі. Мұның сыртында ғылыми еңбектері үшін М.Бабажанов Ресей Географиялық қоғамының күміс медалімен Орта Азия және Қазақстан ғалымдары арасында тұңғыш алған қайраткер екенін де айтып өткен жөн. М.Бабажановтың атын шығарған оның ғылыми-этнографиялық және публицистикалық шығармалары еді. Сегіз қырлы, бір сырлы ғалымның бұл еңбегі айрықша тоқталуды талап етеді. Қуғындағы кезінде де, бақытты кезінде де ол қаламын қолдан түсірмей, әділдік, шындық жолындағы өткір мақалаларын жариялап, күресін тоқтатқан жоқ. 1854 жылдан бастап Санкт-Петерборда, Орынборда және іргелес Астрахань губерниясында шығып тұратын «Северная пчела», «Санкт-Петербургские ведомости», «Деятельность», «Охота», «Волга», «Орыс географиялық қоғамының хабарлары мен жазбалары», «Этнографиялық жинақтар» сияқты газет-журналдарды жаздырып алып, оқыды және оларға мақалалар жазды.М.Бабажанов заманы алғашқы қазақ зиялыларының туып, өсуі мен шетел және орыс саяхатшылары мен ғалымдарының қазақ өлкесін зерттей бастауымен тұтас келді. Орыстардың жергілікті халық өмірі мен тарихын, әдет-салтын білмей жазған, көбінесе теріс пікірде құраған мағынасы тайыз мақалаларын оқыған ғалым қолына қалам алып, көптеген мәселелерді өзі жазды. Және білгірлікпен дәйекті түрде жазды. Оның бұл мақалалары жоғарыда аталған газет-журналдар кідіріссіз жариялап тұрды. Оның әсіресе «Қымыз туралы жаңалық», «Орал казак-орыстары мен Ішкі Орда қазақтарының айтысы», «Ішкі қазақ Ордасының жылқылары және оны бағу», «Нарын құмы жөніндегі мәліметтер», «Ішкі Бөкей ордасындағы аңшылық» деп аталатын мақалалары мен зерттеу еңбектері мән-маңызы өте жоғары еңбектер еді. Әсіресе, мұндағы жылқы, қымыз жөніндегі жазбалары күні бүгінге дейін құны жоғалмайтын дүниелер.«Ішкі қазақ Ордасының жылқылары және оны бағу» Ішкі Қырғыз Ордасындағы жылқы түрлері туралы жазған, соның ішінде Берік, Жүрдек, Жүйрік, Қарғаншыл, Қашағаншыл, Жүйрік-байғаты сияқты асыл тұқымды жылқыларды сипаттап және қандай мақсатта пайдаланылғанын жазған. «Ішкі Бөкей ордасындағы аңшылық» Ішкі Ордасдағы қырғыздардың аңды аулау әдіс-тәсілдері мен кейбір ғұрыптарына тоқталған. Соның ішінде қырғыздардың қасқырды қалай аулайтынын жазған. М.Бабажанов Ішкі Ордаға саяхаты кезінде кездестірген пайдалы қазбалар туралы да жазған(Күкірт, тұз). 1862 ж. 18 тамызда Нарын Құм маңынан табылған ақ тасты әйел мүсінін сипаттап жазған. М.С.Бабажанов Ішкі Ордаға қатысты көптеген мақалалар жазды. Бөкейліктердің жерге деген мұқтаждығын сипаттайтын «Оралдық казактардың Ішкі Орда қазақтарымен жанжалы» атты мақаласында қазақтардың мүшкіл күйі, казактардың озбырлығы, үкімет шенеуніктерінің көзсіздігі нақты дәйектермен нанымды бейнеленді Ресейді және оның шет аймақтарын зерттеуде орасан зор роль атқарған ғылыми орын – Орыс географиялық қоғамының “Хабаршысы”, “Жазбалары” және “Этнографиялық жинақтарына” үзбей мақалалар жазып тұрады. 50. Күнбатыс Алаш Орда тарихының зерттелуі / Нұрпейіс, К.Н. Қойгелдиев,. М.Қ. Озғанбай, Д.А. Аманжолова, Д. Сүлейменова, Р. Мажитов, Б. Боранбаева. /80-жылдардың соңында, қоғамдық күштердің талап етуімен мерзімді баспасөз беттерінде саяси қуғын-сүргін кұрбандары туралы жарияланымдар қайтадан көріне бастаған кезде кылаң берді, тек сонда ғана ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен тұрғындардың аштықтан жаппай қырылуының шынайы тарихын қалпына келтіру туралы мәселе алғаш рет қойылды. 80-жылдардың соңында академик Б.А. Төлепбаевтың, ол кезде ҚРҰҒА-ның мүше-корреспонденті К. Нұрпейісовтің дарихшы-ғалымдар М.К. Қойгелдиевтің, В.К. Григорьевтің, әдебиеттанушы Т. Кәкішевтің және басқалардың бастамасымен, XX ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық күресіндегі Алаш қозғалысы және Алашорданың алатын орны мен рөлі туралы мәселе алғаш рет талқыланды. 80-жылдары «Қазақстандағы Қазан революциясы» тақырыбымен жарияланған аз ғана басылымдардың бірі К. Нұрпейісовтің монографиясы. болып табылады, онда автор Қазақстандағы қосөкіметтіктің ерекшеліктері, Қазақстандағы Кеңестердің көтеріліс органдарына айналуының қарама-қайшы үрдісіндегі жалпы (бүкілресейлік) мен жекенің (қазақстандық) арақатысы, ал одан кейін мемлекеттік билік пен басқару органдарына айналуы мен олардың шаруашылық және мәдени құрылыстың бастапқы кезеңіндегі нақты қызметі секілді проблемалар көріністеріне неғүрлым терең талдау жасауға басты назар аударды. Автор, пікір айтушылардың атап өткеніндей, өлкенің облыстық және уездік кеңестері атқару комитеттерінінң құрылымына, оны жетілдіру бағытындағы жұмыстарға, негізгі бөлімдердің қызметтік міндеттеріне мұкият талдау жасады, атқарушы аппараттардың құрылымындағы жергілікті ерекшеліктерді бөліп карастырды, жаңа сот жүйесін қалыптастырудың бастапқы кезеңдерін көрсетті. Д.А. Аманжолованың «Қазахский автономизм и Россия: История движения Алаш» (М., 1994), К.Н. Нүрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» (А., 1995), К.Н. Нүрпейісовтің «Алаш һәм Алашорда» (А., 1995), М. Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» (А., 1995), «Движение Алаш» құжаттар мен материалдар жинағы (А., 2004, 2005) және басқалар ұлт-азаттық қозғалысының тарихына, қоғам дамуының бетбұрысты кезеңдеріндегі қазақ зиялыларының рөлі мен орнын анықтауға қатысты жаңа көзқарастың қалыптасқанын аңғартты. Кеңес Нұрпейісұлы ХХ ғасырдың басындағы қазақ тарихының күрделі беттерін қайта қарап, шындықты ашты, сол заманда өмір сүріп, тоталитарлық жүйеге қарсы күрескен тарихи тұлғаларды ақтап, кеңестік дәуірдегі қуғын-сүргін саясатын мұрағаттық нақты деректер арқылы әшкереледі. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының егемендігі мен тәуелсіздігі үшін күрескен көптеген Алаш қозғалысының қайраткерлері «халық жауы» атанып, жандары қыршындай қиылып, зардап шекті. Кезінде атын атау түгіл, олар туралы ойлау мүмкін болмады. Ол жайында К.Нұрпейісұлы былай дейді: «Ғасыр бойында Қазақстанда орын алған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және рухани-мәдени өзгерістердің нәтижесінде өмірге келген және өзінің алдында үш ұлттық мақсатты: қазақ халқын отарлық езгіден құтқаруды, оның мемлекеттігін қалпына келтіруді және қазақ қоғамын өркениетті елдер қатарына қосуды міндетті түрде алдына қойған, Алаш қозғалысы болды. Ал, осы қозғалыстың Әлихан Бөкейханов басқарған көш бастаушылары 20-30 жылдары түгелге дерлік “ұлтшылдар”, “халық жаулары” деген айдармен Кеңес өкіметі тарапынан қатаң жазаланды (атылды, айдалды, түрмелерге отырғызылды)» Өзімізге белгілі патша үкіметі қазақ жерінде екі ғасырдан артық отарлық саясат жүргізді. Отаршылдардың шовинистік саясаты қазақ елінің зиялы қауымын отаршылдық езгіге қарсы күреске көтерді. Қазақ зиялылары осы күрестің басында тұрды. Сол кезеңдердегі зиялы қауымды біріктірген Алаш қозғалысы, Алаш партиясы болды. Бұл жайында академик К.Нұрпейіс: ХХ ғ. алғашқы ширегіндегі Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінің бірі Алаш партиясымен Алашордаға тікелей байланысты. Алаш партиясымен Алашорда тарихын арнаулы әдебиетте көбінесе Алаш және Алашорда қозғалысының тарихы деп те атайды. Алаш немесе Алашорда қозғалысы бірнеше құрамдас бөлімдерден тұратын күрделі ұғым. Біріншіден, саяси партия ретіндегі Алаш, екіншіден, мемлекеттік құрылым түріндегі Алаш автономиясы, үшіншіден, осы автономияны басқаруға тиісті болған Алаштың ордасы (Алашорда үкіметі) туралы мәселелер- деп /2/ Алаш қозғалысының мазмұнында үлкен саяси мән жатқандығын айтады.Тағылымы мол ғалымның Алаш мәселесін зерттеуге түрткі болған қандай оқиғалар екендігін жазушы Нұрлан Оразалин өзінің естелігінде былай деп жазады: Кеңес Нұрпейісов туралы әңгіме айтқанда, өзгені білмеймін, менің тілімнің ұшына еріксіз «алаш», «алашорда», «алаш арыстары», «алаш азаматы» деген төркінінде әлдеқандай ойды тербеп, жүректі қоздайтын киелі сөз, қасиетті ұғымдар тұрады.Еліміздің тәуелсіздік алуына байланысты Отан тарихын терең әрі жан-жақты зерттеу мәселесі тұрды Осыған байланысты К. Нұрпейіс алғашқылардың бірі болып ХХ ғ. бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыс тарихын, 1917 ж. ақпан және қазан революциялары мен Алаш қайраткерлері жетекшілік еткен Қазақ Автономиясының тарихын объективтік тұрғыдан зерттеу мәселесін көтерді және көп ұзамай өзінің «Алаш Һәм Алашорда» атты монографиясын жариялады . Сонымен бірге, «Алашорда» Автономиясының тарихын зерттейтін ғылыми мектептің негізін салушылардың бірі Т. Рысқұловтың өмірі мен қызметін зерттеуге үлес қосты.Мәмбет Құлжабайұлы Қойгелдиев (18.08.1946 жылы туылған, Төле би ауылы, Шу ауданы, Жамбыл облысы) – ғалым, тарих ғылымының докторы (1994), профессор (1995), белгілі алаштанушы. Қырғыз мемлекеттік университетін бітірген (1968). 1971 – 2002 жылы ҚазҰУ-де, Қазақстан КП ОК жанындағы Партия тарихы институтында, ғылыми-педогогикалық жұмыстармен айналысты. 2002 жылдан ҚР ҰҒА-ның Тарих және этнология ин-тының директоры. 20 ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ интеллигенциясының қоғамдық-саяси қызметін зерттеумен шұғылданады. Тарих ғылымында Алаш қозғалысы тарихына жаңа көзқарас қалыптастырды. Қазақтың сан ғасырлық тарихының ең жарқын беттерін жазған Алаш қозғалысы - тарихи-саяси, айрықша құбылыс ретінде ұлтымыздың мәдени- рухани даму жолын жаңа арнаға бұрғаны сөзсіз. Өйткені ол Қазақ баласының саясат, мәдениет сатысына көтерілгендігін айғақтай отырып, ендігі жерде ұлт ретінде дербес өмір сүруге, өзге елдермен терезесі тең халық ретінде азат күн кешуге болатындығына әлеуметті сендіре алған жаңашыл козғалыс еді. Қозғалыстың қарқындылығы мен жаңашылдығы - қазақ қоғамы үшін қиын-қыстау сол бір дүбірлі шақта азаттық ұранын салып, іс жүзінде бытыраңқылык пен мемлекеттік институттар қалыптаспаған сахара төсінде дербес мемлекет құруға бел шешіп кірісуінде еді. Алмағайып кезеңде амал тауып, халқының басын қосып, ертеңіне сендірген осындай ұлы топ бұғанға дейін болмағаны тарихтан белгілі. Олар сол түста кездескен қиындықтардың барлығын жеңе білді, түпкі мақсатқа жету үшін, қандай да болмасын, замана сауалының оңтайлы шешімдерін таба білді. Алаш қозғалысы совет өкіметі тарапынан терістелгенімен, оның идеялары ұлтжанды азаматтардың жүрегі мен санасында өмір сүріп келді. Оның жарқын әрі бұл тартпас мысалы - тәуелсіздіктің қарсаңында Алаш идеясының қайтадан жаңа күшпен жаңғыруы. Озғанбай Өмірзақ - тарих ғылымдарының докторы, профессоры. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қызметкері. Ы.Алтынсарин Ы. Алтынсарин атындағы академияның президенті. 50-ден астам ғылыми мақалалардың авторы. Кітаптары: «Дәуір бел- белестерінде», «Халықтан асқан үстаз жоқ», «Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905-1917)», «Қара нар керек бұл іске», «Атамекен хикаялары», «Рух күрескері. Духоборец». Ғалымның еңбектерінде Алаш қайраткерлерінің саяси қызметтері мен қоғамдық істері жөнінде ғылыми қорытынды жасалған. Маңғыстау обл. азаматы.Ө. Озғанбай кітабында Алаш зиялыларының еңбектеріне талдау жасай отырып, патша үкіметінің отаршылық саясатын аша білген. Аманжолова Д.А.книга в хронологически-проблемном плане является первым достаточно полным аналитическим исследованием истории движения Алаш и Алзш-Орды. В настоящее время данный труд имеет особую актуальность в контексте новых условий этноидентификации и социальной модернизации народов постсоветских государств, развития казахстанской многонародной нации и культурной консолидации общества. Д.Сүлейменова т.ғ.к., доцент,БҚГИУ, Батыс Қазақстангуманитарлық академиясы Қазақстанның Ресейге бодан болғаннан бергі тарихындағы XX ғасырдың алғашқы ширегін «саяси күрестер мен рухани жаңғыру кезеңі» деп айтуға әбден болады. Бұл кезеңде саяси күрес сахнасына Ресейдің аса үлкен ғылыми, саяси орталықтарында білім алған, сол кезеңдегі Еуропадағы саяси күрестің бет алыс бағдарларынан әбден хабардар, экономика, құқық тарихы мен теориясын терең меңгерген қазақ зиялыларының үркердей озық ойлы тобы шықты. Олардың басым көпшілігі ғылымға емес – утопияға, демократияға емес – авториторизмге негізделген болшевизм идеясын қабылдамай, баррикаданың арғы бетіне шығып, өз елінде, өз жерінде отырып азап шеккен қазақ халқының мұң-мұқтажын қорғауды мақсат еткен Алаш партиясын ұйымдастырды. Ел алдындағы ұлы мақсаттарды жүзеге асыратын атқарушы билік органы – «Алашорда» үкіметін құрып, ұлттық-аймақтық негіздегі «Алаш автономиясы» мемлекеттігін жариялауға талпыныс жасады. Қазақ халқының ұлттық, саяси санасын қалыптастырудағы ең биік белес болған XX ғасыр басындағы осы бір қазақ зиялылары алдыңғы қатарлы тобының саяси қызметі де, кұқықтық көзқарастары да, тіпті ғылыми, әдеби мұралары да ұзақ жылдар бойы жабық тақырып саналып, зерделі зерттеулерге объект бола алмады. Оларсыз қазақ тарихы – тұл, алтын дегені – күл еді. «Алаш» партиясынсыз саяси күрес тарихын, «Алашорда» үкіметінсіз экономикалық ілімдер мен реформалар тарихын, «Алаш автономиясынсыз» Қазақстан мемлекеттілігінің негізін, Алаш ардагерлері өмірінсіз ұлт тарихын жасау, мемлекеттік тіліміздің тарихын қалыптастыру мүмкін емес. Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен құқықтық құжаттарды, саяси-құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі, осы салада мемлекеттік тілдің де атқарар қызметі зор.Тәуелсіздік тарихында Алаш қайраткері Иса Қашқынбаевтың өз орны бар –Д.Сүлейменова Б. Боранбаева - белгілі Алаш қайраткері, ақын, ағартушы Ғұмар Қарашты зерттеушілердің бірі. 52.Қазақстанның кеңестік дәуірі тарихының тарихнамасы. Соғыстан кейінгі жылдары облысық партия комитеті қоғамдық бұқаралық ұйымдар арқылы өлкенің эканомикасы мен мәдени тұрмысын қалпына келтіру әрі қарай дамыды.19 ғ аяғынан оқу ісі жанданып мектептердің облыста 3 категориясы қалыптастыОрал әскерінің халық мектебі діни оқу орындары және халық ағарту министрлігінің мектептері.Облыста 18 шіркеу мектебі болған оларда 1900 жылы 1986 бала оқыған.1897 жылы санақ бойынша Орал облысынды халқының 87 пайызы ауыл шаруашылығымен айналысқан.Сонымен қатар тау кен өндірісі яғни тұз өндіру құрылыс материялдары өнеркәсібі балық аулау мұнай өндірісі болды .Кіші жүзде саяси және әскери өктемдігін күшейтіп отарлауды нығайту үшін 1868 жылы өлкені Орал Торғай облыстарына бөліп оның губернаторы әскери күштің басшысы болды.Орал облысына Кіші жүздің жартысынан көбі Маңғыстау приставасы қарады.Батыс Қазақстан алабы қазақтарының облыстық съезі көкек айының19-да басталып оған барлық болыстардан 800 астам делегеттар келді.Съезд өз жұмысының алғашқы күнінде облытық қазақ азаматтық атқару комитетін сайлады құрамында 20 адам төрағасы Жаһанша Досмұқамбетов болды. Орал казак әскері үкіметінің өлке эканомикасын қайта қалпына келтіру,халықтың әлеуметтік жағдайын реттеу,оқу мәдени жұмыстарды жолға қою т.б елге қажет мәселелермен шұғылданбаған.ОКӘУ-ң эканомикалық,аяси,әлеуметтік программасы болмаған ОКӘ-і өлкеде басқа ұлттар мен көрші ресей губерниялары тұрғындарының байлығын тартып алып иемденумен шұғылданғаны белгілі. 15-16 ғ басында Батыс Қазақстан аймағында өзіндік қазақ жұртын қалыртастырудың күрделі этникалық үрдісі жүреді.Бұл процесті туздетуде 15 ғасырды соңғы ширегінде Моғолстан мемлекетінің әлсіреуі мен құлауы арқасында Жетісу тайпалары мен руларынан қазақ хандары құрмынан енуі 16-17 ғасырдағы қазақ хандығы нығайын шекарасын нығайтып,ұлғайтып қазақтардың этникалық аумағынан негізгі бөлігін Батыс Қазақстан аумағына шоғырландыруы себеп болды.Әсіресе 16 ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қасым ханның сыртқы саясатындағы сәтті жорықтары оның қазақ жерінің ұлан байтақ кеңістігіне өз үстемдігін түбегейлі нығайтуға мүмкіндік берді.Нәтежесінде орталығы Сарайшық қаласы болған Батыс Қазақстан аймағында мемлекет біржолата орнап,өз саяси ықпалын бүкіл қазақ жұртына жүргізуге мүмкіндік алды.15 гасырдың аяғында Қазақстан жерінде Ноғай ордасы құрылды.15 гасырдың ортасында,Ноғай көштері Сібірден Түменге дейін,Арал маңайына Сырдария алқаптарына дейін барған.Осы территорияларды мекендеген қыпшақ,қаңлы,найман,үйсін,қоңырат тайпалары маңғыт, алшын,қытай,ас,тама руларымен қатар ноғай халқының құрамына енді. 53. Қазақстандағы мәдени құрылыс / 1920-1940 жж./ мәселесінің тарихнамасы / Ә.Канафин, Р.Б. Сүлейменова, Х.И. Бисенов, Х.Б. Табылдиев, Х.Әбжанов т.б/. Кеңестік кезеңдегі Қазақстан мәдениетінің тарихы туралы ғылыми түсініктің қалыптасу үрдісін мына кезеңдерде бөліп көрсетуге болады: 1-кезең — 1917-1950 жылдар ортасы: мәдениет тарихын зерттеудің және деректемелердің қалыптасуының алғашқы кезеңі. Бүл жылдары аталған кезеңнің мәдениет тарихы жайлы осы заманғы ғылым талабына сай келетін тарихи еңбектер болған жоқ. Іс жүзінде мәдениет тарихының кәсіби кадрлары да болмады. Мәдениет тарихының проблемалары саяси және мемлекеттік органдар басшылары мен сол жылдар оқиғаларына қатысушылардың сөздері мен мерзімдік басылымдар беттерінде көрініс тапты. 2-кезең –1950 жылдардың екінші жартысынан 1980 жылдардың ортасына дейін. Академик Р.Б. Сүлейменов Қазақстанды кеңестік мәдени жаңғыртудың ақиқатын капиталистік емес даму бағдарындағы мәдени революцияның лениндік идеяларын жүзеге асыру ретінде бағалап: «Республикадағы мәдени революцияның тарихи тәжірибесі көрсеткеніндей, социализм заңдылықтарының бірі ретіндегі мәдени революцияға тән негізгі сипаттардың бәрі оған да тиісті», - деген тұжырымға келеді. Ұзақ уақыттар бойы Қазақстанның мәдениет тарихын көрнекті ғалым, академик Р.Б. Сүлейменов зерттеді. Ол өз ізденістері нәтижесінде көптеген іргелі монографиялар мен мақалалар жазды. Бұлардың ішінен Х.И. Бисеновпен бірігіп жазған «Артта қалған халықтардың мәдени дамуының социалистік жолы (Қазақстан кеңестік мәдениетінің қалыптасу тарихы. 1917-1965)» еңбегін айрықша атап өтуге болады. Сондай-ақ «Мәдени төңкерістің лениндік идеялары және оның Қазақстанда жүзеге асырылуы» іргелі монографиясы да мәдениет тарихын зерттеудегі құнды еңбек саналады. Оларда, автордың өзі атап өткеніндей: «Қазақ КСР-інде кеңестік мәдени қайта өрлеу шараларының жүзеге асырылуын», сондай-ақ «Қазақстан халықтарының рухани мәдениетінде капиталистік емес дамудың лениндік идеяларының көрініс табуын зерделеуге талпыныс жасалынған» Әрине, тұғырнамалық тұрғыдан бұл зерттеулер кеңестік кезең идеологиясының ықпалында жазылған, әйтсе де Р Б. Сүлейменов өз енбектерінде бай деректік материалдар негізінде 1917 жылдан 70-жылдар басына дейінгі халыққа білім беру, ғылым және мәдениет салалары дамуының тарихын қайта жаңғыртты. Оның зерттеуінің көптеген тұжырымдары күні бүгінге дейін өзектілік құнын жойған жоқ. 1970-1980 жылдары жарық көрген А.К. Қанапин мен А.Д. Яндаровтың, Н. Жанділдиннің, К. Бейсембиевтің, М. Бурабаев пен В. Черняктің монографиялық еңбектері және Р.Б. Сұлейменовтің «Қазақстандағы мәдени төңкерістің зерттелу кезеңдері» атты мақаласы халқымыздың рухани өміріндегі өзгерістер туралы кең әрі терең түсініктер тұрғысында жазылған. Қазақстан тарихшылары, сондай-ақ зиялы қауымның, оның ішінде ұлт зиялыларының да қалыптасу тарихы жөнінде, бұл ретте олардың өздерінің ойынша, бұл үрдістің ерекше жақтарын аша отырып, зерттеулер жүргізді.Осы жылдары тағдырлары еліміздің тарихымен біте қайнасқан бірқатар ғалымдар мен жазушылар, артист, әншілер қазақстандықтардың жаңа ұрпағына өткен өмір жолдары туралы естеліктерін арнады. Қазақстан зиялылары аға буын өкілдерінің шығармашылық жолы мен тағдыры мәдени дамудың тарихын және осы заманғы мәдениет түрлерінің қалыптасу ерекшеліктерін ашып берді. Сонымен қатар олар өнердің дербес жанрларының, тұтастай алғанда мәдениеттің дамуына қосқан әрқайсысының жеке үлестерін де бейнелеп көрсетеді. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстанда қоныс тепкен кеңестік белгілі мәдениет қайраткерлерінің әр жылдары жариялаған естеліктерінде сол жылдары тізе қосып, бірге еткен еңбек пен рухани өмір жайлы айтылады. Авторлардың өздеріне тән жеке әсерлерінің көптүрлілігі соғыс сынағының ауыр жылдарындағы республиканың мәдени өмірінің жалпы кескін-келбеті туралы түсінігімізді кеңейтуімізге және байытуымызға мүмкіндік береді. Тұтастай алғанда, Қазақстанның кеңестік кезеңдегі мәдениет тарихы жөніндегі зерттеулер моральдық жағынан елеулі түрде ескірді. Әйткенмен, бұл бағыттағы жұмыстар өзінің айтарлықтай дерекнамалық мәнін жоймайды. Сандық мәліметтерді жалпылау жөнінен бірсыпыра жұмыстар жүргізілді және ғылыми айналымға кең көлемді деректемелік қорлар енгізілді. 54. Азамат соғысының тарихнамасы. / К. Нұрпейіс, Т.Елеуов, С.Н. Покровский, А.С. Елагин, С.З. Зиманов, Т. Хазіретәлі т.б С.М. Кенжебаевтың, С.З. Зимановтың, К. Нүрпейісовтін тағы басқалардың зерттеулерінде кеңестік және 1917—1920 жылдардағы Қазақстандағы ұлттық-мемлекеггік кұрылыстың жекелеген тарихнамалық және дереккөздік проблемалары қарастырылды. Қазақстанда Кеңес билігін орнату мен нығайту проблемаларын тарихнамалық тұрғыдан зерттеумен салыстыра карағанда, өлкедегі Азамат соғысынын тарихнамасы арнайы зерттелген жоқ. С.Н. Покровскийдің, А.С. Елагиннің монографияларының кіріспе тарауларында, Ә.С. Тәкеновтің, В.К. Григорьевтің жекелеген жұмыстарында 1918—20 жылдардағы азамат соғысы жөніндегі әдебиеттерге тарихнамалық шолулар беріледі. Қазақстан мен Орта Азия тарихшылары 60-80-жылдары екі революция мен Азамат соғысы тарихын зерттеуде елеулі табыстарға қол жеткізді. Бұл уақытта көптеген мақалалармен бірге, Қазақстандағы және тұтастай алғанда қазақстандық-түркістандық аймақтағы революция мен азаматтық қарсыласу тарихының манызды мәселелерін зерттеген байыпты монографиялық жұмыстар да жарық көрді. Бұл тұста С.Н. Покровскийдің, Т.Е. Елеуовтің, П.М. Пахмурныйдың, В.К. Григорьевтің, А.С. Елагиннің, К. Нұрпейісовтің, С.З. Зимановтың монографияларын, Қазақстан мен Орта Азия тарихшыларының ұжымдық еңбектерін атауға болады. Т.Е. Елеуовтін кітабы — тұтастай алғанда Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы мен ірге бекітуінің күрделі де қарама-қайшы үрдісін республика тарихнамасында тұңғыш рет зерттеген қордалы еңбек. С.Н. Покровскийдін, П.М. Пахмурныйдың, В.К. Григорьевтің, А.С. Елагиннің К. Нүрпейісовтің монографияларында Жетісуда және тұтастай алғанда Қазақстанда Кеңес өкіметінің жеңісі жолындағы күрес картинасы берілген, 1918-1920 жылдардағы Азамат соғысы мен партизандық қозғалыс тарихының маңызды аспектілері айқындалған, Кеңес өкіметінің өлкедегі әлеуметтік саясатынын алғашқы қадамдары көрсетілген. Кеңестік құрылыстың кала мен ауылдық-селолық мекендердегі ерекшеліктері ашылған, қазақ кеңес мемлекеттігін құрудың теориялық және практикалық аспектілері зерттелген. Қазақстандағы Кеңес өкіметі үшін күреске белсенді қатысушылар туралы, 50-жылдары жарық көре бастаған кітапшалар сериясын жариялау жалғасты. Мәскеудегі «Молодая гвардия» баспасынан Т. Кәкішевтің «Сәкен Сейфуллин» деп аталатын кітабы жарық көрді 60-70-жылдар проблемаларын зерттеу нәтижелері «Қазақ КСР тарихының» 4-томында (Бес томдық. Авторлары: К. Нүрпейісов, С.Н. Покровский, А.С. Елагин) төрт монографиялық тарау түрінде жарияланды. 55. Ұлы Отан соғысы кезіндегі Қаз.тарихын зерттеудің проблемалары. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан тарихнамасы кеңестік кезеңде жалпыодақтық тарихнаманың бір бөлігі болды және сол себептен жалпы еңбектерде, сонымен қатар соғыс жылдарындағы республиканың тарихы бойынша әдебиеттерді талдаған арнайы зерттеулерде де қарастырылды. Ұлы Отан соғысының тарихын зерттеуді негізгі үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең - соғыс жылдарынан бастап 1950 жылдар арасын қамтиды. Екіншісі - 1956 жылдан КСРО ыдырағанға дейінгі кезеңді қамтиды. Үшінші кезең – Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең. Соғыс кезіндегі республика тарихын зер сала зерттеп, алғаш көлемді монографиялар жазған ғалымдар – Ғ.Әбішев пен М.Қ. Қозыбаевтар болды. Тарихшы-ғалымдардың зерттеулерінде Ұлы Отан соғысы кезіндегі елдің дамуы, қазақстандықтардың майдан мен тылдағы жеңіске қосқан үлестеріне лайықты баға беріліп , «Қазақстан-майдан арсеналы» деген қорытынды жасалды. Алайда еңбектердің коммунистік идеология тұрғысынан жазылғандығы айқын көрінеді. Сонымен қатар осы кезеңде А. Нүсіпбековтың еңбектері, О. Малыбаев пен Ғ. Әбішевтің жұмыстары жаңаша ойларымен, пайымдауларымен көзге түседі . Олардың арасында соғыс жылдарындағы республика еңбекшілерінің еңбегі мен қазақстандықтардың Мәскеу түбіндегі шайқасқа қатысуы академик А.Н. Нүсіпбековтің ғылыми еңбектерінде орын алды. Тарихшы-ғалым бұл еңбектерінде мерзімді баспасөз материалдарымен қатар мұрағат құжаттарын кең қолдана отырып, еліміздің майданға қосқан үлесі жөнінде пікірлер айтты.Соғыстан кейінгі кезеңде атақты жауынгерлердің есімдері мен ерліктерін насихаттауда бірқатар еңбектер жарық көрді, олардың алғашқылары «Кеңес Одағының батырлары – қазақстандықтар» жинағына өмірбаяндық мәліметтер, марапат қағаздардың көшірмелері және соғыс жылдарының басқа да құжаттары мен материалдары енгізілді. Қазақстандықтардың ерлік істері жөнінде және тыл еңбеккерлерінің қажырлы еңбегі жөнінде «Қазақ ССР тарихының» бірнеше рет жарық көрген басылымдарында келтірілді . И.В. Сталиннің жеке басына табынушылықты әшкерелеген Кеңес Одағының Коммунистік партиясының ХХ сьездінен кейін зерттеушілердің мұрағаттарда жұмыс жасау мүмкіншілігі кеңейіп, жалпы тұжырымды еңбектер мен монографияларды даярлау үрдісі біршама қарқынды дами бастады. 1950 жылдардың соңы-1960 жылдардың басында 6 томдық «1941-1945 жж. Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысының тарихы» және 12 томдық «1939-1945 жж. Екінші дүниежүзілік соғыс тарихы» жарық көрді. Жалпы, тарихшылар Т. Балақаев пен Қ. Алдажұмановтың мәліметтері бойынша Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың қатысуы туралы 1941 жылдан бастап 1979 жылға дейінгі аралықта 25 монография, 11 мақалалар жинағы, құжаттар мен естеліктер, 200-ге жуық ғылыми мақалалар, 20-дан астам естеліктер мен шағын кітапшалар жарық көрген. Бұл кезеңде жарық көрген еңбектердің ішінен республика ауыр өнеркәсібінің дамуы туралы жазған В.Я. Басиннің, Л.А. Пинегина мен С.А.Федюкиннің, Г.Чулановтың, мұнай өндірісі туралы Т.Шаукенбаевтың еңбектерін бөліп айтуға болады . Ф. Михайлов пен К.Оразов өз еңбектерін соғыс кезеңіндегі кадр мәселесіне, бірінші кезекте өнеркәсіп пен көлік саласы үшін қажет кадрларды даярлау мәселесіне арнаса, соғыс жылдарындағы әйелдер мәселесіне Г. Нұрбекова өз жұмысын арнады. Соғыс жылдарындағы Қазақстанның колхозшы шаруаларының Жеңіске қосқан үлесі, олардың майдан мен тылды азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен жабдықтау жөніндегі рөлі туралы мәселеге де ерекше назар аударылды. Т.Б. Балақаев пен Қ.Алдажұмановтың еңбектерінде эвакуацияланған тұрғындардың ауылшаруашылық өндірісіндегі қосқан үлесі, малды эвакуациялау және орналастыру, республика колхоздарының азат етілген аудандарға көрсеткен көмегі кеңінен көрсетілген [11]. Ауыл мен қала арасындағы байланыс түрлеріне, бақташылық мал шаруашылығы мәселелеріне, колхоз саудасына, сонымен қатар, соғыс жылдарындағы колхозшылар арасындағы партиялық-саяси жұмыстардың формалары мен әдістеріне көп көңіл бөлінген. Жергілікті партия ұйымдарының жұмысы, комсомол ұйымдарының қызметі туралы А.В. Шошенко, С.Каймолдин, И.Спиридоновтың еңбектерінде қарастырылды. Жекелеген жұмыстар біздің республикамыздағы денсаулық сақтау ісінің хал-жағдайына және госпитальдардың қызметіне арналды. Бұлар– Қазақстандағы денсаулық сақтау ісі мен санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің тарихы жөніндегі Р.И.Самарин мен А.Р.Чокиннің және госпитальдерді қабылдау, орналастыру және емдеу қызметтері туралы М.А. Жақыпованың еңбектері. 1960-1980 жылдары соғыс кезінің құжаттарын жариялауға көп көңіл бөлінді. 1968 жылы Қазақ КСР ҒА Ш.Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институты Қазақстан КП ОК жанындағы Партия тарихы институтымен, Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы Бас Мұрағат басқармасымен және журналист, жазушылармен бірігіп, «Кеңес Одағының батырлары – қазақстандықтар» атты екі томдық еңбек шығарды. Онда алғашқы рет сол кезде белгілі болған Ленин орденімен және Алтын Жұлдыз медалімен марапатталған 447 қазақстандық жауынгерлер туралы материалдар жинақталды. Отанды қорғауда қазақстандықтардың әртүрлі операцияларға қатысқандығы жөнінде очерктік еңбектерде кең түрде айтылды . Сонымен бірге осы кезеңде екі томдық «Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза. 1941-1945 гг.» көлемді құжаттар жинағы жарық көрді. XX ғасырдың 50-90 жылдар аралығында Ұлы Отан соғысы тақырыбында тарих саласынан көптеген докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғалынды. Бұл диссертацияларды екіге бөліп қарастыруға болады. Олардың біріншісі–қазақстандықтардың соғысқа қатысуына байланысты жазылған болса, ал екіншісі–тылдағы қазақстандықтардың соғысқа қосқан үлесі турасында. Бірінші тақырып бойынша тек Қ.Аманжолов пен П.С.Белан ғана докторлық диссертациялар қорғаса, ал екінші тақырып бойынша Ғ.Әбішев, Т.Б.Балақаев пен Т.С.Көлбаевтар қорғады. Кандидаттық диссертациялардың ішінде соғыс жылдарындағы қазақстандықтардың майдандағы ерлік істері турасында А. Алданазаров, Ә. Қалшабеков, И. Маляр, А. Мұхамеджанов, К.Стамбеков және т.б. , ал тылдағы әскери экономика, өкімет органдары қазақстандық жастардың еңбектегі ерлік істері У. Абдуллаев, М. Ақынжанов, Қ. Алдажұманов, А. Әуелбаев, Л. Балақаева, Л. Баширова, П. Белан, А. Бисенбаев, П. Букаткин, М. Бутин, В. Городецкая, А. Жұмасұлтанов, Е. Ибраев, Б. Искакова және тағы басқа ғалымдардың кандидаттық диссертация тақырыптарының арқауы болды . 56. Бекмахановтың Қазақстан тарихы ғылымының қалыптасуындағы қосқан үлесі. Е. Бекмаханов XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өмірі туралы зерттеу жазды (Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында. А., 1947). Кітаптың басым бөлігі Кенесары Қасымов басшылық еткен азаттық қозғалысына арналған. Мұнда көтерілістің қозғаушы күштері, оның Орта жүзде құлаш жаюы, Кенесарының қазақ мемлекеттілігін нығайту жөніндегі іс-шаралары, Қоқанға қарсы күресі, оның бұл күреске қырғыздарды тартпақ болған әрекеттері, сондай-ақ Кенесары мен оның жақындарының қырғыз билеушілері қолынан қаза табуы айқындалады. Қорытындысында автор Қазақстандағы 20-40-жылдардағы оқиғаларды жинақтап, олардың жалпы Орта Азиядағы қазақ халқының содан кейінгі тағдырына жасаған ықпалын анықтап берді. 57. Қазақстан тарихы бойынша жинақталған еңбектер Қазақ ССР тарихының материалдары. 1943 жылы тұңғыш ұжымдық жиынтық еңбек-"Қазақ ССР тарихы(көне заманнан бүгінге дейін)" жарық көрді. Кітапты авторлар ұжымы- КСРО Ғылым академиясы Тарих институтының академигі Б.Д.Греков, Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі А.М.Панкратова бастаған бір топ ғылыми қызметкерлер мен жкргілікті тарихшылар қысқа мерзімде жазып шықты. Зор ғылыми зерттеу жұмысының нәтижесінде Қазақстан тарихы жөнінде жарияланған деректемелердің деректері ғана емес, сонымен бірге аймақтық тарих, басқа да түрік халықтарының тарихы жөніндегі орта ғасырлардағы Қазақстан, әсіресе саяси тарих, қазақ- Орта Азия байланыстары жайлы мәліметтер бар материалдар да жүйеге келтірілді. Солай бола тұрса да, шешілмеген проблемалардың көптігі, халықтың тарихи қткен кезеңінің кқөп бөлімінің зерттелмегендігі авторлар ұжымының алдына қиын міндеттер қойды. Атап айтқанда, саяси тарихқа, хандар мен батырлардың ұйымдастырушылық қызметіне, қазақ халқының тәуелсідік жолындағы күресіне көп орын берілді, қазақ халқының қалыптасуы мен дамуында татар-монғолдардыңижаулап алуына елеулі көңіл бөлінді. Ал еңбекші халықтың әлеуметтік-экономикалық жай-күйі жөнінде материал мүлде болған жоқ. Бірақ халықтың тарихы идеологияландырылған кеңестік тарихнаманың канондарына қарама-қарсы көрсетілді. Республика Компартиясы Орталық Комитетінің Қазақ ССР тарихының" 2-басылымын дайындау туралы қабылдаған қаулысында бірінші басылымда жіберілген қателіктер, феодалдық өткен заманды дәріптеушілік, татар-монғол шапқыншылығының ойрандаушылық сипатын жете бағаламаушылық, еңбекші халықты қанаудың жеткіліксіз көрсетілуі атап өтілді, тарихи фактілерге қарамастан, кітапта XV-XVIII ғасырлырдығы Қазақ хандығының мықты да құдіретті деп сипатталғаны көрсетілді. 1957 жылы "Қазақ ССР тарихының" жаңа екі томдық басылымының бірінші томы шықты. Онда ХІІІ-XVII ғасырлар тарихына: Қазақстан монғол үстемдігі кезеңінде; Қазақ халқы мен қазақ хандықтарының құрылуы; Қазақстанның XV-XVII ғасырлардағы әлеуметтік-экономикалық қатынастары мен саяси құрылысы; XV-XVII ғасырлардығы қазақ халқының мәдениеті деген төрт тарау берілген. Соңғы орта ғасырлар кезіндегі Қазақстан тарихының бұл негізгі проблемалары бойынша авторлар ұжымы ішінде көрнекті ғалымдар: Н.Г.Аполлова, М.О.Әуезов, Г.Ф.Дахшлейгер, Ә.Х.Марғұлан, В.Ф.Шахматов және басқалар болды. 58. Қазақстан тарихы тарихнамасы. 1946-1970ж. Марғұлан, Бәйішев, Бейсембаев, Елеуов, Елагин. Бұл кезеңдегі кеңестік тарихнамада орыс зерттеушілерінің Қазақстан туралы мұрасы арнайы тарихнамалық зерттеу объектісі болған жоқ. Ғалымдар (орыс зерттеушілерінің еңбектерін) қазақ халқының тарихына қатысты аса құнды дерек ретінде ғана зерттеді. 1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының құрылуы мен Тарих институтымен Шығыстану секторының ашылуынан кейін елімізде республиканың тарих ғылымы дамуының жаңа кезеңі басталады. Көптеген тарихшылар орыс тарихнамасының Қазақстанды зерттеуге қосқан зор үлесін тереңірек қажеттілігін өткір сезіне бастайды. Мәселен, Қазақстан тарих ғылымының 40 жылдардың екінші жартысына дейін атқарған жұмыстарының қорытындылары мен болашағы жайлы айта келіп Х.Айдарова: «Некоторые итоги и перспективы развития исторической науки в Казахстане» деген бағдарламалық мақаласында нақты тарихнамалық зерттеулердің қажеттілігін атап көрсетті. Сөйтіп, 50-ші жылдардың аяғы мен 60-жылдардың басында отандық тарихшылар тарихнаманы және оның ішінде Қазақстанның революцияға дейінгі орыс тарихнамасын зерттеуге бет бұра бастайды. Бұл мәселенің Кеңес дәуіріндегі отандық тарихнамада зерттелуінің екінші кезеңін 60-91 жылдармен шектеуге болады. Мәселенің Қазақстан тарихы көлемінде бөлініп, дербес қарастырылуы оның алдыңғы кезеңмен салыстырғандағы ерекшелігі болып табылады. Жоғарыда біз сөз еткен ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында революцияға дейінгі орыс тарихнамасының Қазақстан тарихын зерттеу мәселесін қарастыруды кеңестік тарихнамада 50-70 жылдармен салыстырғанда зор ілгері басушылық байқалады. 59. XXғ. 70-80ж. Қаз.тар.ғыл. дамуы, оның жетістіктері. Бұл қаулының қабылдануына түрткі болған басты себеп 1976-1979 жылдар аралығында жүргізілуге тиіс мемлекеттік тапсырыстағы “Қазақстанның тарихнамасы” атты Қазақстан тарихының өзекті мәселелері бойынша тарихи ойлардың дамуын зерттеудің алғаш рет қолға алынуы екендігін атап өткен жөн. Аталған тақырыптың мәдени революция кезеңдерін, оның басты мәселелерін, әсіресе халық ағарту және ғылым тарихы, зиялы қауымның қалыптасуы мен мәдени-ағарту жұмыстарының тарихын зерттейтін маңызды “Қазақстандағы мәдени революция тарихы (1917-1978)” атты бөліміне ҚазКСР ҒА мүше-корреспонденті, тарих ғылымдарының докторы Г.Ф. Дахшлейгер жетекшілік етсе, негізгі орындаушысы тарих ғылымдарының докторы Р.Б. Сүлейменов болды. Сонымен, ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы тарихнама мәселелерінің ғылыми бағытының басты өзегі тарих ғылымдарының тарихы, және кейбір тұстарда шетелдік буржуазиялық тарихнама сыны жөніндегі шолулар болып табылады. Дегенмен де, осы жылдардағы ізденістерде тарихнамалық зерттеулердің әдістемелік (методологиялық) негіздемесі жөніндегі зерттеулердің аздығы анық байқалып қана қоймайды, ол тарих ғылымдары тарихының дүниетану пәні ретіндегі өзіндік ерекшелігін әлсіретіп, тарихи білімдердің даму заңдылықтарын ашуға кедергі де жасайды. Осыдан барып тек бөлім қызметкерлеріне ғана емес, жалпы Институт ұжымына қазақстандық тарихнама мәселелерінің әдістемелік және теориялық тұстарына, әсіресе, өтпелі кезең (қорытындылары мен келешегі), қазіргі заман тарихының өзекті мәселелерінің тарихнамасына жете көңіл бөліп, зерделеу қажеттілігі туындайды.Сондықтан да Тарихнама бөлімінің ғылыми бағыты қайтадан қарастырылып, Институттың ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарына іргелі екі ірі бөлімнен тұратын “Кеңестік Қазақстанның тарихнамасы мәселелері” тақырыбы енгізіледі. Тақырыптың жетекшілігіне сол жылдардағы бөлім меңгерушісі М.Қ. Қозыбаев, ал орындалу мерзімі – 1987-1995 жж. болып бекітіледі. Осы жылдардағы бөлімнің қызметіне кеңірек тоқталсақ.Қазақстан тарихына қатысты сан алуан тарихи әдебиеттер жазылды, соның ішінде кеңестік кезең тарихына көп қалам тартылды. Оларда тарих ғылымының қалыптасуының күрделі процесі қарастырылады: әдебиеттердің біраз бөлігі, әсіресе, 20-30-шы жылдардағы қатысты басым бөлігі зерттеуші қолына түсе бермейтін арнайы жабық қорларда сақталып келді, олармен жұмыс істеуге тек соңғы жылдары ғана мүмкіндік туды. Кейінгі жылдардағы әдебиеттерде қоғамда өз үстемдігін жүргізген идеология мен жеке басқа табыну тәжірибесі, волюнтаризм мен субъектизм, құлдырау мен тоқырау кезеңдерінің тұжырымдары қарастырылғаны тарихи шындық. Олардың зардаптары алғашында КПСС-тің ХХVІІ съезінде, ХІХ Бүкілодақтық партконференцияларда ашық айтыла бастаған болатын. Әрбір кезеңге қатысты мұрағат құжаттары сұрыпталып, стереотиптік жағынан қарастыру қалыптаса бастаған тұста “ақтаңдақтар” мен “жабық тұстар”, яғни этника мәселелері, Қазақстанның Ресейге қосылу тарихының сипаты мен маңызын бағалау, үш революция және Қазақстандағы азамат соғысы тұсындағы саяси ағымдар мен партиялардың рөлі, кеңестік қазақ зиялыларының қалыптасу мен дамуы, капиталистік емес жолмен дамудағы қазақ халқының социалистік жеңістерінінің шынай тарихы аршыла бастады. Міне, осы жасалғандарды объективті тұрғыдан көрсете отырып, тарихнама ғылымы қайта құрулар тұсында сараптамалық бағасын жасап, тарихымыздың ашық беттерін толықтырылуын қарастыра бастады. Осыған орай қазақстандық тарихнама тарих ғылымының ортақ жалпы теориялары (методологиясы) және бағыттарының ғылыми-теоретикалық синтезі мен ғылыми негізін дайындауды қамтамасыз етуге тиіс болды.Сонымен қатар, тарихнама, тарих ғылымының басты саласы ретінде республикамызда әлі де болса өз дәрежесінде дами алмаған еді. 70-ші жылдардың соңы мен 80-ші жылдардары тарихнама жанрын жандандырудағы әрекеттер үлкен істің бастамасы ғана болатын. Бұл сол кезеңдегі Қазақстанда ғана емес, барлық ұлттық республикалардағы тарихнама жанрына тән көрініс-тін. Нақтылы-тарихи мәселелерді зерттеудің жалпы жағдайы барлық ғылыми ізденістерге қатысты көзқарастар мен пікірлердің саналуандығымен сипатталады. Осыдан зерттеу бағыттары мен тұжырымдардың көпжақтылығы туындайды да, әрі осы бір бытыраңқылық пен қайшылықтар ғылыми нақтылау мен саналы көзқарасты талап етеді. Аталған фактілер тарихнамалық зерттеулердің даму қажеттілігі өскелең қоғам талабы екендігін тағы да дәлелдей түседі. Дәстүр мен қазіргі заман арақатынасы ХХ ғасырдың 70-жылдары көптеген зерттеулердің нысанына айналды. Бұл екінші дүниежүзілік соғыстан кейін отаршылдық жүйенің күйреп, саяси дербестіктеріне ие болған дамушы елдердің дәстүрлі құндылықтарының батыстық либералды құндылықтармен қайшылыққа келуімен де байланысты болса керек. Капиталистік типтегі жаhандық модерндеу (жаңарту) үдерісінің әлемге таралуымен, онымен функционалды байланыста болған прагматикалық ғылым, әсіресе позитивті әлеуметтанудың бағыттары өткенге көз жұма қарады. Кеңестік қоғамда үстемдік еткен маркстік бағыттағы әлеуметтану болса, коммунистік жаңа формацияны қалыптастыру барысында дәстүр – ескішілдік, артта қалушылық, жетілмегендік рудименттері деп саналғандықтан, ол – жойылуы тиіс деп түсіндірді. Қалың бұқараның қалыпты өмірі мен әлеуметтік дамудың алғышартын қамтамасыз ететін дәстүр, осы- лайша, надандық пен анайылыққа теңгерілді. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі қазақстандық қоғамды модерндеу барысында туындаған қайшылықты үдерістерден, Г. Шалабаеваның пікірінше, мынадай тұжырымдар жасауға болады: «бүгінгі күні қоғамды жаңарту үшін жаңа технологиялар мен жаңа саяси және әлеуметтік құрылымдар қалыптастырумен салыстырғанда, рухани факторлардың маңызы бір де кем емес; қазіргі модернизация – ішкі де сыртқы да, төлтума да, кірме де факторлар өзара әрекетке түсетін қоғам өзгеруінің күрделі әрі қайшылықты тәсілі; модерндік өзгерістердің нәтижесінде қазақстандық әлеумет үшін мәдениетті өндірудің, таратудың және сақтаудың жаңа типі пайда болады» [257, 139 б.] Ш. Уәлихановтың ғылыми еңбектерінен бастау алатын аталмыш бағыт кеңестік және қазіргі дәуірдегі тарихшылар – Ә.Марғұланның, Х.Арғынбаевтің, Ә.Хасеновтің, К.Әжікеевтің, А.Ғалиевтің, Н.Әлімбайдың, С.Өте- нияздың, В. П. Юдиннің, Н. Масановтың еңбектерінде, сондай-ақ тіл-әдебиет мамандары мен психологтар – Е.Тұрсыновтың, Ш.Ыбы- раевтың, Ж.Дәдебаевтың, Ж.Жарықбаевтың, М.Мағауиннің, А.Сей- дімбектің және т.б. шығармаларында Андрон, Беғазы-Дәндібай дәуірінен бүгінгі күнге дейінгі қазақ этномәдениетінің әлеуметтік- шаруашылықтық, саяси-құқықтық, көркем шығармашылық қырлары баяндалады. Ал қазақтың дүниетанымы мен философиясының та- рихы өзінің әртүрлі қырларында А. Қасымжановтың, Д. Кішібековтің, Ә.Нысанбаевтың, Ғ.Есімнің, С.Ақатайдың, М.Орынбековтың, А.Қа- сабектің, Т.Әбжановтың, Ж.Алтаевтың, Ж.Молдабековтың, І.Ерға- лиевтің, Қ. Әлжанның және т.б. еңбектерінде қарастырылады. Қазақстандық мәдениеттанудағы беделді мектептердің бірі мәдени-философиялық бағыт болып табылады. Елімізге есімдері белгілі М.Қозыбаев, К.Байпақов, К.Нұр- пейісов, М. Қойгелдиев, Т. Омарбеков, Н. Әміреқұлов, Б. Көмеков, Ж. Абылғожин, Т. Сұлтанов сынды майталман мамандар қыруар жұмыстар атқарды. Беті жабулы архив құжаттары мен дерек көз- дері ғылыми айналымға енгізілді. Әсіресе Т. Омарбеков пен М. Қойгелдиевтің есімдері сол кездегі оқырман қауым мен студент жастар арасында қуғын-сүргін құрбандары болған қазақ зиялы- лары туралы шындықты мұрағат деректері негізінде жариялаған тарихты жаңғыртушылар ретінде есте қалды. Дегенмен тарихшыларға ғылым майданының бұл бағытында елбасының өзі үлгі көрсетіп тұрғандай. Оның «На пороге XXI века», «Тарих толқынында» атты еңбектері отандық тарих ғылымына тәуелсіздік жағдайында жаңа әдістемелік, тұжырымдамалық бағыт- бағдар беріп тұрған тәрізді. 60. Қазақстан тарихы және шетел тарихнамасы. Есмағамбетов, Хафизова, Несипбаева, Мендикулова. 61. Тәуелсіз қазақстан тарихының тарихнамалық мәселелері Тәуелсіздіктің алғашқы он жылында Қазақстан тарих ғылымы мен тарихнамасының даму үрдісі белгілі қоғам қайраткері, тарихшы-ғалым, ұстаз және Қазақстан тарихшылары қауымдастығының құрметіне ие болған көшбасшысы академик М.Қ. Қозыбаевтың есімімен тығыз байланысты. Қазақстанның тәуелсіздік алуы шығармашылық арсеналда ғалымның жаңа қырынан ашылуы үшін объективті түрде жағдай жасады, өйткені ең алдымен тарих тәуелсіздіктің басты тәлімгеріне айналды. Нақ осы тарихтың асуында тәуелсіздіктің болашағы, мемлекет аумағының тұтастығын қамтамасыз ету, халықтың бірлігі мен қоғамның тұрақтылығы, жалпы ұлттық қауіпсіздік ісіне өз үлесін қосу міндеті тұрды. Халықаралық байланыстың тарихи сабақтастығы мен Қазақстанның дүние жүзі тарихындағы орнын анықтау бірінші кезекке қойылды. Осындай жағдайда тарихшылар- дың жаңа қуат көзінің мықты арнасын құру және тәрбиелеу, тәуелсіз республикамыздың тарихи санасын жетілдірудің принципті түрдегі өзгеше қағидатын қалыптастыру, тарихи зерттеулердің бағыттары мен олардың тақырыптарын тиянақтау қажет болды. М.Қ. Қозыбаевтың ұлтқа және өркениетке қатысты ой-пікірі, тұжырымдамалық ақыл-парасаты оның гу- манист-ғалым ретіндегі қырын аша түсті. Тәуелсіздік таңында ол этника- лылық, «халық», «ұлт» деген ұғымдардың ішкі өзара байланысы және тарихи шарттылығы проблемаларын ой елегінен өткізуге ерекше ден қойды. Бұл орайда ол осы анықтамаларды зерделеу барысында қазақстандық ерек- шеліктермен шектеліп, ұлттық айрықшалықпен тұйықталып қалмай, жал- пыадамзаттық құндылықтар дәргейі тұрғысынан қарады.Қазақстанның қазіргі заманғы тарихында 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары ерекше орын алады, бұл оқиғаларға мұрағат деректері бойынша 60 мыңнан астам адам қатысты, 8 мыңнан астам адам қамауға алыңды, 200 қатысушы сотталды, бір жарым мыңнан астам адам қуғын-сүргінге Ұшырап, өкімшілік жазалауға тартылды. Қаншама жас қыршын каза тапты. Кезінде Парламентгің арнаулы комиссиясы 1986 жылғы желтоксан окиғаларының себебін зерттеп, зардаптарына талдау жасады. Академик М.Қ. Қозыбаев дерек көздердің, оқиғаларға қатысушылардың айғақтарын саралауға елеулі үлес қосты. Төуелсіз Қазақстанның қазақстандық тарихнаманы қүрайтын еңбектері тарих және саясат ғылымдарының дамуы үшін елеулі қүндылық болып табылатынын айта кету қажет. Алайда 90-жылдардың басындағы зерттеушілерге ғылыми шынайылық қағидатын қиындататын саяси тапсырыстарды орындаушылық, идеологиялық тайталастық сипат тән. Осы орайда К.Н. Бұрхановтың, Б.Ғ. Аяғанның, Б.К. Сұлтановтың «Қазақстанньщ қазіргі заманғы саяси тарихы (1985 - 2006)» атты үжымдық еңбекті атау маңызды болып табылады. Онда тарихи деректерді кең ауқымда тарту негі- зінде Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау жасалады.Қазіргі заманғы үрдістерді кешенді зерттеу проблемасын көтеру автор- лардың мемлекеттік қүрылыстың эндогендік тетіктерінің эволюциясын Қазақстанның саяси жүйесінің жүмыс істеу қағидатын айқьщдаған базалық тетіктер ретінде қадағалауына мүмкіндік берген. Кітапта тәуелсіздік кезеңіндегі саяси дамудың қазақстандық үлгісіне егжей-тегжейлі талдау жасалған, мүның өзі Қазақстанньщ посткеңестік кезенді ойдағьщайеңсе- ріп, шаруашылық, саяси және идеялық-мәдени жеткіліктіліктің сара жо- лына шығуының басты себептері мен факторларын анықтауға мүмкіндік берді. Еддегі күрделі үрдістер серпіні қазіргі еуразиялық кеңістік геосаяса- тының басым қырларымен салғастыру түрғысынан қаралады. Бүл ораңца ғалымдардың үжымдық жүмысында үлттық доктринаны ойдағыдай іске асырудың іргетасы ретіңдееаяси тұрақтылықтың өзекті факторларын аныктауға баса ден қойылған.Нұрсұлтан Назарбаев 1940 жылғы 6 шілдеде Алматы облысы, Қаскелең ауданы, Шамалған ауылында дүниеге келген. 1967 жылы Қарағанды металлургия комбинаты жанындағы жоғары техникалық оқу орнын бiтiрдi.Экономика ғылымдарының докторы. Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының, Халықаралық инженерлік академияның, Ресей Федерациясы әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі. Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің құрметті профессоры. Беларусь ғылым академиясының құрметті мүшесі. М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің құрметті профессоры. 1960-1969 жылдары Қарағанды металлургия зауытында жұмыс істеді.1969-1973 жылдары Қарағанды облысы Теміртау қаласындағы партия-комсомол жұмыстарында жауапты қызметтер атқарды.1973-1977 жылдары – Қарағанды металлургия комбинатының партком хатшысы.1977-1979 жылдары – Қарағанды облыстық партия комитетiнiң хатшысы, 2-хатшысы.1979-1984 жылдары – Қазақстан КП Орталық Комитетінің хатшысы.1984-1989 жылдары – Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң төрағасы.1989-1991 жылдары – Қазақстан КП ОК бiрiншi хатшысы, 1990 жылғы ақпан-сәуір аралығында Қазақ КСР Жоғары Кеңесiнiң төрағасы.1990 жылдың сәуірінен – Қазақстан Республикасының Президенті.1991 жылдың 1 желтоқсанында тұңғыш рет Қазақстан Президентінің жалпыхалықтық сайлауы өтті. Сайлау нәтижесінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев басым дауыспен (98,7 процент) жеңіске жетті. 1995 жылдың 29 сәуірінде жалпыхалықтық референдум нәтижесінде Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың өкілеттігі 2000 жылға дейін ұзартылды. 1999 жылдың 10 қаңтарында өткен баламалы сайлаудың нәтижесiнде Н. Назарбаев 79,78 процент дауыс алып, Қазақстан Республикасы Президентi болып қайта сайланды. 2005 жылдың 4 желтоқсанында сайлаушылардың 91,5 процент дауысын алып, Қазақстан Республикасының Президенті болып қайта сайланды.2010 жылдың 14 маусымында «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президентінің - Елбасының қызметін қамтамасыз ету саласында заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» № 298-ІV Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы күшіне енді. 2011 жылдың 3 сәуірінде сайлаушылардың 95,5 процент дауысын алып, Қазақстан Республикасының Президенті болып қайта сайланды.Қазақстан Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы.Қазақстан халқы Ассамблеясының төрағасы. "Нұр Отан" халықтық-демократиялық партиясының төрағасы.Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы. Қозыбаев тәуелсіз қазақстан мәселелері, Қозыбаев Манаш Қабашұлы (16.11.1931, Қостанай облысы Меңдіғара ауданы Тазкөл ауылы – 30.10.2002, Алматы қаласы) – ғалым, қоғам және мемлекет қайраткері, тарих ғылымының докторы (1969), профессор (1970), Қазақстан Республикасы Ұлттық ҒА-ның академигі (1989), еңбек сіңірген ғылым қайраткері. 1953 жылы ҚазМУ-ды бітірген. 1953 – 58 жылы Қостанай педогогикалық институтында, 1958 – 74 жылы СОКП ОК жанындағы Марксизм-ленинизм институтының Қазақ бөлімшесінде, 1974 – 79 жылы Алматы мал дәрігерлік институтында, кейін ҚазМУ жанындағы Қоғамдық ғылымдар оқытушыларының білімін жетілдіру институтында ғылыми-педогогикалық жұмыстармен айналысты. 1979 – 86 жылы Қазақ Кеңес энциклопедиясының Бас редакторы, 1986 – 88 жылы Қазақстан ҒА Тарих және этнол. институты тарихнама бөлімінің меңгерушісі, 1988 жылдан өмірінің соңына дейін осы институт директоры болды. Оның 30 монографиясы, 50-ден астам ұжымдық еңбектері бар. Қ. басшылығымен “Қазақстан тарихы” академиялық басылымының 3 томы, ағылшын тілінде “Қазақстан тарихы”, көптеген құжаттар жинақтары, т.б. жарық көрді. Қозыбаев отандық тарихнамада жеке ғылыми мектеп қалыптастырды. 90-ға жуық шәкірт тәрбиеледі. Халықар. конгрестерде, конференциялар мен симпозиумдарда 200-ге жуық баяндамалар жасады. Манаш Қабашұлы 1991-2001 жылдар аралығында “Ақиқат” журналының, ал 1993-2001 жылдары “Қазақ тарихы” журналының редакциялық алқасының мүшесі болды. Еңбектері Ресей, Украина, Қытай,Түркия, Иран, АҚШ, Корея, Армения, Беларуссия, тағыда басқа елдерде жарық көрді. Қозыбаев 1990 – 93 жылы сайланған ҚР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Кеңестің ұлттық саясат, мәдениет және тілдерді дамыту к-тінің мүшесі, 1993 жылы Қазақстан республикасының Президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі Ұлттық кеңес мүшесі, 1994 – 98 жылы Адам құқығы жөніндегі мемлекеттік комиссия мүшесі болды. Ш.Уәлиханов атындағы сыйлық (1970), Қазақстан Мемлекеттік сыйлық иегері (1995), Қазақстан республикасының Президентінің Бейбітшілік пен рухани келісім сыйл. лауреаты (1997), 2001 жылы “Парасат” орденімен марапатталды 62. Қазіргі заманғы тарих ғыл.өзекті мәселелері. Тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасы. С.З. Баймағамбетовтың «Қазақстан Республикасының әлеуметтік- мәдени саясаты: әзірлеу, іске асыру, проблемалар (1980—2000 жылдар): тарихи талдау» атты монографиясында Қазақстанның әлеуметтік-мәде- ни дамуы тарихының мәселелеріне егжей-тегжейлі талдау жасалды. Зерт- теуде XX ғасырдың 80-жылдарынан бастап, Қазақстанның өлеуметтік- мәдени дамуындағы неғұрлым елеулі кезеңдерге талдау жасалды, олар 2000 жылға дейінгі тәуелсіз даму аясында қаралды. Зерттеліп отырған кезеңде 80-жылдардағы социалистік экономиканың дағдарысы жоспарлы-бөлу- шілік әміршілдік жүйеден демократияның нышандары бар нарықтық эко- номикаға көшуімен тұспа-тұс келді. Автор бұл кезеңде елдің әлеуметтік- мәдени кешені аясында маңызды заңнамалық актілердің қабылдануына, егемен Қазақстанның жаңа мемлекеттік әлеуметтік-мәдени саясатының қалыптасуына ықпал еткен ірі қоғамдық-саяси іс-шаралардың жүргізіл- генін атап көрсетеді. Мемлекеттің тарихи тағдырында маңызды рөл атқаратын диаспоралар Қазақстанның көп ұлтты халқының маңызды құрамдас бөлігі болып табы- лады. М.Х. Асылбеков, А.Ғ. Ғ али, Ж.С. Әубәкірова, Т.О. Омарбеков сияқ- ты ғалымдардың еңбектері ұлттық диаспоралардың әлеуметтік-мәдени тарихын зерттеуге арналған, Қ.С Алдажұмановтың еңбектері елден күш- теп қоныс аудару проблемаларына, қуғын-сүргінге ұшыраған халықтардың орналастырылуына, еңбек және тұрмыс жағдайларына арналды. Р.Б. Әб- саттаров, Т.С. Сәрсенбаев, Б.Б. Әбдіғалиев, Қ.Е. Көшербаев, Ә.Н. Нысанбаев т.б. этносаралыққатынастар, ұлттықтоптастыру мәселе- сін салыстырмалы сараптаудан өткізіп өзірлеуге елеулі үлес қосты.Тәуелсіздік жарияланған алғашқы күннен бастап, Қазақстанның алдында өзінің геосаяси стратегиясын әзірлеу қажеттігі туындады, ол мемле- кетгің адцында тұрған ұзақ мерзімді жоспарларды орындауға және басымдықмақсаттарға қол жеткізуге жол көрсетуге тиіс болды. Қазақстан Республикасыныңәлемдік саяси үрдісгіңтолыққүқылы мүшесі болып қалып- тасу кезеңін ой елегінен өткізу қажеттігі туындады. Осыған байланысты жас Қазақстанның геосаяси, экономикалық, қоғамдық-саяси стратегиясының қалыптасуына, оның сыртқы саясатының дамуына, ұлттық жөне әскери қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуіне т.б. арналған көптеген ғылыми зерттеулерді еске сала кеткен жөн. Оның санатына С.М. Әкімбековтың, М.С. Әшімбаевтың, М.К. Алтынбаевтың, Ж.Х. Ахметовтың, Л.К. Бақа- евтың, Л.М. Иватованың, М.Б. Қасымбековтың, М.Т. Лаумулиннің, М.А. Құл-Мұхаммедтің, К.Қ. Мәсімовтің, Қ.Б.Саудабаевтың, Қ.С. Сұл- тановтың, К.Л. Сыроежкиннің, М.М. Төжиннің, Ж.Қ. Түймебаевтың және басқалардың еңбектері жатады.А.В. Ретивыхтың «Қазақстан ғасырлар тоғысында» атты кітабында геосаясаттың ғылым ретіндегі маңызы, екі идеологиялық жүйе мен әскери одақтың тайталасы аяқталғаннан кейін әлемдегі геосаяси өзгерістерге орай экономиканың, қоғамның және мемлекеггің реформалануының өтпелі кезеңінде егемен сыртқы саясатының қалыптасуы тари- хи-әдіснамалық тұрғыда зертгеледі. Қазақстанның өңірлік жөне әлемдік қауымдастыкқа бірігуі проблемаларына, ұлттық қауіпсіздікке және Қазақ- станныңТұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың осы ғаламдық үрдістердегі рөліне ерекше көңіл бөлінеді. Егеменді жас мемлекет үшін жаңа заман- ның уақыт санағы басталып кеткені айтылады. Е. Ертісбаевтың «Қазақстан жөне Назарбаев: өзгерістердің қисыны» атты еңбегінде Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. На- зарбаевтың қарапайым өмірдегі және Қазақстан болашағы үшін өлемдік саясатты зерделеген мазасыз тіршілігіне зер салынады. Басты назар — кітап тұлғаның жеке басына жөне ішкі саяси үрдістерді қозғаушы күштердің барлық қырларының өзара байланысы мен өзара төуелділігін зерттеуге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы Қазақстан тарихына объективті талдауға, мемлекет басшысының әлемдік тарихи даму әркелкілігінің шиеленісуі жағдайында Қазақстанның толымды да тендестірілген түрде алға басуын . қамтамасыз етудегі қызметін жан-жақты қарастыруға арналған. Көрнекті мемлекет қайраткері Қ.К. Тоқаев өзінің «Төуелсіздік туы гастында», «Қазақстанның жаһандану жағдайындағы сыртқы саясаты», «Еңсеру. Дипломатиялық очерктер» атты еңбектерінде Қазақстан Республикасының көп қырлы өркениетті сыртқы саясатының дамуы пробле- маларына жеке көзқарасын білдіреді. Қ.К. Тоқаевтың еңбектерінде жаңа мемлекеттің сыртқы саясатының қалыптасуының барлық кезеңіне дөйекті- лікпен талдау жасауға, дипломатиялық қызметтің қалыптасуына, Қазақ- станныңхалықаралыққоғамдастықтағы рөліне, аса ірі халықаралық ұйым- дардың әлемдік саясатқа ықпалын зерттеуге, өлемдегі қазіргі заманғы қай- шылықтарға талдау жасауға арнайы көңіл бөлінеді. Дипломат негізгі қағидатта — ұлттың өзін-өзі билеуі және мемлекеттің аумақтық тұтастығы құқығы бойыншабайқалған қарама-қайшылықтарды егжей-тегжейлі зерттейді. «Еңсеру. Дипломатиялықочерктер» атгы кітапта сондай-ақ Қазақстанның тәуелсіздіктің алғашқы он жылындағы сыртқы саяси қызметіне де талдау жасалады. Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес- тің (АӨСШК) құрылу тарихына, Қазақстанның Ядролық қаруды тарат- пау туралы шартты (ЯҚТШ) дайындау және оған қол қою үрдісіне және басқа көптеген тарихи маңызды оқиғаларға ерекше көңіл бөлінеді. 63. Назарбаев және Қазақстан тарихы,Қазақстан 2050 стратегиясы.Жарияланды 26-12-2012, 22:05 . Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған дәстүрлі жолдауын тәуелсіздік күні қарсаңында жария етті. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» деп аталды. Елбасымыздың биылғы жолдауында алдымен мемлекетіміздің, ұлттық экономикамыздың, азаматтық қоғамымыздың, қоғамдық келісіміміздің, өңірлік көшбасшылығымыз бен халықаралық беделіміздің дағдарыста сыналуы сөз болды.Еліміздің 21 жылда айтарлықтай жеткен жетістіктеріміз сараланып, әлем алдындағы беделіміздің асқақтағаны айқындалды. Қуатты да табысты мемлекетіміздің демократияландыру мен ырықтандырудың орнықты процесі, түрлі әлеуметтік этностық және діни топтардың келісімі мен татулығы, халықаралық еңбек бөлінісіндегі біздің роліміз, қоғамдық тұрақтылық пен келісімді қамтамасыз ететін күшті әлеуметтік саясат ұстанған әлемдік қоғамдастық таныған ел екеніміз, ядролық қаруды таратпау режімін ілгерілетудегі біздің белсенді рөліміз бен 1997 жылғы жолданған «Қазақстан – 2030» стратегиясының 15 жыл ішінде мақсат міндеттерінің орындалуы қорытындыланды.Сонымен қатар алдағы ХХІ ғасырдың жаһандық он - сын қатері деп: – тарихи уақыттың жеделдеуі, жаһандық демографиялық теңгерімсіздік, жаһандық азық-түлік қауіпсіздігіне төнетін қатер, судың тым тапшылығы, жаһандық энергетикалық қауіпсіздік, табиғи ресурстардың сарқылуы, үшінші индустриялық революция, үдей түскен әлеуметтік тұрақсыздық, өркениетіміз құндылықтарымыздың дағдарысы, жаңа әлемдік тұрақсыздық қаупін атап өтті.Президент Қазақстанның қазіргі заманғы осы аталған сын-қатерлерге жауап ретінде дамудың 2050 жылға дейінгі кезеңіне арналған Стратегияны қабылдады.Жаһандық экономиканың кіндігі Азия-Тынық мұхиты өңіріне жедел ауысып барады, деп жалғастырды өзінің сөзін Президент. Бүгінде біз «Қазақстан -2030» Стратегиясын қабылдаған сәттен мүлдем басқа жағдай мен мүмкіндіктерде өмір сүріп отырмыз. 2050 – бұл қазіргі кезде әлемдік қоғамдастық бағыт ұстанып отырған нақты мерзім. Біздің нақты мақсатымыз – 2050 жылға қарай әлемнің аса дамыған 30 мемлекетінің қатарына қосылу, деп атап өтті Қазақстан басшысы.Бұл үшін бізде барлық мүмкіндіктер: ресурстар, білімді адамдар, жұдырықтай жұмылған ұлт бар, деді Елбасымыз.Елбасымыздың сөзіне қарағанда, осыдан 15 жыл бұрын қабылданған 2030 Стратегиясы кеңестік кезеңнен кейінгі ретсіздік түпкілікті ескерілмеген, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері мен кейбір өзге де рыноктарды дағдарыс қалтыратып тұрған шақта қабылданған болатын. Соған қарамастан, Қазақстан 2012 жылы ІЖӨ көлемі бойынша планетамыздағы дамыған 50 елдің қатарына кіреді.Ел басшысы өз сөзін «Біз бәріміз бір атаның - қазақ халқының ұлымыз. Бәріміздің де туған жеріміз біреу - қасиетті қазақ даласы. Бұл дүниеде біздің бір ғана Отанымыз бар, ол – тәуелсіз Қазақстан. Біз болашаққа көз тігіп, тәуелсіз елімізді «Мәңгілік Ел» етуді мұрат қылдық. «Қазақстан-2050» Стратегиясы осынау мәңгілік жолдағы буындар бірлігінің, ұрпақтар сабақтастығының көрінісі. Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болса ғана, біз «Мәңгілік Ел» боламыз» деп қорытындылады. ПрезидентН.Ә.Назарбаевтыңтәуелсіздіктің 15 жылдығы қарсаңында жазылған «Қазақстан жолы» деген еңбегі егемен Қазақстанның қалып- тасуы мен дамуының шежіресіне айналды. Онда мемлекет пен оның көп үлтты халқының өмірін түбірімен өзгерткен іргелі саяси және әлеуметтік- экономикалықтүрленуінің егжей-тегжейлі сипаттамасы берілді. Кітапта этносаралық және конфессияаралық татулық пен келісімге негізделетін әлеуметтік-саяси түрақтылық мөселесі басты орындардың бірін алады. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап бүл мәселе мемлекеттік идео- логия деңгейіне көтерілді. Түрлі үлттық-діни мәдениетгің тайталасы салда- рынан әлемде болып жатқан елеулі жанжалдар мүндай көзқарастың дүрыс- тығын қуаттайды. Президенттің кітабы тоғыз тараудан түрады, онда республиканың біртіндеп қуат алып келе жатқан даму жолы ашып көрсетіледі. Автор Қазак- станның жаңа тарихының ең қиын да жарқын сәттерін, тәуелсіз жас мемле- кеттің қалыптасу жолындағы айтулы оқиғаларды сипаттайды. Қазақстан- ның 2030 жылға дейінгі дамуы стратегиясында елдің қолданыстағы Конс- титуциясын қабылдау үрдісі, мүнай-газ ресурстарын игеру жолындағы алғашқы қадамдар, үлттық валютаның жасалуы, орнықты банк жүйесін жасақтау, жекешелендіру және жер реформасын жүргізу секілді өткен тарихтың өрелі кезендерін, ідиын өткелдерін баяндайды. Мемлекет басшы-сы жаңа астананың қазығын қағуға қалай қол жеткізгенін, қазақ елі перзен- тінің алғаш ғарышқа үшу сапарын мақтаныш сезіммен ортаға салады. «Қазақстан жолы» — мемлекет орнату, жаңа қоғамды жасақтау тәжірибесі болашақ үшін айрықша құндылық болып табылатын тарихи оқиғалар туралы кең ауқымды ақпараттан тұратын кітап. Бұл еңбек заманауи отан- дықжәне дүниежүзілік тарихнаманы елеулі түрде толықтырды, кітап жарыққа шыққан сәттен бастап әлемдік сарапшылардың назарына ілігіп, әлемнің түрлі тілдеріне аударылды. 64, 65, 66. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев еңбектерінің тарихнамалык мәні. Тәуелсіз даму жылдары Қазақстан Республикасында туындап жатқан жаңа үрдістерге өз ұстанымы, оларды көре білу ең алдымен Н.Ә. Назарбаевтың 20-дан астам кітаптарында бейнеленді. Олардың қатарында: «Әділеттің ақ жолы», «Тәуелсіздік белестері», «Еуразия жүрегінде», «Тарих толқынында», «Бейбітшілік кіндігі», «Ғасырлар тоғысында», «Сындарлы он жыл», «Қазақстан жолы», «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» т.б. кітаптар бар. Халықаралық қатынастар жүйесінде лайықты орын алу егемендік жарияланған сәттен бастап Қазақстан Республикасының басты міндетіне айналды. Қазақстан тарихының қазіргі сатысы ерекше маңызды, өйткені ол іс жүзінде республиканың болашағын, оның жаңа ғасырдағы беделін айқындайды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан өзінің сыртқы саяси стратегиясында сыртқы дүниемен тепе-тендікте даму мәселесін бірінші орынға қоюды талап еткен нақты геосаяси шындыққа тап келді. Біз егемендікті неғұрлым толық қамтамасыз етуді және халықаралық аренада Қазақстанның мүдцелерін қорғауды көздейтін сыртқы саясаттың қазіргі көп факторлы бағытын дөйектілікпен нығайтудың куәсі болып табыламыз. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бы-лай деп атап көрсетті: «Еліміздің халықаралық саясатының көп салалы сипаты өз уақытында дұрыс айқындалды. Бұл Қазақстанның геосаяси жағдайына, оның ұлггық-мемлекеттік мүдделеріне толық сай келеді. Олардың Қазақстанның таяу төңірегіндегі елдерге ғана емес, сонымен бірге өзара тиімді ынтымақтастық белсенді түрде дамып отырған алыс шетелдерге де қолданылу өрісі бар». Н.Ә. Назарбаев қазақстандық сыртқы саясаттың ұзақ мерзімдік мақ- саты есебінде «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясының» ойдағыдай жүзеге асырылуы үшін қолайлы сыртқы жағдайларды қалыптастыру және қолдауды айқындады. Бұл орайда Қазақстанның сыртқы саясаты ұзақ мерзімді ұлтгық мүд- делерді басшылыққа ала отырып, жеткілікті дәрежеде әртараптандырылған және көп салалы саясат болып табылады. Осыған байланысты Президент Н.Ә. Назарбаев ҚР Сыртқы істер министрлігі Алқасының 1998 жылғы қыркүйектегі кеңейтілген отырысында былай деп атап көрсетті: «Өткен жылдар бізді Қазақстан үшін көп салалы дипломатияны жүзеге асырудан басқа неғұрлым парасатты да оңтайлы сыртқы саясат жоқ деген пікірге орнықтырды. Бұл әлемдік істерде елеулі рөл атқаратын және еліміз үшін практикалық мүдце болып табылатын барлық мемлекетгермен достық және болжалды өзара қатынастарды дамыту. Қазақстанның болашағы — Азияда да, Еуропада да, Шығыста да, Батыста да». Н.Ә. Назарбаевтың «Бейбітшілік кіндігі» атты зерттеуі заманауи дүниенің аса күрделі проблемаларына арналған. Сөз жоқ, сыртқы және ішкі факторлардың тұтас бір кешеніне талдау жасамай және оны ескермей, бейбіт болашақты орнату мүмкін емес, олар, қалай дегенмен, ұлттық қауіпсіздікке және жас мемлекетіміздің аумақтық тұтастығына барынша салқынын тигізеді. «Бірақ шешім қабылдаудың бір парадоксы мынада екені дау-сыз: шешімнің көбіне-көп қате болып шығатыны, онда тым көп факторлардың ескерілетіндігінен ғана. Былай қарасақ, керісінше, әлдебір шешімді сыншыл талдау тезінен көбірек өткізіп, ықтимал нұсқалардың бәрін ескерсең, ол шешім проблеманы жеткілікті дәл бейнелейтін секілді болып көрі- неді. Бірақ іс жүзінде олай емес, іс жүзінде дүрыс шешім бір ғана алғышартқа негізделеді жөне ол шешім қабылдау процесінде ескерілетін факторлардың көпшілігіне жиі-жиі кереғар болып шығады. «Екі жақтың да кепілді қүрып кетуі» деген мәселеде немесе сенімге негізделетін, жанжалды ахуалды бәсендететін парасатгы мәміле іздестіруде бүлталақ жоқ, болуы мүмкін емес». Н.Ә. Назарбаевтың «Сындарлы он жыл» атты кітабында қазіргі заман- ғы лаңкестік, жаһандық және өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз ету проб- лемалары және оларға қарсы күрес шаралары қарастырылған. Қазақстанда лаңкестік, жікшілдік пен экстремизм проблемалары мен олар тарапынан келетін қауіп-қатер әсте болжалды сипагга емес, әбден нақты және айқын сипатга болып отыр, бүған әсіресе, өңірлер мен жалпы халықаралық қоғамдастықтың саяси, әлеуметтік, экономикалық проблемаларының өзара бай- ланыстылығынан туындаған халықаралық лаңкестіктің белгілі бір жаһандануын ескергенде толығырақ көз жеткізуге болады. Өзінің еңбегінде Президент былай деп атап көрсетті: «Қазақстанда діни экстремизм — үлкен аяда көрініс таба қоймаған қүбылыс, алайда түптің түбінде, конфессиялық түрақсыздық процесі бізде де төбе көрсетуі мүмкін деген қауіп белгілі дәрежеде бар. Әрине мүндай қуатты қауіп-қатер, оны дер кезінде сезінбеген немесе алдын алмаған жағдайда төбе көрсетпек». Н.Э. Назарбаев енбектершщ тарихнамалык манызы мынада: Казакстаннын Тунгаш Президентшщ шыгармалары ой-птрлершщ жалпы гиб- раттык жешсщ сактай отырып, ылги да туащпрушшк-туащпрмелж сипат- та болып кедедо. Адамзат пен когамды толгандыратын кекейтесп меселелер жайында, олардын еткенш, 6yriHi мен келешегш керегенджпен пай- ымдайтын мемлекет басшылары санаулы гана болган. Теуелаздж теж1ри- 6eciHiH тагылымдарына непзделген болашакка шынайы гибратты енеге ахуалын жасаган теуелшздж сеулеткершщ ой-арманы жас жеткшшек пен теуелаздж курылысшысынын — Казакстан азаматтарынын журепне етене жакын сезшедь 67. Жаңа ғасыр тарихшыларының тәуелсіз Қаз.тар. тарихн.зерттеулері. Мемлекеттщ тарихи тагдырыноа манызды рел аткаратын диаспоралар Казакстаннын кеп ултты халкынын манызды курамдас бeлiгi болып табылады. М.Х. Асылбеков, A.F. Fали, Ж.С. Эубеюрова, Т.О. Омарбеков сиякты галымдардын енбектер1 улттык диаспоралардын елеуметтж-медени тарихын зерттеуге арналган, К-С Алдажумановтын ецбектер1 елден куштеп коныс аудару проблемаларына, кугын-сургшге ушыраган халыктардын орналастырылуына, енбек жене турмыс жагдайларына арналды.23 Р.Б. Эб- саттаров,24 Т.С. Серсенбаев,25 Б.Б. Эбдналиев,26 К-Е. Кешербаев,27 Э.Н. Нысанбаев2* т.б. этносаралык катынастар, улттык топтастыру меселе- ci н салыстырмалы сараптаудан етюзгп ез1рлеуге елеул1 улес косты. КР Президентшщ жанындагы Казакстаннын стратегиялык зерттеулер институты (КСЗИ) гылыми кызметкерлершщ талдау жумыстарына, монографиялары мен енбектерше ерекше назар аудару кажет. Бул гылыми- галдау орталыгы баспа кызметамен белсенш турде айналысып келедз: мунда ≪Аналитик≫, ≪Казахстан-Спектр*, ≪Адам элемЬ сиякты окырмандарга танымал болган мерз1мд1 басылымдар шыгарылады, халыкаралык гылы-ми-практикалык конференциялардын, ≪децгедек устелдердщ≫ жинакта-ры туракты турде жарык кередь КСЗИ сонгы жылдары ≪Конституциялыкреформа — Казакстаннын дамуындагы жана кезен≫ (2007 жылгы мамыр),Еуразия кещстешщеп демократиялык реформалар теж1рибеа: салыстырмалы улплер жене практикалык тетектер≫ (2006 жылгы кыркуйек), ≪Казакстан Республикасына 15 жыл: жетестжтер жене болашак мумюнджтер≫ 2006 жылгы караша), ≪Казакстан Республикасынын Конституциясы: турактылык жене сершндшк≫ (2006 жылгы желтоксан) жене баска кептеген халыкаралык гылыми-практикалык конференциялар сиякты беделд1 сараптамалык ic-шараларды уйымдастырып, етеаздь Бул жинактарда казакстандык кернекте саясаттанушы, тарихшы, экономист жэне зангер галымдардын екшджте билж органдарынын дамуы проблемаларын зерттеуге, кеппартиялык жуйенщ болашак дамуына, конституциялык реформата,саяси жангыру проблемалары на, елдщ саяси жуйесшщ даму келеше- riHe бага беруге, Казакстаннын кеп векторлы саясатына, мемлекетте бесе- кедестжке кабшетте дамыту басымдыктарынын езектшгше, теуелаздж жылдарындагы саяси транзиттщ Heri3ri урдютерше т.б. арналган талда- малы баяндамалар берщщ.29 Сонымен 6ipre казакстантану осында аталган авторлармен жене енбек- термен шектедш калмады. Казакстандагы Ka3ipri замангы урщстердо зерде- лейтш мамандар экономистер, саясаттанушылар, тарихшылар, этнологтар, елеуметтанушылар, халыкаралык мамандар т.б. казакстантануга ез улес- терш косуда. Жалпы алганда Казакстаннын егемендж алуын гылыми тургыдан салыстырмалы саралап ез^рлеуде жене мемлекеттж институттар- дьщ дамуы дережесш баталаганда осы проблемалардьщ жеткшжте пысык- талуын атап ету манызды. Теуелаздж жарияланган алгашкы куннен бастап, Казакстаннын алдында езшщ геосаяси стратегиясын eзipлey кажетпп туындады, ол мемлекеттщ алдында турган узак мерздмдо жоспарларды орындауга жене басым- дьж максаттарга кол жетюзуге жол керсетуге тшс болды. Казакстан Республикасынын элемдж саяси урдютщ толык кукылы мушеа болып калыптасу кезецш ой елегшен отказу кажетпп туындады. Осыган байланысты жас Казакстаннын геосаяси, экономикалык, когамдык-саяси стратегия- сыньщ калыптасуына, онын сырткы саясатыньщ дамуына, улттьж жене ескери каушазджтщ камтамасыз етшуше т.б. арналган кептеген гылыми зерттеулерд1 еске сала кеткен жен. Онынсанатына С.М. Эюмбековтын, М.С. випмбаевтын, М.К. Алтынбаевтын, Ж.Х. Ахметовтын, JI.K. Бака- евтыц, Л.М. Иватованын, М.Б. Касымбековтын, М.Т. Лаумулиннщ, М. А. Кул-Мухаммедтщ, К.К- Меамовтщ, К-Б.Саудабаевтьщ, К.С. Сул- тановтьщ, К.Л. Сыроежкиннщ, М.М. Тежиннщ, Ж.К- Туймебаевтьщ жене баскалардын енбектер1 жатады.30 КЕ. Кешербаевтьщ ≪Казакстаннын этностьж саясаты: жай-куш жене келешеп≫ атты енбепнде этностык меселен! шешу тежарибесше, Казакстандагы этностьж урдютщ сипатына, онын тужырымдамальж-едюнама- лык непздерше, дамудын ыктимал жолдарына накты материалдар непзшде талдау жасалды. Онын niKipiHiue, Казакстандагы этностык-елеуметтж ахуал айрыкшалыгынын езшдж ерекшелжтер1 бар, оларга саны жагынан eKi этнос басым кепиплж болып келетен халыктын кеп этностылыгы, ислам мен христиан даш басым болып келетш кеп конфессиялык, eKi метаэтнос- тык кауымнын болуы: когамнын туркшк жэне славяндык, постготали- тарлык, посткенестж сипаты жатады.31 А.В. Ретивыхтын ≪Казакстан гасырлар тогысында≫ атты ютабында геосаясаттын гылым релндеп манызы, eici идеологиялык жуйе мен еске- ри одактын тайталасы аякталганнан кейш елемдеп геосаяси 6 3r ep icT ep re орай экономиканын, когамнын жене мемлекетпн реформалануынын етпе- лi кезещнде егемен Казакстаннын сырткы саясатынын калыптасуы тари- хи-эдюнамалык тургыда зерттеледь Казакстаннын ешрлж жене елемдж кауымдастыкка 6 ip iry i проблемаларына, улттык каушс1зджке жэне Казакстаннын Тунгыш Президент! Н.Э. Назарбаевтын осы галамдык уршстер- деп релше ерекше кещл белшедь Егеменш жас мемлекет ушш жана заман- нын уакыт санагы басталып кеткеш айтылады. Е. Ертюбаевтын ≪Казакстан жене Назарбаев: езгерютердщ кисыны≫ атты енбепнде Казакстан Республикасынын Тунгыш Президенте Н.Э. Назарбаевтын карапайым ем1рдеп жене Казакстан болашагы упщн элемд1к саясатты зерделеген мазасыз лршшгше зер сал ынады. Басты назар — кггап тулганын жеке басына жэне щШ саяси урдтТерр козгаушы куштердщ барлык кырларынын езара байланысы мен езара теуелдшпн зерттеуге мумюндж беретш Ka3ipri замангы Казакстан тарихына объективтт талдау- га, мемлекет басшысынын элемдж тарихи даму эркелкшпнщ шиелешсу1 жагдайында Казакстаннын толымды да тендеспршген турде алга басуын камтамасыз етудеп кызметш жан-жакты карастыруга арналган.3__ К-К Токаевтын 2001 жылы басылып шыккан ≪Казакстан Республикасынын дипломатиясы≫ атты екшип 6ip монографиясында Казакстаннын сырткы саясатынын калыптасуы мен даму барысына жан-жакты талдау жасалды. Бул енбекте республиканын елемдж когамдастьжпен жене халыкаралык уйымдармен езара катынастарына баса ден койылады, Казакстаннын сырткы саясатынын баска да кептеген мемлекеттермен ынтымак- тастыгындагы басым багыттары баяндалды. жүктеу/скачать 170,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|