1. Қаз тар тарихнама пәні және тарихи пәндер жүйесіндегі орны мен маңызы

1. Қаз.тар. тарихнама пәні және тарихи пәндер жүйесіндегі орны мен маңызы.

Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы - Қазақстан тарихы ғылымының даму тарихына қатысты еңбектер мен олардағы тұжырымдарды, ойларды зерттейді. Курс мақсаты: әртүрлі кезеңдердегі Қазақстан тарих ғылымының даму тарихын зерттеу; оның дамуының өлшемдерін анықтау; әртүрлі көзқарастар бойынша түбегейлі шешімдерді айқындау. Қазақстан тарихы ғылымының қазіргі даму кезеңі бүгінгі күн талаптары тұрғысынан патшалы Ресей мен Кеңес кезеңдеріндегі тарихшылардың түбегейлі тұжырымдарын, қайта зерделеп, олардың еңбектеріне принциптік және объективтік баға беруі тиіс. Курс міндеттері: отандық тарихнамасының даму кезеңдерін анықтау; ежелгі және ортағасырлық тарихи білімнің даму деңгейін көрсету; Қазақстан тарихын зерттеуде ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы орыстық тарихи ой мектебінің негізгі бағыттарының мазмұнын ашу; Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңіндегі тарих ғылымының даму ерекшеліктерін анықтау, жоғарғы мектеп тындаушыларының бойында оқып үйреніп отырған мәселелерге қатысты сыни көзқарас қалыптастыру; ХІХ ғ.а.– ХХғ.б.қазақ саяси элитасының шығармашылық мұрасын оқып үйрену: Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Тынышбаев, М.Дулатов және т.б. Қазақстан тарихы ғылымының қазіргі кезеңдегі даму деңгейін көрсету; зерттеу жұмытарында тарихнамалық талдау әдістерін тиімді пайдалануды, зерттеп отырған мәселе бойынша өзінің жеке бағдарын айқындауға үйрету. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы Деректану, Мұрағаттану, Тарихи өлкетану, Мұражайтану және ескерткіштерді қорғау, Археология, Этнология, Этнография, Қазақстан тарихы (ежелгі, ортағасырлар, жаңа және қазіргі заман) т.б. ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы соңында студент Қазақстан тарихының зерттелу кезеңдері, әр кезеңдердің зерттеу әдіснамасымен, ғалым – тарихшылардың ой – қорытындыларымен, тұжырымдарымен жете танысып шығады, тарихи мұраларға сыни қатынасты қалыптастырады.

2. Тарихнама пәнінің негізгі ғылыми бағыттары.

Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы Деректану, Мұрағаттану, Тарихи өлкетану, Мұражайтану және ескерткіштерді қорғау, Археология, Этнология, Этнография, Қазақстан тарихы (ежелгі, ортағасырлар, жаңа және қазіргі заман) т.б. ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы соңында студент Қазақстан тарихының зерттелу кезеңдері, әр кезеңдердің зерттеу әдіснамасымен, ғалым – тарихшылардың ой – қорытындыларымен, тұжырымдарымен жете танысып шығады, тарихи мұраларға сыни қатынасты қалыптастырады.

3.Тарихты зерттеу құрылымындағы тарихнаманың орны. Тарихнамалық факт. Тарихнамалық дерек.

Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы - Қазақстан тарихы ғылымының даму тарихына қатысты еңбектер мен олардағы тұжырымдарды, ойларды зерттейді. Тарихнамалық дерек – бұл сол не басқа мәселенің ғылыми зерттелу тарихы бойынша, тарих ғылымы бойынша ақпаратқа ие кез келген тарихи дерек. Негізгі тарихнамалық дерек болып мәселенің тарихы бойынша жалпы және нақтылы тұжырымдарды мазмұндаған тарихшы ғалымдардың еңбектері болып табылады. «Тарихи деректі қайта қарастыру дегеніміз өз дәуірінің көзқарасы тұрғысынан дүниежүзілік тарихтың бүкіл қозғалысын, жүріп өткен жолын игеру үдерісі болып табылады. Польшалық зерттеуші ғалым Целина Бобиньская, «тарихнамалық дерек» деген ұғымды енгізуді, сөйтіп, оны ғылыми-танымдық бейне тобына қосуды, ал «тарихи дерек» деген терминді бұрынғы заман оқиғаларының тарихшы санасынан өтпеген, қайта тарихи даму үдерісінің тікелей нақты бүгінгі бөлшектеріне қатысты пайдалануға болатындай етіп қалдыра беруді ұсынды. Ц.Бобиньская былай деп жазады: «Дерек дегеніміз ғылыми құрылым» деген анықтаманың бізге қолайлы болатын себебі — ол зерттеу жұмыстарының үдерісіндегі күрделіліктің сыры неде екенін ашып көрсетеді, зерттеушінің жұмсаған индуктивті және дедуктивті күш-жігеріне сипаттама береді, сондай-ақ сол күш-жігердің нәтижесінде тарихнамалық деректің қалай пайда болатынын көрсетеді. Тарихи факт болмай тарихи дерек жоқ. Тарихи дерек болмай тарихнамалық факт жоқ. Тарихи факт болмай тарих та жоқ екені белгілі. Яғни тарихтың өзі қоғамдық мәні бар әртүрлі орын алған оқиғалардың тіркеліп, себеп-салдары анықталып, түсіндіріліп, тексерліп, баға берілген соң тарихи оқиға ретінде баяндалып, қағазға хатталатыны белгілі. Тарихи фактінің сипаты жағынан, қасиеті тұрғысынан сөз үлгілері (әңгімелер, естеліктер) екі түрлі топқа бөлінеді, оның бірінің айғағы болса, демек шындығы мен қоспасы көрсетілген болса, екіншісі тек нақты қиялдан туған көркем сөз. Шежірелер – тарихи фактілер қоры. Ауызша тарих айту дәстүрін зерттеген мамандар үшін естелік, шежіре ретінде сақталған деректерді жинау, әсіресе оларды жүйелей отырып қолданудың тәсілдерін жасау аса маңызды. Кез келген объектілік шындық тарихи факті болып табылады. Сондықтан тарихшы тбайқамаған, суреттемеген себепті ешқандай құбылыс тарихи болмай қалуы мүмкін емес.

4.Тарихнамалық зерттеудегі жалпы әдіснамалық принциптер.

Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы - Қазақстан тарихы ғылымының даму тарихына қатысты еңбектер мен олардағы тұжырымдарды, ойларды зерттейді. Курс мақсаты: әртүрлі кезеңдердегі Қазақстан тарих ғылымының даму тарихын зерттеу; оның дамуының өлшемдерін анықтау; әртүрлі көзқарастар бойынша түбегейлі шешімдерді айқындау. Қазақстан тарихы ғылымының қазіргі даму кезеңі бүгінгі күн талаптары тұрғысынан патшалы Ресей мен Кеңес кезеңдеріндегі тарихшылардың түбегейлі тұжырымдарын, қайта зерделеп, олардың еңбектеріне принциптік және объективтік баға беруі тиіс. Курс міндеттері: отандық тарихнамасының даму кезеңдерін анықтау; ежелгі және ортағасырлық тарихи білімнің даму деңгейін көрсету; Қазақстан тарихын зерттеуде ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы орыстық тарихи ой мектебінің негізгі бағыттарының мазмұнын ашу; Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңіндегі тарих ғылымының даму ерекшеліктерін анықтау, жоғарғы мектеп тындаушыларының бойында оқып үйреніп отырған мәселелерге қатысты сыни көзқарас қалыптастыру; ХІХ ғ.а.– ХХғ.б.қазақ саяси элитасының шығармашылық мұрасын оқып үйрену: Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Тынышбаев, М.Дулатов және т.б. Қазақстан тарихы ғылымының қазіргі кезеңдегі даму деңгейін көрсету; зерттеу жұмытарында тарихнамалық талдау әдістерін тиімді пайдалануды, зерттеп отырған мәселе бойынша өзінің жеке бағдарын айқындауға үйрету. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы Деректану, Мұрағаттану, Тарихи өлкетану, Мұражайтану және ескерткіштерді қорғау, Археология, Этнология, Этнография, Қазақстан тарихы (ежелгі, ортағасырлар, жаңа және қазіргі заман) т.б. ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы соңында студент Қазақстан тарихының зерттелу кезеңдері, әр кезеңдердің зерттеу әдіснамасымен, ғалым – тарихшылардың ой – қорытындыларымен, тұжырымдарымен жете танысып шығады, тарихи мұраларға сыни қатынасты қалыптастырады.

5. Қаз.тар. тарихнамасы курсының мақсат-міндеттері, зерттеу объектісі.

Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы - Қазақстан тарихы ғылымының даму тарихына қатысты еңбектер мен олардағы тұжырымдарды, ойларды зерттейді. Курс мақсаты: әртүрлі кезеңдердегі Қазақстан тарих ғылымының даму тарихын зерттеу; оның дамуының өлшемдерін анықтау; әртүрлі көзқарастар бойынша түбегейлі шешімдерді айқындау. Қазақстан тарихы ғылымының қазіргі даму кезеңі бүгінгі күн талаптары тұрғысынан патшалы Ресей мен Кеңес кезеңдеріндегі тарихшылардың түбегейлі тұжырымдарын, қайта зерделеп, олардың еңбектеріне принциптік және объективтік баға беруі тиіс. Курс міндеттері: отандық тарихнамасының даму кезеңдерін анықтау; ежелгі және ортағасырлық тарихи білімнің даму деңгейін көрсету; Қазақстан тарихын зерттеуде ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы орыстық тарихи ой мектебінің негізгі бағыттарының мазмұнын ашу; Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңіндегі тарих ғылымының даму ерекшеліктерін анықтау, жоғарғы мектеп тындаушыларының бойында оқып үйреніп отырған мәселелерге қатысты сыни көзқарас қалыптастыру; ХІХ ғ.а.– ХХғ.б.қазақ саяси элитасының шығармашылық мұрасын оқып үйрену: Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Тынышбаев, М.Дулатов және т.б. Қазақстан тарихы ғылымының қазіргі кезеңдегі даму деңгейін көрсету; зерттеу жұмытарында тарихнамалық талдау әдістерін тиімді пайдалануды, зерттеп отырған мәселе бойынша өзінің жеке бағдарын айқындауға үйрету. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы Деректану, Мұрағаттану, Тарихи өлкетану, Мұражайтану және ескерткіштерді қорғау, Археология, Этнология, Этнография, Қазақстан тарихы (ежелгі, ортағасырлар, жаңа және қазіргі заман) т.б. ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Қазақстан тарихының тарихнамасы курсы соңында студент Қазақстан тарихының зерттелу кезеңдері, әр кезеңдердің зерттеу әдіснамасымен, ғалым – тарихшылардың ой – қорытындыларымен, тұжырымдарымен жете танысып шығады, тарихи мұраларға сыни қатынасты қалыптастырады.

6. Грек-рим, парсы, қытай тарихнамасы Қазақстан халықтары туралы (бзд IIғ-VIIIғ ). (Ерте көшпенділер тур. Ахеменид жазбалары, Дарий 1патшаның Бехистун, Ксеркстің Персепольдің жазбалары).

Ежелгі дәуірдегі, әуелгі және кейінгі орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы жөніндегі мәліметтер түрлі тілдерде: көне парсы, көне грек, латын, қытай, көне түрік, араб, парсы, түрік тілдерінде жазып қалдырылған. Бұл түпкі деректемелердің ақпараттық деңгейі оның хронологиялық және аумақтық шектеулілігі, сондай-ақ осы аймақтың халықтары мен тайпалары тарихының мейлінше әр түрлі болуы салдарынан ерекшеленеді. Сондай-ақ тарихи үрдістің дамуына қарай жазба ескерткіштердегі нақты материалдардың жинақталуы да өскелең бағытта жүреді. Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелерімен ұштастырып алғанда жазбаша ақпараттың сипаты мен мазмұны жөнінен бұлайша алуан түрлі болуы 2,5 мыңжылдықтан астам уақыт бойындағы тарихи оқиғаларды, Қазақстанның әр түрлі этностарының шаруашылық және әлеуметтік қатынастарын, мәдениетін, тұрмысы мен әдет-ғұрыптарын зерттеуге мүмкіндік береді. Деректемелердің негізгі топтарының сипаттамасына тоқталайық.Қазақстан халықтарының тарихы жөніндегі ежелгі жазбаша деректеме І Дарий (б.з.б. 522-486 жж.) және Ксеркс (б.з.б. 486-465 жж.) патшалардың Ахеменид державасында қолданылған негізгі үш тілде: көне парсы, элам және аккад тілдерінде жазылған ежелгі парсы жазбалары болып табылады. Дарийдің үкімет басына келуінің және содан кейін болған азамат соғысының мән-жайы туралы баяндалатын І Дарийдің Бехистун жазбасының мейлінше зор маңызы бар. Жазбада «елдер» - тайпалық облыстар тізіп келтіріліп, Таяу және Орта Шығыстың, сондай-ақ Орталық Азияның тарихи географиясы жөнінде едәуір материал берілді. Қазіргі уақытта ғылыми әдебиетте, әсіресе, археологиялық әдебиетте сақ тайпаларының аталған жазбалары – хаумаварга мен тиграхауда Қазақстан аумағына қатысты деген пікір орныққан, алайда Ахеменидтер дәуірінің басқа жазбаларын тарата отырып, жазба деректеріне мұқият талдау жасау бұл тайпалардың Хамун көлі ауданында, қазіргі Иран мен Ауғанстан шекарасында, кейіннен Сақастан (Сеистан) аталған ауданда орналасқанын көрсетеді. Ахеменидтер дәуіріндегі мәдениет пен дінді зерттеу үшін маңызы бар басқа бір ірі жазба Ксеркстің «дәулер туралы» дейтін жазбасы болып табылады, онда Ксеркстің көптеген ғалымдар Заратуштра есімі аталмаса да, Зороастризмнің мемлекеттік дін ретінде енгізілуімен байланыстыратын діни реформасы баяндалады. Көне парсы жазбаларында тарихи-географиялық деректерден басқа антик деректемелерінің мәліметтерін тексеруге және оларды едәуір нақтылай түсу үшін біраз материал береді.Сонымен бірге бұл ескерткіштер парсы тілінің тарихын, оның ерте замандағы диалектілерін зерттеу үшін теңдесі жоқ материал болып табылады. Авеста Зороастра дінінің қасиетті кітабы, Иран жерінде Аршак дәуірінен басталған және, әсіресе, Сасанилер кезінде бірнеше діни реформалар барысында қалыптасқан қағида болып табылады.

7. Қаз.ерте көшпелі тайпалары тар.зерттелу мәселесі / Грязнов М.П, Акышев К.А, Марғұлан А.Х, Толстов С.П, Бернштам А.Н, Бартольд В.В, Бичурин Н.Я, Гумилев Л.Н, Смирнов К.Ф, Кушаев Г.А./

Грязнов қалалық училищедегі инспектордың отбасында д.к. Томскдегі училищені бітіріп, 1919ж Томск унив-ң физ.мат факультетине оқуға түседі. 1920ж археолог С.Теплоуховпен танысады. Осы таныстық Грязновты археологияға деген сүйіспеншілігін оятады. С.Руденко мен С.Теплоуховтың жетекшілігімен ол Томск унив. жұмыс жасайды. 1922ж оқымыты топ (Грязнов, Теплоухов, Руденко, Шнейдер) Петроградқа көшеді. Грязнов Петорград унив-не ауысып,тарих Академиясында қызмет етеді.Томскге жақын жерде қазба жұмыстарын жүргізеді, Онт Сібір ж.е Қазақстан экспедицияларына жетекшілік етеді.1929ж скифтық қорған Пазырықты табады. Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны 1913 ж. Б.В.Грязнов ашты. Ғылымда шартты түрде қола дәуірі ескерткіштерін Андронов ескерткіштері деп атайды.1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тапты. Андронов ескерткіштері Қазақстан, Орта Азия, Сібірден табылып отыр.

Кемел Ақышев 1924 жылы Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған. Әскери училищені аяқтаған соң майданға аттанады. 1950 жылы Қазақ Мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітіреді. КСРО ҒА Археология институтының Ленинград бөліміне аспирантураға түсіп, 1953 жылы Мемлекеттік Эрмитаждың Ғылыми кеңесінде кандидаттық диссертациясын қорғайды. Студенттік жылдары археологиялық қазба жұмыстарына қатысады. 1955 жылы Қазақ КСРО ҒА Тарих, археология, этнография институтының археология бөлімінің меңгерушісі, содан кейін Әлкей Марғұлан атындағы ҚР ҰҒА Археология институтының бас (негізгі) ғылыми қызметкері болады. 2000 жылы Астана қаласына көшіп, Лев Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде археологиялық реконструкцияның лабораториясын құрады. 50 жылдардың соңында К.Ақышевтің қазба жұмыстары кезінде табылған сақ дәуіріне жататын Бесшатыр қорымы оның ғылыми өмірбаянынан ерекше орын алады. Көне және орта ғасырлардағы Қазақстан ескерткіштерің әлемдік маңызы зор Есік обасынан табылған «Алтын адам» (б.з.б. \/-І\/ ғасырлар), Бесшатыр (б.з.б. \/І-\/ ғасырлар), Отырар жәдігерлерін ашып зерттеді. Қола, ерте темір дәуірлерінің мәдениеттерін кезеңдеу және мерзімдей мәселелерін анықтады. Көне Қазақстан тарихының негізгі тұжырымдарын жасауға белсене қатысты. Орталық Азия өркениеті жүйесінде ежелгі Қазақстанның орнын айқындауға елеулі үлес қосты.

Марғұлан Әлкей қазіргі Павлодар обл. Баянауыл ауд. дүниеге келген.Философия ғылымының докторы (1945), Қазақ КСР ҒА академигі (1958), профессор (1960), Қазақ КСР ғылымына еңбегі сіңген қызметкер (1967), республика археологиялық мектебінің негізін салушы, этнография, Шығыстану, тарих, әдебиетану, өнертану салаларының көрнекті ғалымы. 1915 жылдан бастап 3 жылдық орыс мектебінде оқиды. 1920 жылы Павлодар қаласындағы мұғалімдер курсын бітіреді де, туған ауылында мұғалім болады. Семей техникумында оқып жүрген жылдарында «Таң» журналы мен «Қазақ тілі» газетінде қызмет істейді. 1926-1927 жылдары одақтас және автономиялық республикаларды зерттеу жөніндегі Ерекше комитетінің Қазақстан, Алтай экспедицияларына қатысады. 1920 жылы Шығыс институтын бітіреді. 1943 жылы қыпшақ этномәдени бірлігі жазба ескерткіштерінен докторлық диссертация қорғайды. 1941-1946 жылдары – тарих бөлімінің меңгерушісі, 1945 жылы «Қазақ халқының эпикалық аңыздары» тақырыбында қорғаған докторлық диссертация қазақ халқының мәдениеті, тарихы саласындағы зерттеулерінің нәтижесі болып табылады. Ауызша эпикалық шығармашылық жанры, қазақтардың материалдық және рухани мәдениетінің тарихы ғұлама ғалым зерттеулерінде жан-жақты талдау тапқан. Бұдан басқа, ол ежелгі архитектуралық ескерткіштерді де зерттеді. Соның арқасында қола мен ерте темір дәуіріндегі  археология ескерткіштер сыры ашылды. Орталық Қазақстан аумағындағы археологиялық зерттеулер нәтижесі «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті» (Марғұланның басшылығымен және оның тікелей қатысуымен жазылды. Бұл еңбек 1967 жылы Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлыққа ие болды.) атты монографиялық еңбекте көрініс тапты. Марғұлан басты авторларының бірі болып жазылған 5 томдық «Қазақстан тарихы» мен «Орталық Қазақстанның Биғазы-Дендібай мәдениеті» 1982 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығын алды. Марғұлан зерттеулері музыка, жер шаруашылығы, металлургия және т.б. салаларды қамтыды. 50-жылдардың ортасында Марғұланның басшылық етуімен қазақтың көрнекті ғалымы Ш.Уәлиханов жайында материалдар жинағы жарық көрді. 300-дең аса ғылыми-көпшілік мақалалар жазған.

Толстов Сергей Павлович (25 Қаңтар 1907, Санкт-Петербург қаласы – 28 Желтоқсан 1976, Мәскеу қаласы) – шығыстанушы, этнограф, археолог. 1953 жылы КСРО Ғылым академиясының мүшесі. 1956 жылы Өзбекстан Ғылым академиясының құрметті академигі. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/1930" \o "1930"1930 жылы Мәскеу мемлекеттік университетін бітірген. 1939–1951 жылдары Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры, кафедра меңгерушісі, декан. 1942–1966 жылдары КСРО Ғылым академиясының Этнография институтының директоры. «Советская этнография» журналының редакторы қызметтерін атқарған. Ол – алғашқы қауымдық құрылыс, ерте дүние, орта ғасыр тарихы мен археологиясына, дін тарихы және сол елдердің этногенезі жайлы 300-ден аса еңбек жазған. Көп томды «Дүние жүзі елдері» басылымының редакторы және авторларының бірі. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясын ұйымдастырушы (1937), басшысы (1969 жылға дейін) болды. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D1%8B%D1%80" \o "Сыр"Сыр бойындағы Бәбіш – Молда, Шірік – Рабат, оның маңындағы Ірікбай, Бестамқала, Бөрлі 1,2, Шағырлы 1, 2, Іңкәрқала, Сырлытам, Қарақалпаққала, Аралбайқала, Қызылқала, т.б ондаған көне қалалар мен елді мекендерге қазба жұмыстарын жүргізіп, тарихи қалыптасуын анықтауға үлес қосты. 

Бернштам  Александр Натанович (18 қыркүйек 1910 жылы, Ресей, Керчь қаласында туған – 10 желтоқсанда 1956 жылы, Санкт-Петербург қаласында қайтыс болды) 

шығыстанушы, тарих ғылымының докторы (1942 жылы), профессор, Орталық Азияны мекендеген түркі тілдес халықтардың тарихын зерттеушілердің бірі.  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9B%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4_(%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D1%82-%D0%9F%D0%B5%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B3)_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82%D1%96%D0%BD&action=edit&redlink=1" \o "Ленинград (Санкт-Петербург) университетін (мұндай бет жоқ)" Ленинград (Санкт-Петербург) университетін бітірген (1931 жылы). Материалдық мәдениет тарихы академиясында, 1935–38 жылдары Шығыстануинститутында жұмыс істеді. Бернштам «6–8 ғасырлардағы орхон-енисей түріктерінің экономикалық құрылымы» тақырыбы бойынша кандидаттық (1935 жылы), «Қырғызстан мен қырғыздардың көне дәуірден моңғол-татар шапқыншылығына дейінгі тарихы» деген тақырыптадокторлық диссертация қорғады. 1936 жылдан бастап жыл сайын ұйымдастырылып, Бернштам басқарған археологиялық экспедициялар солтүстікте Қаратау жоталарынан, оңтүстікте Памир тауларына дейінгі, шығыста Іледен, батыста Зеравшан үстіртіне дейінгі жерлерді зерттеп, Қазақстан мен Орта Азия халықтарының көне тарихына қатысты маңызды мәліметтер жинады. Ол 1930–40 жыдары қазақ-қырғыз тарихына қатысты тың мәселелер көтеріп, сақ-үйсін және түркі дәуірін зерттеуге елеулі үлес қосты. Археологиялық материалдарға сүйеніп, Теріскей Қырғыз өлкесінің қола дәуірден (б.з.б. 2 ғ.) 15 ғасырға дейінгі тарихын түбегейлі талдады. 250-дей ғылыми еңбегі мен мақалалары бар.

Бартольд Василий Владимирович (3.11.1869, Санкт-Петербург, Ресей – 19.8.1930, сонда) – ғалым, шығыстанушы, профиссионалдық (1906),aкадемиясы (1913). 1891 жылы Санкт-Петербург университетінің шығыс тілі факультетін бітіріп, сонда ғылыми және оқытушылық қызмет атқарды.Батыстың Орталығы Азия және қазақ өлкесін мекендеген тайпалардың тарихы жөніндегі еңбектерінің ғылыми мәні зор. Бұл еңбектерін жазуда ол араб, парсы және жергілікті авторлардың материалдарын пайдаланды. Олардың ішіндегі аса құндылары: «Моңғол кезеңіне дейінгі Түркістандағы христиандық туралы» (1894), «[[1893 – 1894 жылдары ғылыми мақсатпен Орталығы Азияға саяхат туралы есеп]]» (1897), «Жетісу тарихының очерктері» (1898), «Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан» (1898–1900), «Ежелгі заманнан 17 ғ-ға дейінгі Арал теңізі мен Әмударияның төменгі бойы туралы деректер» (1902), «Түркістанды суландыру тарихына» (1914), «Ұлықбек және оның заманы» (1918), «Түркістанның мәдени өмірінің тарихы» (1922), «Қырғыздардың Тарихи очеркі» (1927), «Түркі-моңғол халықтарының тарихы» (1928), «Түрікмен тарихының очерктері» (1929), «Орта Азиядағы түркі халықтарының тарихы жөніндегі он екі дәріс» (1935). Батыс Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көне дәуірден бастап-ақ өзінің тарихы, мәдениеті болғанын ғылым түрде негіздеді. Ислам тарихы туралы «Халиф және сұлтан»(1912), «Ислам» (1918), «Мұсылман қауымы мәдениеті» (1918), «Мұсылман дүниесі» (1922), «Мусейлима» (1925), тағы басқа еңбектерін жазды. Ежелгі славяндар туралы жазған араб авторларының еңбектерін зерттеді. Шығыстану тарихына зор көңіл бөлді. «Еуропа мен Ресейде шығысты зерттеу тарихы» (1911), «Петербург университеті шығыс тілдері факультетінің 1855–1905 жылдардағы қызметіне шолу» (1909) атты еңбектер жариялады. Бартольд 1905 – 13 жылы Орыс археология қоғамының Шығыс бөлімшесінің хатшысы, «Мир ислама» (1912 – 13), кейін «Мусульманский мир» (1917) журналдарын шығарушы әрі редакторы болды. 1918 жылы Орыс археология қоғамының шығыс бөлімінің меңгерушісі, Ресей Ғaлымының Антропология және этнография музейі жанындағы Радлов үйірмесінің төрағасы болды. 1921 жылы Азиямузейінің жанынан құрылған Шығыс зерттеушілері алқасын және оның «Записки коллегии востоковедов» атты баспасөз органын басқарды.КСРО-дағы мұсылман халықтарының әліпбиін араб әрпінен латын әрпіне көшіру жөніндегі комиссияның жұмысына, Орта Азия университетін құруға, шығыстану кітапханаларын ұйымдастыруға, шығыс қолжазбаларын жинауға қатысты. Бартольттың көптеген еңбектері ағылшын,француз, неміс, түрік, араб, парсы, тағы басқа тілдерге аударылған.

Бичурин Никита Яковлевич (монахтық есімі — Иакинф) 29.8(9.9).1777, Қазан губ. Чебоксар у. Акулево с. — 11(23).5.1853, Санкт-Петербург] — шығыстанушы. Ұлты — чуваш (чаваш). Қазан діни академиясын бітірген (1799). 1800 жылы монахтықты қабылдады. 1807 — 21 жылы Ресейдің Қытайдағы (Пекиндегі) діни миссиясын басқарды. Мұнда қытай тілін жетік меңгеріп, Қытай тарихы, географиясына қатысты бірқатар еңбектерді аударумен шұғылданды. Қытайдан оралған соң, Бичурин Валаам монастырына жіберілді. 1826 жылы Ресей сыртқы істер министрлігі Азия департаментінің өтінішімен Санкт-Петербургке оралып, департаментте аудармашы болып қызмет атқарды. Бичурин Ресей ҒА-ның корр. мүшесі (1828), Париждегі Азия қоғамының мүшесі (1831) болып сайланды. Ол Кяхтаға барған сапарынан (1830 — 32 жылдары, 1835 — 37 жылдары) тибет,моңғол кітаптарының жинағын, бұрхандар жөнінде құнды деректер әкелді. Бичуриннің Қытай деректерінің негізінде жазылған еңбектерінің дені Орта және Орталық Азияныңтүркі тілдес халықтары тарихына, этнографиясына, сонымен қатар ежелгі заманғы, ортағасырлық және жаңа заманғы Қытай тарихы, философиясы, мәдениетіне арналған. Бичуриннің 1851 жылы жарық көрген “Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена” аталатын көлемді еңбегінде Орталық Азия халықтарының этногенезі жөнінде құнды деректер берілген.

Гумилев Лев Николаевич (1912 ж. қазанның 1, Ресей, Петербор губерниясы, Царское село — 1992 ж. маусымның 15, Санкт-Петербор) — белгілі кеңестік және Ресей этнолог- XX ғасырдың көрнекті еуразияшыл ғалымы, тарихшы-этнолог, тарих және география ғылымдарының докторы, ақын, парсы тілінен аудармашы. Этногенез пассионарлық теориясының авторы. Қазақстанның ежелгі тарихын жетік білген. Ресей жаратылыстану ғылыми академиясының академигі, география және тарих ғылымының докторы, ұлы дала халықтарының тарихын зерттеген маман. Балалық шағын Тверь губерниясының Слепнёво атындағы Бежецк уезінде әжесінің қолында өткізген. Бежецк қаласының №1 мектебінде 1926 жылдан 1929 жылға дейін білім алды. Ал 1930 жылы Ленинградта оқыды. 1930—1934 жылдары Саян, Памирдегі, Қырымдағы экспедицияларда жұмыс істеді.  Бірінші рет 1935 ж. түрмеге қамалады, бірақ анасының аралсауымен көп уақыт өтпей босатылады. 1938 ж. Гумилев қайта түрмеге қамалып, 5 жылға бас бостандығынан айрылады. 1944 ж. өз еркімен майданға кетіп, 1945 ж. Берлин операциясына қатысады. 1945-1948 ж. университетті жедел (экстерно) түрде бітіріп, «Политическая история первого тюркского каганата (546-656)» атты кандидаттық диссертация қорғады. Тұтқында жүргенде «Хунну» кітабын жазып, ол кітап кейіннен «Степная трилогия» кітабының бір бөлігі болды: «Хунну» (1960), «Древние тюрки» (1967), «Поиски вымышленного царства» (1970). Алғашқы екі кітабында Гумилев ұлы дала этносының тарихын суреттесе, «Поиски вымышленного царства» бөлігінде еуропалықтардың Еуразия даласының тұрғындарына алдын ала жоспар бойынша жасалған қарым-қатынастарының қалай туындағаны көрсетілген. Зейнетке шыққанға дейін 1986 жылы Ленинград мемлекеттік университетінің география Ғылыми-зерттеу институтында жұмыс істеді. 1992 жылы 15 маусымда Санкт-Петербургте қайтыс болды. Еңбектері: «Этногенез и биосфера Земли», «Конец и вновь начало», «В поисках вымышленного царства», «Древняя Русь и Великая степь», «История народа хунну», «Тысячелетие вокруг Каспия»,«Черная легенда», «Древний Тибет», «Открытие Хазарии», «Волшебные папиросы»

Смирнов Константин Фёдорович (28 июля 1917 года—8 октября 1980 года) — археолог, тарих ғыл.докторы. скиф-сарматтық археологияның белгілі маманы. Тульск губерниясының Ненашево ауылында д.к. Чернышевский ат. Мәскеу унив-ң тарих философия әдебиет факультетін бітіреді. «Сарматские курганные погребения в степях Поволжья и Южного Приуралья» атты канд.диссерт қорғайды..(1946) және «Савроматы» деген докторлық диссерт.(1965). 1946ж және өмірінің соңына шейін скиф-сарматтық архел.секторда ғылыми қызметкер болып жұмыс істеген.Сарматтар мен савроматтарды зерттеген.Оның жетекшілігімен Быков районы, Политотдельское ауылындағы мәйіттер зертеген. Сарматтарды зерттеуге көп үлес қосқан.100ғылыми жұмыс жариялаған, соның ішінде монографиялары: «Вооружение сарматов», «Савроматы. Ранняя истории и культура сарматов», «Сарматы на Илеке» д.а.

Кушаев Гаяз Абдулвалиевич - профессор, кандидат исторических  наук, историк, археолог. 1925ж БҚО, Жанғала районы, Жаңа Қазанда д.к.ҰОС қатысқан.1953ж С.М.Киров атындағы Қаз.мемл.унив. бітірген.1965ж «Культура усуней правобережья р.Или» атты канд. диссертациясын қорғаған. 1967-1992ж А.С.Пушкин ат.гы пед.инст зав.кафедра. доцент болады. «Этюды древней истории степного Приуралья» деген монографиясы шығады.

Батые Казакстандагы кола деу1ршщ ескертюштерш зерттеген кезде

кызыкты нетижелер алынды. Г.А. Кушаев Батые Казакстанга eKi медени

кауымдастык — Андронов жене Кима медениетшш кериилес болуы тен

екемн атап e iri, онын шшршше олардын арасындагы шекара Ор жене Елек

езендершщ арасынан еткен38.

Мангыстау облысындагы зерттеулерге Караганда, онда да сондай жаг-

дай болган. Бул орайда кешпел1 мал шаруашылыгынын мунда б. з. б. II мын-

жылдыктын ез1нде-ак калыптасканы атап етшед*39.

Ертедеп кешпелшердш ескертюштерш жене сактардын, сарматтардын,

усундердщ, канпойлердщ, гундардын медени, елеуметпк-экономикалык

ем!ршщ проблемаларын зерттеу едетте Кдзакстандагы манызды зерттеу

багыттарынын 6ipi болып табылады.

Атап айтканда, К.А. Акышевтын енбектер1нде Алакелден Таласка

дейшп аймактагы сак обаларын картага Tycipy материалдары бойынша

Жетюудыц сак когамын стратификациялау туралы тезис дамытылады.

Жацадан сак eHepi заттарынын табылуына байланысты сак (скиф)

енершщ шыгу Teri жешндей меселелер де карастырылды. К.А. Акышевтын

пгюршше, кулан бейнеленген алтын сырганьш табылуы ≪ан≫ cmni

жергшкэт непзде калыптасты деуге мумюндж бередИ0

Г.А. Кушаевтын ≪Далалық Арал өңipi ежелгі тарихынын зерттеушісі> де-

ген 6ipereft eH6eriH сарматтану саласындагы елеул1 жетютж деп санау ке-

рек. Онда аса бай материал, сонын шпнде сармат ескерткйптерш кеп жыл

бойы казудан алынган материал жуйеге келтаршп, олардын исседондармен

жене сарматтармен этникалык атрибуциясын аныктауга, сондай-ак сармат

тарихын б1здвд заманымыздын VIII гасырына дейш жалгастыруга ерекет

жасалган44

8. Геродот еңбегінің тақырыптары мен мазмұндары. Страбонның географ.гы сақ скиф тайпалары сипаттамасының нег.мәселелері.

Геродот (Ἡρόδοτος)– ежелгі дәуірдегі грек тарихшысы, «тарихтың атасы» деп танылған жиһанкез. Ол шамамен бзб. 484 – 425 жылдары өмір сүрген. Геродот Кіші Азиядағы Каликарнас қаласында дүниеге келіп, жас кезінде әміршілерге қарсы топта болғаны үшін елінен қуылған. Біраз уақыт Самос аралында тұрып, көп жерлерді аралаған, Қара теңізге дейін жеткен деген мәлімет бар. Геродот көрген, естіген, оқыған материалдарын жинақтап, артына «Тарих» атты үлкен еңбек қалдырды. Кейіннен александриялық ғалымдар оның еңбегін тоғыз музаға сәйкестендіріп, тоғыз кітапқа бөлген. Геродот алғашқы төрт кітабында Лидия, Мидия мемлекеттері, Ахемен әулеті жөнінде жазып, олардың Мысырға, Вавилонға, сақтарға қарсы жорықтарына тоқталады. Қалған бес кітабы грек-парсы соғысына (бзб.500 – 449) арналған. Онда халықтардың тарихымен қатар этнографиясы, діні, әдебиеті, мемлекеттердің ішкі-сыртқы саясаты,экономикасы берілген. Шығарманың төртінші кітабында парсы патшасы Дарий Гистасптың сақтарға қарсы жорығы баяндалған. Онда сақтар елі жөнінде аса құнды мәліметтер ұшырасады. Қолжазбаларының ішінде бізге жеткен Флоренция нұсқасы ағылшын, орыс, т.б. тілдерге аударылған. Страбон (б.з.б. 64/63, Амасия, Кіші Азия, – б.з. 23/24) – ежелгі грек географы, тарихшы.Грекия, Кіші Азия, Италия және Египетке саяхат жасаған. Ол қазіргі күнге жетпеген 47 кітаптан тұратын “Тарихи жазбалардың” (онда б.з.б. 146 жылдан – б.з.б 31 жылы шамасына дейінгі оқиғалар баяндалған) және 17 кітаптан тұратын “География” атты еңбектің авторы. “Географияның” 7-кітабының Македония мен Фракияға арналған бөлігінен басқа барлық кітаптары сақталған. Бұл еңбектің тек алғашқы 2 кітабы теориялық сипатта, қалған бөлігі сол дәуірдегі елдер мен аймақтарды суреттеуге арналған (3 – 6-кітаптар Испания, Галлия, Британия, Италия, Сицилия; 7 – 10-кітаптар Солтүстік және Шығыс Еуропа, Солтүстік Балқан,Грекия; 11 – 14-кітаптар Солтұстік және Шығыс Қара тау маңы, Кіші Азия; 15 – 17 кітаптар Үндістан, Месопотамия, Арабия, Египет туралы). Онда сол кездегі көптеген елдер мен халықтардың тұрмысы мен мекені туралы мол мағлұмат берілген. Әсіресе, Азия скифтері және Каспий жағалауы халықтарының тарихы, этнографиясы туралы жазған еңбектерінің құны ерекше. Сондай-ақ Кавказ өңірі және Боспор патшалығы толық баяндалған. Страбонның еңбегі тарихи-географиялық шығарманың тұңғыш тәжірибесі және құнды тарихи деректемесі болып табылады.

9. Сыма Цянь, Бань Гу, Фань Хе,тб еңб.тарих ж.е этнография, саяси бағыт.

Сыма Цянь (шамамен б.з.б. 140 – 86 ж.) — ежелгі қытай тарихшысы, әдебиетші. Қытай тарихнамасында іргелі еңбек саналатын “Ши цзидің” (“Тарихи жазбалар”) авторы. Әкесі Сыма Тань Хань әулеті сарайының басты жылнамашысы болған. Сыма Цянь жас кезінде император сарайында күзетшілік қызмет атқара жүріп, ғылыми жұмыспен айналысты. Б.з.б. 108 ж. әкесі қайтыс болған соң үш жылдан кейін, оның орнына императорлық архивке орналасты. Жаңа қызметте ол әкесі жоспарлап, жазуды бастаған қытай тарихындағы аса іргелі еңбекті әрі қарай жалғастырды. Б.з.б. 104 ж. “Тай чу ли”күнтізбесін жасауға ат салысты. Б.з.б. 99 ж. көшпелі сюннулардан жеңіліс тапқан әскери қолбасшыға ара түскені үшін түрмеге қамалды. Түрмеден шыққан соң, мемлекеттік кеңсенің хатшысы қызметіне тұрып, өзінің негізгі еңбегін б.з.б. 92 ж. жазып бітірді. Бұл шығармада көне замандағы Аңыздарда ғана айтылатын Хуан-ди императордан бастап, замандасы У-ди император билігінің аяқ кезіне дейінгі 24 ғасырлық тарихи оқиғалар баяндалған. Еңбек 130 тараудан тұрады, 528 мың иероглифті қамтиды. “Ши цзи” бес үлкен бөлімнен: әулеттер, текті отбасылар жылнамасы, генеологиялық тізімдер, сондай-ақ дәстүрлер, күнтізбелер, астрономия, экономика, география, суғару жүйелері туралы трактаттар мен көптеген тарихи тұлғалардың өмірбаяндарынан тұрады. Сондай-ақ шығармада Рим, Жерорта теңіз жағалауы елдері, Иран, Орталық Азия және Таяу Шығыселдері, т.б. халықтардың тарихи географиялық, этнографиялық, саяси құрылымдары, т.б. туралы мәліметтер мол. Әсіресе, Қытайдың батысындағы көшпелі сюннуларға (ғұндар) айрықша тоқталып өтіп, олардың тұрмысына, салт-дәстүріне, әлеуметтік-саяси, әскери құрылымдарына сипаттама жасайды. Бірақ автор Қытайды қоршап жатқан басқа да халықтармен бірге оларды “жабайылар” етіп көрсетіп, олармен арадағы қарым-қатынасты бұрмалап жазған. Ол Конфуцийдің “Чуньцю” (“Көктем мен күз”)кітабының үлгісімен бүкіл тарихи қолжазбаларды, құжаттарды, мәліметтерді өте мұқият түрде жинақтап отырған. Кейінгі қытай тарихшылары тарихты жазуда Сыма Цянь үлгісін жалғастырды. Сондықтан оны “Қытай тарихының атасы” санайды.

Бань Гу (32 — 92) — қытай тарихшысы, поэт, династиялық тарих жанрының негізін салушы. Бань Гудың әкесі Бань Бяо  Хань династ. құлағаған кезеңінде өмір сүрді. Ол құлаған династ.тарихын өз көзімен көріп құрғысы келді. Бірақ ол жасай алмады сол себепті, жинаған материалдарын баласына қалдырып кетті. 20ж ішінде Бань Гу Хань династ. тарихын жазды. Тарихи жұмыстардан басқа Бань Гу поэзияға да көңіл бөлді. Бань Гу трагедиялық азаппен өлтірілді.Бань Гу өлімінен соң оның жұмысын әпкесі Бань Чжао толықтырды. Бань Гудың еңбегі ортодоксалдық конфуциандық еңбектер қатарына жатады, ол тарихи шығармалардың жаңа жанрын – бір әулеттің басқару тарихын бастап берді. Қытай мен Орталық Азияның б.з.б. ІІ ғасырынан бастап жаңа заманға дейінгі тарихы баяндалатын 26 әулет тарихы Қытайдың бірегей тарихи мұрасы болып табылады. Бань Гудың шығармасында Орталық Азияның жат жерлік халықтары суреттелетін мәліметтерге «Сиюй чжуань» («Батыс өлке туралы хикая») деген арнаулы тарау бөлінген. Осы тарихи-географиялық жағынан жаңа аймақты бөліп көрсету қытайлардың географиялық білімінің кеңейгенін ғана емес, сонымен қатар Қытайдың сыртқы саясаты мен геосаясатында оған стратегиялық мән берілгенін де дәлелдейді. Хроникада Хань империясынан Орта Азияға апаратын негізгі жолдар көрсетіліп, оның этникалық топтары, олардың айналысатын жұмыс түрі, экономикалық және әскери жағдайы, Шығыс Түркістанның полистері, олардың арасындағы соғыстар мен сауда, саяси одақтар суреттелген. Онда Қытайдың Батыс өлкедегі дипломатиясы да сипатталған. Тарихшының туған бауыры, Қытайдың аса көрнекті дипломаты Сиюйге жіберіліп, онда Хань әулетінің саясатын ойдағыдай жүзеге асырғаны мәлім. Бань Гудың еңбегі 200 жылдай кезеңді қамтиды, онда Давань, Усун, Кангюй, сондай-ақ Сюнну иеліктері туралы, оның ішінде сюнну билеушісі (шаьюй) Чжичжидің Солтүстік-Батыс Тянь-Шаньдағы иеліктері туралы мәліметтер бар. Алайда Бань Гу өзінің еңбегінде өз кезіндегі оқиғалар туралы жазбаған, сондықтан да оның еңбегі «Ертедегі Хань әулетінің тарихы» деп аталады. Бұл жөнінде осы еңбекке қосымшаны V ғасырдағы ғалым Фань Е жазған. Фань Е «Цянь Ханьшу» мәліметтерін толықтыра келіп, Бань Гудың еңбегіне баға берген, Бань Гудың бауыры Бань Чжао жұмыс істеген Сиюйдегі қызмет пен жағдайларды бірінші рет жазған. Фань Е Қытайдың сыртқы саясаты мен Орталық Азиядағы дипломатиясына, Қытайдың дәстүрлі «батыс» саясатының саяси тұжырымдамаларына неғұрлым егжей-тегжейлі тоқталған. Бұл фактінің зор маңызы бар, өйткені ол Орталық Азия халықтары туралы материалдар іріктеп алуға және олардың Қытай тарихнамасында көрсетілуі мен бағалануына ықпал жасады. Қытайдың феодалдық тарихында көршілес халықтардың тарихын баяндау ұлы хандық шовинизм мен қытайлық центризм тұрғысынан жүргізілген.

10. Дала көшпенділерінің рим-византия шығ.зерттелу тарихы А.Марцелиан, Иордан, М.Протектор, К.Богрянородный тб

Аммиан Марцеллин (330, Антиох (қазіргі Түркияда) — 395, Рим) — антикалық тарихнаманың соңғы ірі өкілі. Марцеллин (т.-ө.ж.б.) — 6 ғ-дың 2-жартысында өмір сүрген Рим тарихшысы. Кейбір зерттеушілер оны белгілі тарихшы Тациттың ізбасары болған дейді. Ол 33 кітаптан тұратын еңбек жазған. Алайда оның алғашқы 13 томы жоғалып, Рим императоры Валент (353 — 78) билігі жайындағы 18 кітабының үзінділері ғана қазіргі күнге жеткен. Оның еңбектерінде ғұндар туралы тарихи, этногр. мәліметтер көп. Ақсүйек грек отбасында дүниеге келді. Жас кезінен Галлия мен Парсы еліндегі император Константиннің армиясында қызмет етті. 358 ж. парсыларға қарсы соғысқа қатысты. Әскери қызметті тастағаннан кейін Мысырға және Грекияға сапар шегіп, ақырында Римге келіп қоныс тепті. Бұл жерде ол 96 жылдан 378 жылға дейінгі Рим империясының тарихын (Тациттің еңбектерін жалғастыра отырып) жазып шықты. “Оқиғалар шежіресі” (“Rerum gestarum Lіbrі”) деп аталатын 31 томдық бұл еңбектің 353 — 378 ж. аралығындағы оқиғаларды қамтитын соңғы 18 томы ғана сақталған. Сол кезеңдегі империяның экон. және әлеум. мәселелеріне тоқтала отырып, ол римдіктердің басқа халықтармен, оның ішінде ғұндармен қарым-қатынасына баға берді. Соңғы томдарында ғұндардың 374 ж. аландарды бағындыруы, Дунай жағалауына жетіп, вестготтарды талқандауы, соңғылардың Рим империясына келіп паналауы жөнінде мәліметтер бар.

Менандр– византиялық тарихшы әрі мемлекет қайраткері. Мамандығы бойынша – заңгер, Византия императоры сарайында қызмет атқарған. Император әскерінде қызмет етіп, протектор дәрежесіне дейін көтерілген. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%BC%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%80" \o "Император"Император чиновнигі бола жүріп, өмір бойы тарихи еңбектер жазған және шығармалары шынайылығымен аса бағалы. Бізге жеткен Менандр еңбектері түркі халықтарының 558 – 582 жылдардағы тарихын қамтиды. Оның алғашқы еңбегі Византия мен Иран арасындағы 561 жылғы келісімге, кейінгі еңбектері Земарх басқарған Византияелшілерінің Түрік қағанатына баруына арналған. Шығарма елшілердің айтқан әңгімелері мен нақты дипломатиялық құжаттар негізінде жазылған. Онда сол кездегі түрік елінің әдет-ғұрпы, сән-салтанаты және тұрмыс-салты айтылады. Сондықтан күні бүгінге дейін Менандр жазбалары түркі халықтарының ортағасырлық тарихына қатысты түпнұсқа ретінде қолданылады. Менандр жазбаларының шындыққа жанасатындығын археологиялық қазбалар және қытай жылнамалары толығымен дәлелдейді.

Константин Багрянородный 10 ғасырда өмір сүрген. Византия императоры Константин Багрянородный еңбегінде венгр, печенег және уз тайпалары туралы айтылады.  Қазақ — ҚР. жергілікті халқының атауы. Екі жүз жылдай уақыт бойы зерттеушілер "қазақ” терминінің шығу төркінін түсіндіруге және оның семантикасын ашуға әрекет жасауда. Алайда, Қазақ сөзін түсіндіретін түпкілікті пікір қалыптаса қойған жоқ. Қазақ сөзіне үндес терминдер Қазақстаннан шалғай аймақтардан да кездескен. Ғалымдар Византия императоры Константин Багрянородныйдың (10 ғ-дың орта шені) Кавказдың солт.-батысында жатқан "Казахия елі” деп айтқан мәліметтерін келтіреді (Н.М. Карамзин, А.Вамбери, т.б.). Осының негізінде Қазақ халқы 10 ғ-дан бастап белгілі болған деген тұжырым жасалды. Бірақ, түпнұсқада (грекше) "з” әрпі емес, "с” әрпі берілген. Демек, ел атауы касахия деп оқылуға тиіс. В.Минорский Константин Багрянородный хабарын түсіндіре келе, Касахия деп касогтар айтылатынын дәлелдеді. Қазахия және Қазақ халқы атауына зерттеушілер мұсылман дүниесінің жазба деректемелерін де тартты. Мысалы, араб тарихшысы Әбу-л-Хасан Әли әл-Масудидің "Өсиет және қайта қарау кітабы” деген шығармасында Кубань өз. маңындағы кавказ халықтары мен тайпаларының атаулары арасында кашак этн. қауымы – әл-касакия жазылған. Неміс шығыстанушысы И.Маркварт бұл екі терминнің бір ғана этнос – касогтардың атауын беретіндігін анықтады.

11. Қаз. көшпенділердің номадизм п.б. зерттелу мәселесі / Грязнов, Акышев, Масанов, Плетнева, Хазанов, Марков, Қинаят.

Номинализм -  (лат. Nomen -  есім, атау) – ұғымды тек жекеленген заттардың атауы ғана деп есептейтін орта ғасырлық философиялық бағыт. «Номадтық» термині адам топтарының кеңістіктегі орналасуын білдіреді.

Грязнов қалалық училищедегі инспектордың отбасында д.к. Томскдегі училищені бітіріп, 1919ж Томск унив-ң физ.мат факультетине оқуға түседі. 1920ж археолог С.Теплоуховпен танысады. Осы таныстық Грязновты археологияға деген сүйіспеншілігін оятады. С.Руденко мен С.Теплоуховтың жетекшілігімен ол Томск унив. жұмыс жасайды. 1922ж оқымыты топ (Грязнов, Теплоухов, Руденко, Шнейдер) Петроградқа көшеді. Грязнов Петорград унив-не ауысып,тарих Академиясында қызмет етеді.Томскге жақын жерде қазба жұмыстарын жүргізеді, Онт Сібір ж.е Қазақстан экспедицияларына жетекшілік етеді.1929ж скифтық қорған Пазырықты табады. Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны 1913 ж. Б.В.Грязнов ашты. Ғылымда шартты түрде қола дәуірі ескерткіштерін Андронов ескерткіштері деп атайды.1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды Батыс Қазақстаннан да тапты. Андронов ескерткіштері Қазақстан, Орта Азия, Сібірден табылып отыр.

Кемел Ақышев 1924 жылы Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған. Әскери училищені аяқтаған соң майданға аттанады. 1950 жылы Қазақ Мемлекеттік университетінің тарих факультетін бітіреді. КСРО ҒА Археология институтының Ленинград бөліміне аспирантураға түсіп, 1953 жылы Мемлекеттік Эрмитаждың Ғылыми кеңесінде кандидаттық диссертациясын қорғайды. Студенттік жылдары археологиялық қазба жұмыстарына қатысады. 1955 жылы Қазақ КСРО ҒА Тарих, археология, этнография институтының археология бөлімінің меңгерушісі, содан кейін Әлкей Марғұлан атындағы ҚР ҰҒА Археология институтының бас (негізгі) ғылыми қызметкері болады. 2000 жылы Астана қаласына көшіп, Лев Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінде археологиялық реконструкцияның лабораториясын құрады. 50 жылдардың соңында К.Ақышевтің қазба жұмыстары кезінде табылған сақ дәуіріне жататын Бесшатыр қорымы оның ғылыми өмірбаянынан ерекше орын алады. Көне және орта ғасырлардағы Қазақстан ескерткіштерің әлемдік маңызы зор Есік обасынан табылған «Алтын адам» (б.з.б. \/-І\/ ғасырлар), Бесшатыр (б.з.б. \/І-\/ ғасырлар), Отырар жәдігерлерін ашып зерттеді. Қола, ерте темір дәуірлерінің мәдениеттерін кезеңдеу және мерзімдей мәселелерін анықтады. Көне Қазақстан тарихының негізгі тұжырымдарын жасауға белсене қатысты. Орталық Азия өркениеті жүйесінде ежелгі Қазақстанның орнын айқындауға елеулі үлес қосты.

Масанов Нұрболат Едігейұлы; 20 апреля 1954 — 5 октября 2006) — қазақ политологы, қоғам қайраткері. Қарағандыда д.к. С.Н.Киров ат. Қазақ мемл.унив.бітірген. Тарихшы, тарих ғыл., саясат ғыл докторы, профессор.

1996-1999ж Сорос- Казахстан" басқару фондының мүшесі. 2001ж желт, Қазақ ассоциациясының саяси ғылым.президенті.

Плетнёва, Светла́на Алекса́ндровна (20 апреля 1926, Вятка — 20 ноября2008) — советтік және ресейлік археолог, тарих ғыл.докторы, профессор, хазар археол.және орта ғ. евразиял.көшпенділердің ірі маманы. Вятка қаласында д.к. 1949ж Мгу тарих фак. ал 1952ж аспирантураны бітірген. 1952ж «Кочевники южнорусских степей IX—XIII вв. (по археологическим материалам и письменным источникам)» д.а. канд.диссерт.қорғады. 1968ж «От кочевий к городам» деген докторлық диссерт.қорғады. 1952-2006ж РАН археолог-қ инст. қызмет етеді.1974-1991ж орыс-славяндық археол.бөлімінің орынбасары болады. 1988-1995ж «Российская (Советская) археология» журналының бас редакторы болған. С. А. Плетневаның басшылығымен канд.диссерт.қорғаған 26 маман даярланған. С. А. Плетневаның жұмысы болгар, серб, венгер, неміс, француз, жапон тілдеріне аударылған. 50ж аса уақыт ішінде оның мынадай монографиялары жарық көрген: «От кочевий к городам. Салтово-маяцкая культура» (1967); «Древности черных клобуков» (1973); "Половецкие каменные изваяния " (1974); «Хазары» (1976), (1986); «Кочевники средневековья. Поиски исторических закономерностей» (1982); «На славяно-хазарском пограничье. Дмитриевский археологический комплекс» (1989); «Печенеги и гузы на Нижнем Дону (по материалам кочевнического могильника у Саркела-Белой Вежи)» (1990); «Половцы» (1990); «Саркел и „Шелковый путь“ (1996): „На северных рубежах Хазарского каганата. Маяцкое поселение“ (1998); „Очерки хазарской археологии“ (1999), (2000); „Кочевники южнорусских степей в эпоху средневековья. IV—XIII века“ (2003); „Древнерусский город в кочевой степи: историко-стратиграфическое исследование“ (2006)

Хазанов Анатолий Михайлович - заведующий Отделом комплексных проблем международных отношений (ОКПМО) Института востоковедения РАН, доктор исторических наук, профессор, академик РАЕН. Окончил Исторический факультет МГУ им. М.В. Ломоносова, аспирантуру МГУ; в 1958 г. защитил кандидатскую диссертацию на тему: "Освободительные движния в Бразилии в колониальный период (1654-1792)". В 1972 г. защитил диссертацию на соискание ученой степени доктора исторических наук на тему: "Формирование португальского колониализма (политика Португалии и сопротивление африканских народов в XVI-XVIII вв.)". С 1990 г. - профессор, с 1994 г. - академик РАЕН. С 1958 г. работает в Институте востоковедения РАН (в то время - АН СССР), сначала - в должности младшего научного сотрудника, с 1967 г. - старшего научного сотрудника. С 1978 г. - заведующий сектором ОКПМО, с 1990 г. - заведующий этим же Отделом. Является автором более 200 научных трудов, в том числе 12 монографий. Основные направления научных исследований: История колониализма и национально-освободительных движений;  Международные отношения в Африке и Азии.  По первому направлению является ведущим специалистом в нашей стране по истории португальского колониализма в африке и истории африканских португалоязычных стран - эти темы исследованы А.М. Хазановым в шести монографиях и большом количестве научных статей. 

12.Ежелгі Қаз.тар.тарихн.

археол.зерттеулері.Алпысбаев, Медоев, Таймағамбетов.

Қазақстан археологиясының 50-жылдардың орта шеніндегі аса жарқын жаңалықтарының бірі Оңтүстік Қазақстандағы Қаратауда ежелгі палеолиттік тұрғын жайдың табылуы болды. Оларды геолог Г.Я. Ярмак пен археолог Х.А. Алпысбаев тапқан еді. Бұл жаңалық Қазақстан археологиясындағы жаңа бағыттың – палеолитті зерттеудің негізін қалады. Х.А. Алпысбаев Қазақстанның оңтүстігінде, Қаратау шатқалдарында, Сырдария алқабында тас ғасыр ескерткіштеріне жеделдете зерттеу жүргізді. 1979 жылы жарыққа шыққан монография сол жұмыстың нәтижесі болатын, онда палеолиттік Бөріқазған, Кемер, Қызылрысбек, Тоқалы, Дарбаза тұрақтары мен басқаларының материалдары жарияланды. Солтүстік Балқаш өңірінің орталық бөлігіндегі палеолиттік тұрақтарды А.Г. Медоев басшылық еткен топ зерттеді. 70-жылдарда Қазақстан археологиясының тағы бір бағыты – петроглифтерді зерттеу бағыты айқындалды. Егер бұрын осы бір археологиялық деректемені зерттеу үздік-создық және жүйесіз жүргізіліп келсе, енді олар М.Қ. Қадырбаевтың, А.Н. Марьяшевтың, А.Г. Медоевтың арнаулы зерттеулерінің объектісіне айналуда. Қаратаудың, Маңғыстаудың және басқа да аймақтардың жартастағы суреттеріне арналған қорытушы ірі жұмыстардың пайда болуы солардың есімдеріне байланысты.

13. Көне түркі руникалық жаба ескерткіштері VI-Xғ. Қаз. террит.ж.е халқы туралы.

70-жылдарда Қазақстан археологиясының тағы бір бағыты – петроглифтерді зерттеу бағыты айқындалды. Егер бұрын осы бір археологиялық деректемені зерттеу үздік-создық және жүйесіз жүргізіліп келсе, енді олар М.Қ. Қадырбаевтың, А.Н. Марьяшевтың, А.Г. Медоевтың арнаулы зерттеулерінің объектісіне айналуда. Қаратаудың, Маңғыстаудың және басқа да аймақтардың жартастағы суреттеріне арналған қорытушы ірі жұмыстардың пайда болуы солардың есімдеріне байланысты. Жартастағы бейнелер археологиялық ескерткіштердің жалпы тобын құрайды. Жоңғар Алатауының батыс сілемі болып табылатын Ешкіөлмес жотасының петроглифтері хронологиялық белгісі бойынша үш топқа: қола, ертедегі темір және орта ғасыр бейнелеріне бөлінген. Бірінші топ бейнелерінің стилистикалық ерекшеліктері Ешкіөлмес петроглифтерін соған ұқсас басқа да бірқатар ескерткіштерден ерекшелейді. «Ешкіөлместің ежелгі петроглифтерінің едәуір бөлігінің дәни сипаты» айқын көрінеді.С.Самашевтың «Жоғарғы Ертіс өңірінің жартастағы бейнелері» деген монографиясында Шығыс Қазақстан петроглифтері жайлы материалдар топтастырылған.Еуразияның далалық өңірі халқының энеолит дәуірі мен қола кезеңіндегі қоныс аудару үрдісінің мәселелері қарастырылған. Түрлі аймақтар арбаларының бейнелерін зерттеу б.з.б. IV мыңжылдықтың аяғы-ІІІ мыңжылдықтағы Еуразия аумағында доңғалақты көліктің таралу бағытын анықтауға мүмкіндік берді.Доңғалақты көлік қолданылып, дамытылған екі орталық – Қосөзен мен дала аймағы тұжырымдамасы ұсынылды. Автордың пікірінше, екінші орталықтың қалыптасуы малшы халықтың, майкоп мәдениетін таратушылардың қоныс аударуына байланысты не бейнелер мен саз модельдерде көрсетілген білімді пайдалану нәтижесінде болуы ықтимал.Соңғы кезде петроглифте Маңғыстауда таралған, ұлутастан жасалатын құлпытастардағы суреттерді зерттеуге байланысты бағыт дамып келеді. Олар қазақтардың материалдық және рухани мәдениеті туралы ақпарат беріп қана қоймайды, сонымен қатар суреттерден ертедегі жартастағы бейнелердің дәстүрін көруге болады.

14. Түркі тілдес мемл. тарихын зерттеудегі қазақстандық ғалымдардың үлесі. Юдин, Зуев, Қозыбаев, Ақынжанов, Көмеков, Сыздықов, Құдайбердіұлы, Сулейменов, Аманжолов.

Қазақстан археологиясы дамуының келесі кезеңі 60-70-жылдарды қамтиды. Жаңа ескерткіштерді анықтап, оларды алғаш суреттеуге байланысты зерттеулерді кеңейтіп қана қоймай, көп жылдар бойы тұрақты қазуды ұйымдастыру жолымен тереңдете зерттей түсу үрдісі жүріп жатты. Ә.Х. Марғұлан, ал одан соң М.Қ. Қадырбаев, С.М. Ақынжанов бастаған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы бұрынғысынша қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді өзінің басты міндеті деп білді. Ертедегі және алдыңғы орта ғасырлардағы Қазақстан жөніндегі қытай деректерінің хабарлары таратылды. Оларға усундер, Түрік қағанаты кезіндегі түріктер, түргештер, қарлұқтар жөнінде Ю.А. Зуев жасаған талдау жемісті болып шықты. Қытай жылнамаларынан аудармалардың жариялануы, әулеттік хроникалардың мәліметтерін ежелгі түрік ескерткіштері мен генеологиялық аңыздардың материалдарымен, сол сияқты антик дәстүрімен салыстыру ертедегі Қазақстанның этникалық үрдістерінің, саяси оқиғалары мен тарихи географиясының кейбір жақтарын жаңаша түсінуге мүмкіндік берді. 80-жылдарда тарихшылардың күш-жігері бірқатар бағыттарға: Қазақстанның тарихи географиясына (көне заманнан XVIII ғасырға дейінгі), қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихына; көшпелі мал шаруашылығының генезисіне, отырықшы-егіншілік пен көшпелі мал шаруашылығының ара қатынасы мен өзара аса тығыз байланысына қатысты ең маңызды көкейкесті проблемаларға шоғырландырылды. Осыған байланысты З.М. Буниятовтың кітабында хоремшахтар Ануштегиндердің қыпшақтармен саяси және мәдени араласуы Шығыс деректемелерінің көптеген нақты материалдары арқылы көрініс тапты. Шынына келгенде, нақ осы ХІ ғасырдың аяғы-ХІІІ ғасырдың басындағы хорезм-қыпшақ қатынастары тақырыбын С.М. Ақынжанов Қазақстанның орта ғасырлық қыпшақтарына арналған монографиялық зерттеулерінде едәуір толық талдап шешті: ол қыпшақтардың шығу тегі, шаруашылығы және этнографиясы мәселелерін де қарастырды. Сонымен бірге қыпшақ және кимек этнонимдерінің ара қатынасы туралы мәселеге назар аударылды. Қытай жылнамаларының материалдарын ғылыми айналымға енгізу, ертедегі және орта ғасырлық Қазақстанның түрік тайпаларының тарихын талдап шешу жалғастырылды (В.С. Таскин, А.Г. Малявкин, Ю.А. Зуев, И.Рахевильц, А.Ш. Қадырбаев). IX — XI ғасырлардағы кимектер тарихы жөніндегі монографиялык зерттеуге 149 казак этногенезінің туйінді сюжеттерінің біріне арнаған Б.Е. Көмеков — шыгыстану шылардын Петербург мектебінің көрнекті өкілдерінің бірі. Мұсылман топтарын егжей-тегжей зерттеу негізінде ол казак халкынын тегі деп санауга болатын кимектер мемлекетінің өмір сүруі мен кала мәдениетінің проблемасын тужырымдап, талдап шешті; IX — XI гасырлардагы Казакстан аумағының шыгысында бip емес, бірнеше шаруашылык- мәдени үлгілер болғанын дәлелдеп берді.

15. IX-XIIғ. түркі ғалымдарының енбектері Әл-Фараби, Ж.Баласагуни, А.Яссауи, М.Кашкари.

Әл-Фараби (870—950 жылдары) Отырар (Фараб) ойшылдарының ең атақтысы, топ жарғаны — "Шығыстың Аристотелі" атанған ұлы ғұлама Әбунасыр әл-Фараби. Оның толық аты-жөні — Әбунасыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан әл-Фараби. Түркі оқымыстылары Әбунасыр ныспысының соңына кейде "әт-түрки" деген сөзді қосып, оның түркі текті екенін шегелей түседі. Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда, әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында, отырарлық әскербасының отбасында дүниеге келген. Әл-Фараби алғашқы білімді Отырар медреселерінің бірінде алған. Өйткені көне дәуірден қалған бір деректерге қарағанда, "Мәуереннахрда балаларды түрлі қолөнері мен ғылымға үйрету, баулу, оқыту, олардың бес жасар кезінен басталатын болған". Ол кезде мұсылман дүниесінің рухани орталығы Месопотамия болғандықтан, жас Әбунасырды ата-анасы Таяу және Орта Шығыс елдеріне сапарға дайындайды. Бірақ Әбунасыр Бағдатқа бармастан, жолай Шаш пен Самарқан, Бұхара шаһарларында білімін толықтырады. Әбудің мұнда қанша болғаны жайлы араб шежірешілері ештеңе айтпайды. Кейін ол Иран еліндегі Мешһед, Нишапур, Рей, Исфаһан қалаларына келеді, халқының мәдениетімен танысады. Содан соң әрі қарай Бағдатқа аттанады. Әл-Фараби логика, әуез (музыка), астрономия және басқа ғылымдар бойынша көптеген еңбектер жазған. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B1%D0%BD_%D0%A5%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%BB" \o "Ибн Хаукал"Ибн Хаукаль өз еңбегінде әл-Фараби жайлы: "Ол — аса ірі мұсылман философтарының бірі. Олардың ешқайсысы да оның деңгейіне жеткен жоқ. Әбу әли ибн Сина да (980—1037жылдары) өзінің шығармаларын жазу үстінде оның еңбектерін пайдаланғанын, сол арқылы мәшһүрлікке қолы жеткенін еске алады", — деген.

Әл-Фараби өздігінен оқып-жетілген ғалым. Ол, ең алдымен, грек ғылымын, оның философиясын, әсіресе ұлы ұстазы Аристотельдің еңбектерін қызығып оқыған. Ибн Халиканның айтуына қарағанда, Әбунасыр Аристотельдің "Meтoфизикacын" қырық, "Жан туралы" еңбегін жүз, ал "Риторикасын" екі жүз рет оқып шығыпты. Осындай ыждаһаттылығының арқасында ғана ол Аристотельдің ғылыми мұрасын еркін игерген. Әл Фараби педагогика, психология, эстетика мен акустика, астрономия мәселелерін де терең зерттеп, мәдениет пен ғылымға жемісті үлес қосқан. Сондай-ақ ол парасаттылық пенағартушылықты жақтаған үлкен гуманист. Әбунасыр — халықтарды бейбіт өмір сүруге, достыққа шақыра отырып, адам баласының білім мен парасатты ойын терең бағалаған кемеңгер. Әбунасыр метофизика, тіл білімі, логика, география, этика, т.б. ғылым салаларын қамтитын жүз елуге тарта трактаттар жазып қалдырыпты.

Жүсіп Баласағүни XI ғасырдағы аса көрнекті ғалымдардың бірі. Толық аты — Жүсіп Хас Хажиб Баласағүни. Ғалым өзінің атақты дастаны "Құтадғу білік" (Құтты білік) еңбегімен белгілі. Ғалым еңбегінде түркі тілдес халықтардың тарихы мен қоғамдық-саяси өмірі, Әдет-ғұрпы, наным-сенімдері туралы мағлұматтар береді. Жүсіп Баласағүни ғылымның табиғаттану, математика, астрономия, тарих, араб, парсы тілі білімі сияқты салаларымен де айналысқан.

Жүсіп Баласағүни, аты-жөніне қарағанда, Қарахандар мемлекетінің көрнекті қаласы және астанасы болған Баласағұн қаласында дүниеге келген. Атақты дастанын Баласағұн қаласында бастап, Қарахандар мемлекетінің шығыс бөлігінің астанасы Қашқарда аяқтаған. Бұл кез Қарахандар мемлекетінің саяси жағынан бытыраңқылыққа ұшырап, екіге бөлінген кезі. Ақын өзінің атақты дастанын Боғра ханға сыйға тартқан. Бұған риза болған хан Жүсіпті сарайдағы уәзірлердің үстінен қарайтын үлкен қызметке сайлаған. ХасХажиб деген үлкен атақ немесе басуәзір деген сөз оның атына осыдан қосылса керек. Жүсіптің басты көңіл бөлген мәселесі — мемлекеттің саяси-қоғамдық және мәдени мәселелері болған. Ол өзінің еңбегінде: "Арабша, тәжікше кітаптар көп, ал бұл — біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы", — деп, түркі тіліндегі кітаптардың жоқтығын айтады. Бұл кітап ел арасында тез тарап, авторы тірі кезінде-ақ абыройлы атаққа ие болған. "Құтадғу білік" орта ғасырлар ескерткіштерінің ең көлемдісі және көркемдігі жағынан зерттеушілерін таң қалдырған әдеби-көркем туынды. Орталық Азия мен Қазақстан жерін мекендеген түркілер мәдениетінің жарық жұлдызы деп атарлық әдеби мұра.

Махмұд Қашқари — түркі халқының XI ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттерінің бірі. Ол Жүсіптің замандасы. Бүгінге дейін ғалымның туған жылы белгісіз, ғалымдар оның атақты шығармасы "Диуани лұғат ат-түрік" ("Түркі сөздерінің жинағы") 1072 немесе 1078 жылдары жазылған деп шамалап жүр. Махмұд Талас-Шу алқабындағы Барысхан каласында туған. Бірақ неге екені белгісіз, өте жас кезінен туған мекенінен шығандап шығып, түркілер уәлаятын (қазіргі қазақ сахарасын) аралап кетеді. Махмұд өз шығармасына материал жинау кезінде түркі әлемін көп аралаған, көргені мен көңілге түйгендерін қағазға түсіре берген. Кейіннен ол бір кездегі әдеби, мәдени, рухани орталық болған Бағдатқа барады. Бұл кез Бағдатты түркілердің селжұқ тайпасы басып алған, түркі тілінің дәуірлеп тұрған тұсы еді. Сондықтан да Махмұд түркілердің этнографиясы, ауыз әдебиетінің хрестоматиясы іспетті өз еңбегін араб халқына таныстыру мақсатымен араб тілінде жазған. Оның Бағдатта тұрып, өз шығармасын түркі тақырыбына арнауының өзі тегін емес. Махмұд өмір сүрген дәуір, бір кездегі гүлденген араб дүниесінің дәурені өтіп, тасы кері кете бастаған уағы болатын. Оның үстіне, Махмұд түркілер тарапынан өз туындысының ескерусіз қилмайтындығын да пайымдаған. Сондықтан да ол өз еңбегінің атын мазмұнына сай етіп "Диуани лұғат ат-түрік" ("Түркі сөздерінің жинағы") деп атаған. Бұл "жинақ" "орта ғасырлардағы түркі тілдес халықтардың энциклопедиясы" деп атауға тұратын шығарма, сол кездегі тайпалар туралы нақты материалдардан құрастырылған үш томдық әйгілі еңбек.Қашқаридың бұл еңбегі аталған жерлердегі халықтардың мәдени және рухани байланыстарын анықтауға мүмкіндік береді. А.Н.Кононовтың сөзімен айтқанда: "Түркі тілдерінің сөздігі" — XI ғасырдың түркілердің өмірі, олардың материалдық мәдениеті, бұйымдары, тұрмыс-жайлары, этнонимдері мен топонимдері, қызмет адамдарының дәрежесі, тағам, сусын түрлері, үй жануарлары мен аумағындағы жабайы аң-құстар, мал шаруашылығы, өсімдік дакылдары, астрономия терминдері туралы, күнтізбелер, ай, апта, күн аттары, ауру түрлері, дәрі атаулары,  анатомиялық терминология, минералдар мен материалдар туралы, әскери, спорт және әкімшілік терминологиясы, түрлі тарихи және мифтікқаһармандардың есімдері, діни және этностық терминология туралы, балалар ойындары мен ермектері және басқалар туралы бірден-бір деректеме болып табылады"

Қожа Ахмет Йассауи Халқымыздың руханиятына үлкен әсер еткен ортағасырлық ақын, философ, дін уағыздаушы. Орта ғасырлар Орталық Азия мұсылмандары үшін аса жауапты кезең болатын. Осы заманда ел бірлігін, халықтың татулығын, имандылықты өз шығармаларына арқау еткен бір топ ақыншайырлар тарих сахнасына шықты. Олар — Ахмет Иүгінеки, Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани еді. Ахмет Йасауидің туған жылы белгісіз, 1166 жылы өлген, XII ғасырдың өкілі. Жасаған жасын өлген жылынан шегеріп тастап, зерттеушілер оны 1093 жылы дүниеге келген деп жобалайды. HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D2%AF%D1%80%D0%BA%D1%96%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD" \o "Түркістан"Түркістан маңында туып, ер жеткен соң, Түркістан қаласында өзінің шығармашылық , діни қызметін бастаған. Түркістан қаласы VI—XV ғасырларда Йасы деген атпен белгілі болған. Сондықтан да Йасыдан шыққан Қожа Ахмет Йасауи деген қосымша атқа ие болған.

Қожа Ахмет ата-анасынан ерте айырылған, бірақ өте талапты, дарынды жас түркі елінің атақты шейхтары Арыстан баб және Жүсіп Хамаданидан тәлім,білім алады. Одан соң білімін Бұхарадағы діни орталықтарда жалғастырады. Көп ұзамай Ахмет оқымысты, діндар адам болып Йасы қаласына оралады. Ахмет Йасауидің қаламынан туған көлемді шығарманың бірі — "Диуани хикмет" — "Даналық кітабы". Ол оғыз-қыпшақ тілінде жазылған. Бұл еңбектің бізге жеткені XV—XVI ғасырлардағы көшірмелері, түпнұсқасы сақталмаған. Бұл көшірмелер Алматыда, Стамбұлда, Қоқанда, Ташкентте, Мәскеудесақтаулы. Ахмет Йасауидің бұл шығармасы — діни сопылық еңбек. Исламның ішіндегі сопылық бағыт VIII ғасырда пайда болған. Жалпы, сопылық құран меншариғатты толық мойындайды. Сопылық, өнеге, ұстамдарға халықтық жоғары мораль, адамның ішкі, сыртқы тазалығы, Аллаға сана арқылы ғана емес, өзінің шынайы тіршілігі арқылы құлшылық ету, қызықшылдыққа, байлыққа құмар болмау сияқты қағидалар тән. Сопылық өзінің осындай қарапайым, бұқара халықтың көңіліне жақындығымен ел арасында жақсы қолдау тапты, сөйтіп ислам дінінің бұқара халықтың арасына таралуына оң әсер етті. Ахмет Йасауидің өлеңмен жазылған "Даналық кітабындағы" жеңіл және түсінікті тілмен әсерлі жеткізілген осы қағидалар орта ғасырлардағы түркі халықтарының діни дүниетанымының, моралінің қалыптасуына үлкен әсері болды. Йасауиден кейінгі қазақ жырауларының, ақындарының, ойшылдарының еңбектерінен сопылық ықпал, өнеге анық байкалады. Ахмет Йасауи 63 жаска келгеннен кейін: "Енді былайғы өмірім күпірлік, пайғамбар жасынан аспақ күнә", — деп, өмірінің ақырғы он жылын жер астында жасалған мінәжатханада(қылует) өткізеді. Сонымен Қожа Ахмет Йасауи — XII ғасырда өмір сүрген үлкен философ, ғұлама ойшыл, ақын, мейірімге, кішіпейілділікке уағыздаушы діндар бүгінде халқымыздың қасиетті әулиесіне айналып отыр.

16. Ресей ғалымдарының Қаз.тар. түркі дәу.зерттелуіндегі алатын орны. Аристов, Бернштам, Бартольд, Гумилев, Султанов, Кляшторный.

XIX ғасырдың аяғына қарай Ресейде Орталық Азияның түрік-монғол халықтары тарихының аса маңызды проблемаларына арналған еңбектер шықты. Олардың ішінде Н.А.Аристовтың еңбектері мен В.В.Бартольдтің алғашқы ірі еңбектері бар. Н.А.Аристов Батыс Еуропа және орыс тілдеріне аударылған шығыс деректемелерінің, сондай-ақ орыстың мұрағат материалдарының, фольклорлық, этнографиялық дректер негізінде түрік халықтарының этникалық құрамы жөнінде еңбек жазды. Онда қазақ халқының этникалық құрылымын неғұрлым егжей-тегжейлі келтірген. Н.А.Аристов оның жүздері құрамында қаңлы,қыпшақ, шу ,дулат, арғын, найман, керей және алшын тайпалары және басқа да рулар мен тайпалар бар деп көрсетеді. XIX ғасырдың аяғына дейінгі қазақ халқында ру және тайпа атауларының сақталуын зерттеуші көшпелі тұрмыс салты, дағдылы шаруашылық нысандарында тіршілік етуі үшін ғасырлар бойы сыннан өткен халықтың рулық-тайпалық ұйымдасуы ықпал еткен деп түсіндіреді. 90-жылдарда аса ірі шығыстанушы В.В.Бартольд шығыстың көптеген түпнұсқа деректемелерімен орасан зор жұмыс жүргізді. 1898 жылы ол Жетісу тарихының очеркін бастырып шығарды, онда Жетісу жөнінде өлке XVII ғасырдан құрамына кірген қалмақтар мемлекетінің ежелгі заманнан 1758 жылы құлағанына дейінгі авторға мәлім тарихи материалдар жинақталған. Шағатайдың монғол ұлысы кезеңіндегі, өлкенің Моғолстан құрамындағы тарихы айтылған. Бұл-Қазақстаннң маңызды аймақтарының біріне арнайы арналған тұңғыш тарихи еңбек. 1898 жылы В.В.Бартольдтің "Түркістан монғолдар шапқыншылығы дәуірінде" деген іргелі еңбегінің бірінші бөлігі болып шығарылды, ал 1900 жылы зерттеудің өзі басылып шықты. "Шыңғысхан және монғолдар"деген соңғы тарау Түркістан тарихының соңғы орта ғасырлардағы кезеңіне арналған. Көптеген еңбектері Таяу және Орта Шығыс елдерінің тарихына қатысты болса да, орыстың шығыстану мектебінің аса көрнекті қкілі, академик В.В.Бартольд өзін-өзі "көбінесе Орта Азия тарихшысы" деп атаған. Бірақ Орта Азия жөніндегі , түрік-монғол халықтарының тарихы жөніндегі барлық еңбектерінде қалай дегенмен де соңғы орта ғасырлардағы қазаұтар мен қазақстан тарихының проблемалары ашып көрсетіледі. Олардың арасында "Түркістан тарихы", "Түрік-монғол халықтарының тарихы", "Орта Азияның түрік халықтарының тарихы жөніндегі он екі дәріс" және басқа да көптеген туындылар бар. В.В.Бартольд Оңтүстік Қазақстанның қалаларына, суландыру жүйелеріне, сауда жолдарына қатысты деректемелерден орасан көп материалдар жинаған.

С.Г. Кляшторныйдын монографиясында ежелп т у рж т е р дщ руналык

мэнндершен алынган материалдар талданып, жуйеге келпршген, олар баска

деректемелердщ материалдарымен салгастьфылып, кол жеткен нэтиже-

лер Казакетан мен Орта Азия тарихына сэйкес тарихнамалык тургьщан да,

деректеметану тургысынан да корытылган146. Typiicrep тарихын талдап жаса-

умен 6ipre, кангюй проблемасы, Жеисуга согдьшардын коныстануы сон-

шалыкты мукият зертте.ш.

JI.H. Гумилевтщ TypiK халыктарынын тарихы ж еш н д е п ютаптарынын

жарыкка шыгуын да атап ету кажет. Олар хунну державасы мен ежелп

TypiicrepfliH мемлекетше арналган147. Сол елеуметпк-саяси кеишела кауым-

дастыктардьщ пайда болу, даму жене жойылу зандылыктары зерттеледь

Автор кен келемда тарихи проблемаларга (хуннулар мен т у рж т е р дщ саяси

eM ip iH e , олардын турмысына, дшше, мэдениеп не), сондай-ак eK i дэуЛр —

е р т е д е п дэуар мен орта гасырлар игебйндёп Мжа жэне Орталык Азия

кешйелтертан, географиялык орналасуына зор кещл белген. С.Г. Кляшторный мен Т.И. Султановтын жазбаша деректемелер мен

археологиялык деректердщ бай материалына суйешп жазган ≪Казакстан.

Уш мынжылдык жыл намасы≫ деген ютабыньщ шыгуы Казакстан тарихна-

масында елеула кубылыс болды161. Fалымдар Казакстаннын шыгыстанушы-

тарихшылары мен археологтарынын халыкаралык улкен когамдастыгы

жепспктерш корыту енбепн ез мойнына алган. Казак халкы этнотенезшщ

жалпы урдасш авторлар 2—3 мын жыл бойы халыктын ею тобынын: уши-

еуропалык жене орталык-азиялык топтарынын езара ecepi мен косылуы

деп керсетеда. Нак солардын арасынан (мздщ заманымыздын екпшп мын-

жылдыгында казак, кыргыз, каракалпак, езбек халыктары мен баска да TypiK

халыктары калыптаскан. Кыпшак когамы калыптасуынын Солтуспк Монголия

мен Алтай аймагында еткен алгашкы кезендер1 де керсетшген. Кыпшак

этносынын курылуын С.Г. Кляшторный б1здан заманымыздагы III —

IV гасырларга жаткызады жене кене TypiK жазбаларындагы сирлермен

уксастырады.

17. IX-Xғ. Отандық тарихи ой. Әбу Райхан Мухаммед Ибн Ахмед Бируни, Махмуд Кашкари, Ж.Баласагуни, Әл Фараби.

Әбу Райхан әл-Бируни, Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни – ортаазиялық энциклопедист-ғалым. Әбу Райхан әл-Бируни 973 жылы қазан айының төртінде Қият қаласының маңында өмірге келген. Негізгі еңбектері тарих, математика, астрономия, география, топография, физика,медицина, геология, минералогия, т.б. ғылым салаларын қамтиды. Ол Орта Азия мен Иран қалаларында болып, атақты астроном, математик Әбу Наср Мансур ибн Ирактан дәріс алды. Әбу Райхан әл-Бируни – парсы, араб, грек, үнді (санскрит) тілдерін меңгерген оқымысты. 995 – 1010 жылдары Иранда тұрды. Ол 1000 жылы орта ғасыр ғылымының энциклопедиясы аталған, өзінің әйгілі «әл-Асар әл-Бақйия ән әл-Құрұн әл-Халийа» («Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші») деген еңбегін жазды. 1010 жылы Хорезм әкімі Мамун ибн Мұхаммед ұйымдастырғанҮргеніштегі ғылыми орталықта Әбу Райхан әл-Бирунидің басшылығымен Әбу Әли ибн Сина (Авиценна), Әбу Саһл Массих, Әбу-л-Хасан ибн Хаммар, ибн Мискуайх, т.б. көрнекті ғалымдар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Әбу Райхан әл-Бирунидің ғылыми мұрасының бірсыпырасы бізге жетпеген, сақталып қалған шығармаларының көпшілігі толық жиналып жарияланбаған. Жалпы алғанда ол жүз елу еңбек жазған, олардың қырық бесі астрономия мен математикаға арналған. Астрономиялық шығармаларында Әбу Райхан әл-Бируни дүниенің гелиоцентрлік жүйесін (Коперниктен 500 жыл бұрын), денелердің Жерге қарай тартылуын (Галилей мен Ньютоннан 600 жыл бұрын) болжаған. Арал теңізінің жағасында, Үндістанда, Ауғанстанда астрономиялық бақылау жұмыстарын жүргізіп, жер мөлшерін дәл анықтаған. Әбу Райхан әл-Бирунидің географиясында сол кездегі белгілі жерлердің бәрі айтылған, сонымен қатар мұхит, теңіз, тау, өзен, шөл, мемлекеттер мен халықтардың аттары толық келтірілген. Әбу Райхан әл-Бирунидің картасы Тынық мұхиттан Атлант мұхитына, Үнді мұхитынан Солтүстік мұзды мұхитқа дейінгі жерлерді қамтыған. Әбу Райхан әл-Бируни түрлі өсімдіктерді, дәрілік шөптерді, сан алуан жануарлар тіршілігін зерттеген. Әбу Райхан әл-Бируни топографияға байланысты «Геодезия» атты үлкен еңбек жазды. Онда Әмударияның бұрынғы кездегі ескі арналары жөніндегі зерттеулері аса қызғылықты баяндалған. Әбу Райхан әл-Бирунидің тарихи-географиялық еңбектерінде Орта Азия мен Шығыс Сібірдің тарихи этнографиясы, сондай-ақОрта Азия көшпелі тайпаларының батысқа, Шығыс Еуропаға дейін қоныс аударулары, Қазақстан географиясы, оны мекендеген түркі тайпалары, олардың әдет-ғұрпы, салт-жоралғылары жөнінде құнды деректер беріледі. «Үндістан»(1031), «Бұрынғы ұрпақтар ескерткіші»(1048), «Масғуд каноны», т.б. еңбектері ағылшын, неміс, орыс, парсы, т.б. тілдеріне аударылған. Ол 1048/50 жылы желтоқсан айының он біріне қараған күні Ғазни қаласында қайтыс болған.

18. IX-XIIғ. Қаз.тар. бойынша араб және парсы зерттеулері.

Қазақстан тұрғындары туралы ең ертедегі мәліметтер арабтардың классикалық тарихи шығармаларында кездеседі. Мәселен, әл-Балазур (ІХ ғ.) мен ат-Табаридің (ІХ ғ.) туындыларында VII-VIII ғасырлардың орта шенінде араб шапқыншылығына қарсы күресте Орта Азия халықтарына елеулі көмек көрсеткен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның түркі халықтары туралы маңызды мәліметтер бар. Оңтүстік Қазақстанның жекелеген аудандарына арабтардың басқыншылық жорықтары туралы деректер келтірілген. Арабтың аса ірі тарихшысы, парсы текті әл-Балазур Орталық Азия тарихы жөніндегі құнды деректемелердің бірі «Елдерді жаулап алу кітабы» («Китаб футух әл-булдан») деген шығарманың авторы болып табылады, «Пайғамбар мен патшалар тарихы» («Тарих әр-русул уә-л мулук») деген елеулі еңбек жазған ат-Табари да парсылық болатын. Ат-Табари халифаттың әр түрлі қалаларын аралап, көп саяхат жасады, сонан соң Бағдатқа орын тепті де, өмірінің ақырына дейін сонда тұрып, өз өмірін ғылымға арнады. Оның бізге қысқартылған редакциясында жеткен еңбегінде арабтардың алдында болған халықтар туралы мәліметтер келтіріліп, халифат тарихы жылнама ретінде баяндалады. Ат-Табаридің замандасы, Бағдатта туған, энциклопедиялық білімі бар адам – әл-Жахиз (ІХ ғ.) «Түріктердің қасиеттері» («Манакиб әл атрак») деген кітабында Қазақстанның көшпелі түрік тайпаларын тұңғыш рет этнографиялық тұрғыдан суреттеп берді. Әл-Жахиз Аббас халифтары ұланының түрік гулямдарымен жақын таныс араб оқырмандарына оның әр түрлі себептермен ерекше қызықты болған тақырыптарды іріктеп алған. Ол түріктердің әскери қасиеттерін, олардың қалада тұратын арабтың көзіне әдеттен тыс ерекшелігімен айрықша көрінген немесе халифтардың саяси төңірегіндегілерге маңызды болған әдет-ғұрпын суреттейді, өйткені Аббас халифатының уәзірлеріне «түрік істерімен» едәуір жиі кездесуіне тура келетін еді. Араб Тамим ибн Бахрдың Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы Ертіс аңғарында жатқан кимектер елі арқылы Тоғыз-ғұз қағанының астанасына уақыты жағынан алғандағы алғашқы саясаты ІХ ғасырдың бірінші жартысына жатады. Тамим ибн Бахр саясатының сипаты белгісіз, оның сапары әлдебір дипломатиялық тапсырмаларға байланысты болуы мүмкін. Тамим ибн Бахр кимектердің орналасуы, шаруашылығы туралы мәліметтер келтіреді, Тараздан (қазіргі Жамбыл) кимектер патщасының ордасына барған жолын да айтып өтеді.

“Шахнама-и Омар Хани” (“Омар ханның патшалық кітабы”) немесе “Шахнама-и Нусрат-пайам” (“Жеңіс хабарлары жөніндегі патшалық кітабы”) — Қоқан ханы Омар ханның сарай қызметкері әрі ақын Мырза Қаландар Исфарагидің (бүркеніш аты — Мушафир) тарихи шығармасы. Шығармада Қоқан хандығы билеушілерінің Бұхара, Хиуа, Түркістан, т.б. көршілес елдер және аймақтармен қарым-қатынастарының тарихы жайында аса құнды деректер келтірілген.

“Манас” — қырғыз халқының батырлық эпосы. Жырдың негізгі идеясы — халықтың бостандығы, бірлігі, бақытты өмір үшін қаһармандық күресі. “М-та” қырғыз халқы бастан кешкен түрлі оқиғалардың, тұрмыс-салттың, наным-сенімнің іздері бар. Ш.Уәлиханов эпос туралы “...қырғыздың барлық мифтерінің, ертегілерінің, аңыздарының белгілі бір уақытқа тән Манас батыр айналасына топтастырылып берілген жиынтығы” деп жазды (Таңдамалы, А., 1985). “М-та” қырғыз ауыз әдебиетінің барша байлығы, алуан жанрлары табиғи үйлесім тапқан. Жыр “Манас”, “Семетей”, “Сейтек” деп аталатын 3 бөлімнен тұрады. Бұларда қырғыз халқының сыртқы жауға қарсы соғыстарымен қатар ел ішіндегі қайшылықтар мен тартыстар, әдет-ғұрыптар, тұрмыс-кәсіп түрлері бейнеленеді. Уәлиханов 1856 ж. Ыстықкөлге жасаған саяхаты кезінде “М-тың” бір тарауы — “Көкетайдың асын” тұңғыш рет жазып алып, орысшаға аударды. Жырдың қырғыз халқының рухани өмірінде маңызды орын алатынын және эпостық сипаттамасын алғаш сөз қылған да Уәлиханов болатын. 1862, 1869 ж. акад. В.В. Радлов  “М-тың” бірнеше нұсқасын жазып алған.Эпосты ғыл. тұрғыдан зерттеп, хатқа түсіру кеңес кезеңінде қолға алынды. “М.” эпосының 60-тан астам нұсқасы хатқа түсірілді. “М.” эпосы туралы зерттеу ісінің қалыптасып, дамуына М.Әуезов, В.М. Жирмунский, Б.Юнусалиев, А.Н. Бернштам, Ә.Марғұлан және т.б. ғалымдар мол еңбек сіңірді.  Олар жырдың шығу тегі, кейіпкерлері, манасшылардың жырды жетілдірудегі қызметі, т.б. жөнінде күрделі пікірлер айтты. Эпостағы басты тұлға — халық азаттығы үшін қажымай-талмай күресетін Манас батыр. Оның бейнесінен ерліктің, парасаттың, отаншылдықтың асқан үлгісі көрінеді. Жырда қырғыз бен қазақ халықтарының тағдырластығын суреттеуге баса назар аударылған. Қазақ батыры Көкше Манастың сенімді одақтасы, кейде серігі ретінде сипатталады. Қазақ жыршылары да “М.” жырын өз елінің батырлық эпосымен бірге жырлап келген. Мыс., халық поэзиясының алыбы Ж.Жабаев “М-ты” жақсы білген, той-жиындарда айтқан. К.Әзірбаев өзінің кең тынысты жыр-дастандарында “М.” оқиғалары мен кейіпкерлері аралас келетін сюжеттерді жиі қолданған. “М-тың” ықшамдалған нұсқасы қазақ тілінде басылып шықты (1961 — 63).  Жыр негізінде дүниеге келген “Манас”, “Айшөрек” опералары, сондай-ақ бірнеше кинофильмдер бар. Бішкек қ-нда “М-тың” қаһармандары мен манасшыларға арнап мүсін ескерткіш орнатылған. ЮНЕСКО-ның арнаулы шешімімен 1995 ж. “М.” дастанының 1000 жылдығы кеңінен атап өтілді және 2 томдық “Манас” энциклопедиясы жарық көрді (1995).

20. Құпия шежіре ішкі моңғол катынастарынын тарихы, монголдардың Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алу тарихы.

22. Қазақ мемл.қалыптасуы және даму тарихы. Козыбаев, Әбжанов, Қинаят, Кәрібаев.Тарихшы қауым Алаш деген сөзден үркіп-қорқып ат-тонын ала қашқан кезде “Алаш – қазақ халқы деген ұғым. Алаш – еліміздің ежелгі аты. Ол ғасырдың басындағы ұлттық санасында өсу процесінің құрамдас бөлігі” деп алғаш айтқан М.Қ.Қозыбаев болды. Қазақстан тарихнамасында Манаш бірінші болып “халқымыз қараңғы еді, мәдениеті төмен, сорлы еді” деген тезиске қарсы шықты. М.Қ.Қозыбаев 1995 жылы Евразияның №1 (3) санында жарық көрген мақаласында “Соғыс жылдары кеңес халықтарын не біріктірді?” деген сауал қоя отырып, оған мынандай жауап береді: “Әрине, біздің халқымыздың кеңес мемлекеті  мен коммунистік партияның саясатына наразы боларлықтай негізі жеткілікті де. КСРО-да жаңа қоғам құрудың басты әдісі зорлау болды. Бірақ Кеңес адамдары төнген қатерлі қауіп алдында ұлы рухани ерлік жасады. Билікке деген кегі мен өкпесін кейінге ысырды” деп, әбден орынды жазды. М.Қ.Қозыбаевтың қаламынан туған “Ашаршылық ақиқаты”, “Ермак: аңыз бен ақиқат”, “Казахстанская трагедия”, “Жауды шаптым ту байлап” т.б. көптеген туындылары халықты тарихқа жақындатып, ұлттық тарих ғылымының бас-аяғын жинап, бағытын айқындап, қалың оқырманның тарихи санасының шыңдалуына зор үлесін қосты. М.Қ.Қозыбаевтың тәуелсіздік тұсында жарық көрген еңбектері осыған дейін жарияланған зерттеулерінен сапа мен мазмұны тұрғысынан да сан жағынан да асып түсті.

Ханкелді Махмұтұлы Әбжанов(1953 жылы туылған, Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданы) – тарих ғылымның докторы (1992), профессор (1993).  HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%9C%D0%A3" \o "ҚазМУ" ҚазМУ-дың тарих факультетін (1976, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. Ақмола құрылыс инженерлері институтында және ҚазМУ-да оқытушы (1976–1979), ал 1979 жылдан Қазақстан Ғылым Акедемиясының Тарих, археологиялық және этнологиялық институтында ғалым, аға ғылыми қызметкер, Еуразияұлттық университетінде кафедра меңгерушісі, Қазақстан мемлекеті тарихы ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары қызметтерін атқарады. 1992 жылы «Қазақстанның ауыл интеллигенциясы: қалыптасуының және әлеуметтік іс-әрекеттерінің тарихи тәжірибесі (1946–1985 жылы)» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады.[1] Әбжанов 50-ден астам ғылыми еңбектің, оның ішінде 5 монографияның авторы. [2] «Алаш және ұлттық идея», «Миссия интеллигенции», «Алаш зиялысы», «Алаш аманаты және ұлттық идея» атты мақалаларында, А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, М.Тынышбаев, Н.Төреқұлов, С.Сәдуақасов, т.б. тұлғаларға арналған зерттеулерінде XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының тағдыры, қоғамдық-саяси көзқарастары мен қызметі, Ресейдегі либералдық қозғалыспен ықпалдастығы, большевизммен арақатынасы, қоғамның интеллектуалдық әлпетін нығайтудағы рөлі сараланған.

23. Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарихи Рашиди енбеги

24. Қадырғали Жалайырының Жамиғат тауарих еңбегі.

Қайырғали Жалаири (Қадыр Әлі Қосымұлы би, арғы тегі Жалайыр) деп аталған бұл кісі ХVI-ғасырдың ортасы мен ХVII-ғасырдың басында өмір сүріп (1530-1605 жылдары), қазақ халқының тарихында өшпес із қалдырған. Ресейдің атақты патшасы Борис Годуновтың қол астында жүріп, 1602 жылы "Жылнамалар жинағын" жазып бітірген. Бұл — қазақ тілінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек. "Жинақтың" тілдік құрылымын, жазу мәнерін зерттеп, көрнекті ғалым Р.Сыздықова арнайы кітап жазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл). Қадыр Әлі деректеріне Шоқан Уәлихановтан бермен қарай талай тарихшылар, зерттеушілер сүйеніп келеді. Туған жері — Қазақстанжеріндегі Сырдария бойы. Қадырғалидың ата-бабалары Қарахандар әулеті билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі, қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік Шығай ханның батыры болса, әкесі Қосым бек лауазымын иеленген. "Жылнамалар жинағының" жалғыз көшірме данасын Қазан Университеті кітапханасына татар галымы И.Халфин тапсырған екен. Сол көшірмені шығыс қолжазбалар жинағына бастырғанда профессор И.Н.Березин былай деп алғы сөз жазыпты: "Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың негізгі бөлігі Рашид ад-Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз". Сөйтіп, ол Қадыр Әлі еңбегін оның нағыз аты анықталатын көшірмесі табылғанша "Джами ат-Таварих" — "Жылнамалар жинағы" деп атауды ұсынған. М.Қойгелдиев былай дейді: "Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербургтен табылган екінші көшірмесінде де еңбектіңавтор берген аты жоқ болып шықты да, ол сол "Джами ат-Таварих" — "Жылнамалар жинағы" атанған күйінде қала берді. Бұл жағдай тарихшы ғалымдар арасында Қадыр Әлі би еңбегінің дербес деректік мәнін тура бағалауға едәуір кедергі жасады, басқаша айтқанда, оны Рашид ад-Дин жұмысының түрікше нұсқасы ретінде ғана қарауға негіз болды". ("Қазақ тарихы" журналы, 4-нөмір, 1994 жыл.)

25. З.А.Алдамжар және Қазақстан тарихнамасы.

Зұлқарнай Алдамжаров (5.12.1937, Атырау облысы, Махамбет ауданы, Сарайшық ауылы – 8.11.2005) – тарих ғылымының докторы (1986). ҚазМУ-ды (1962, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. 1973–76 ж. Атырау облысы кәсіптік-техника білім беру басқармасының аға әдіскері, 1977–80 ж. Қазақстан КП Атырау облысының комитеті жанындағы марксизм-ленинизмуниверситетінің директоры, 1962–67 және 1971–72 ж. Атырау облысының педагогика институтының оқытушысы, кафедра меңгерушісі, факультет деканы, 1980 жылдан осы институттың проректоры, 1989 жылдан Қостанай университетінің ректоры болды. Ғылыми жұмысының негізгі бағыты – Қазақстанды советтендіру тарихнамасы. Алдамжаров 3 монографияның, 300-ден астам ғылыми еңбектің авторы. «Парасат» орденімен марапатталған.

Әрине, кеңестік заманда Қазақстан тарихына қатысты қадау-қадау мәселелер көтерілді, көрнекті ірі ғалымдар легі қалыптасты, олардың мектебінен мыңдаған жаңа тарихшылар буыны өсіп жатты. Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменовтердің көзқарастары орталық мүддеге сәйкес келмеген тұста олардың ұстанымдарына қысым жасалып, түрмеге айдалғандығы көпшілікке әсер етпей қоймады. Көне замандағы қазақ тарихы, орта ғасырдағы Қазақстан, қазақ-орыс қарым-қатынастары, ұлт-азаттық қозғалыстар, қазақ халқының тұлғалары тарихы, сөйтіп, амалсыздан орталық цензура талабына сай зерттелуге мәжбүр болды. оның артында қазақ халқының Ресейге «өз еркімен қосылғандығын», онсыз қазақтың болашағының болмағандығын асыра насихаттау тұрды. осындай қысымға қарамастан, аға-буын тарихшылар А.Нүсіпбеков, Р.Сүлейменов, М.Қозыбаев, К.Нұрпейісов, М.Х.Асылбековтер болашақ қазақ тарихшыларын дайындауда, күрделі мәселелерді игеруде бағыт-бағдар сілтей білді. олардың алдында өзімізге белгілі Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының мол үлесінің болғандығын атап өтуге тиіспіз. Міне, сондықтан да КСРо ыдырап, тәуелсіз Қазақстан Республикасы жарияланған тұста қазақ тарихшылары түрлі қиыншылықтарға қарамастан, өз міндеттерін мүмкіндігінше атқара берді. Ұрпақтар арасындағы сабақтастық тарихшылар арасында да жалғасты. Тарихшы З.Алдамжар «бұл мәселеге ұзақ жылдар бойы көңіл бөлінбеген, әдейілеп жасырылған тақырып болғаны мәлім. оның тамыры қоғамдық даму үрдісі тек қана экономикалық заңдылықтар негізінде жүрмек деген маркстік-лениндік тұжырымда жатқаны да белгілі. осы сыңаржақ қағиданың бопсасы мен рухани шындығын есепке алу, оны зерттеу жұмысында пайдалану әрекетінің қандайы да коммунистік идеологиядан ауытқу, буржуазиялық идеологиялық сарынға бой алдыру деп айыпталады» десе, К.Нұрпейіс Кеңестік кезеңде «Қазақ халқының қуанышынан гөрі тартқан қасіреті көп болды. Сталиндік, әкімшілдік-әміршілдік жүйенің ұйымдастырған зобалаңы қазақ халқын тарих сахнасынан кетіре жаздады», «саяси-тарихи портреттер жасау жанры біздің отандық тарихымызда ... зорлап ұмыттырылған тақырып болатын» деп мәселенің негізгі түйінін дәл көрсете білді.Сонымен, ұлттық тұлғалар тарихын танудың бетбұрысты кезеңі тәуелсіздікке қол жеткізумен келді. Бұл бағытта К.Нұрпейіс, З.Алдамжар, К.Есмағамбетов, Х.Әбжанов т.б. айтарлықтай тер төгіп,оны зерттеудің қажеттілігін анықтап қана қоймай, әдіснамалық жолдарын ұсынып, жаңа ізденістерге жол салдыӘрине, бүгінге дейін тұлғалар тарихымен көпшілікті сусындатуда біраз шаралар жасалды

26. XV-XVIIIғ. қазақ хандығы тарихы бойынша зерттеулер Асфендияров, Тынышбаев, Акынжанов, Юдин, Зуев, Султанов, Кляшторный, Пищулина, Абусеитова, Муктар тб

XVIII ғасырда орыс зерттеушілерінің сол кезеңдегі қазақтар туралы мағлұматтар, негізінен тұрмысы, шаруашылығы, ғұрыптары, нанымдары, жүздердің рулық-тайпалық құрамы, орналасуы туралы этнографиялық мағлұматтар жинауы жалғастырылып, халықтың шыққан тегі туралы аңыз-әңгімелер зерттелді. Бұл зерттеушілер арасында П.И.Рычков, И.Г.Георги бар. Қазіргі авторларға қазақтардың жағдайын сипаттап беретін бұл материал халықтың алдыңғы ғасырлардағы өмірін көрсетеді. 1750 жылы Г.Ф.Миллердің Сіббір тарихы жарыққы шықты, онда Сібір хандығының құрамындағы Солтүстік Қазақстанның тарихы тұңғыш рет жазылған. Орыстың мұрағат және жылнама материалын, сондай-ақ өз байқауларын кеңінен пайдаланған В.Н.Татищевтің еңбегінде соңғы уақыттағы қазақтар туралы мәліметтер бар. 1920-1940 жылдар аралығында А.Ф.Рязанов, А.П.Чулошников, В.В.Бартольд, С.Асфендиаров, М.Тынышпаев [11] зерттеулері жарық көрді. А.Ф.Рязанов XVIII-XIX ғасырлардағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихына қатысты бірнеше еңбек жазды. Ғалымның «Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа» атты еңбегі мұрағат деректеріне негізделген алғашқы сүбелі зерттеу еді. Аталмыш еңбек Қайып хан ұрпақтары Шерғазы Қайыпұлы, Арынғазы Әбілғазыұлы, Арду Әбілғазыұлы, Мәненбай Шерғазыұлына қатысты бұрын беймәлім болып келген материалдарды жариялауымен құнды. Зерттеуші Қайып хан ұрпақтары арасындағы байланысқа назар аударғанымен, оны толық ашуға, тарихи оқиғаларды жазуда бірізділікті сақтауға, деректі сыни бағалауға мән бермеген. Орынбор мұрағатындағы құжаттарды толықтай тарихи талдау жасамай сол күйінде жариялауына байланысты кейін М.П.Вяткин А.Ф.Рязанов еңбегіне орынды сын айтқанды.  Қайып ханның Хиуадағы қызметіне қатысты мәліметтерді Орта Азиялық жазба деректерді пайдаланған академик В.В.Бартольд еңбегінен табамыз. Ғалым Қайыптың Хиуада басқаларға қарағанда тақты ұзақ иеленгенін атап көрсетеді. Дегенмен Батырұлының хандық биліктің маңызын қайта қалпына келтіру әрекетінің сәтсіз аяқталғанын, одан кейін хандыққа түрікше Қарабай есімін иеленген, Қайыптың інісі Абдолла отырғанын баяндады.  М.Тынышпаев, С.Асфендиаров зерттеулері мемлекеттік қызметте жүріп жүзеге асты. М.Тынышпаев қазақ шежіресіне, қазақ хандығының құрылуына, хандар шежіресіне, XVIII ғасыр басында қалыптасқан жағдайға талдау жасады. С.Асфендиаров болса алғаш рет Қазақстанның көне заманнан 1917 жылға дейінгі тарихын жазып шықты.

27. Қаз.қоғ. XVIII-XIXғ. әлеум-саяси ұйымдасуы мен құрылымдары тар.мәселесі. Вяткин, Толыбеков, Шахматов, Зиманов, Бекмаханов, Масанов, Ерофеева, Муктар.

С. Толыбеков пен С. Зимановтың монографиялары Қазақстанда дәстүрлі қатынастар үстем болған кезеңдегі қазақ халқының әлеуметтік құрылымы мен шаруашылық қызметін зерттеуге үлкен үлес қосты. Олар қазақтың мал шаруашылығы жағдайындағы өндіргіш күштерді зерттеп, негізгі өндіріс құрал-жабдықтарын иелену ерекшелігін анықтады, тәуелдік нысандарын және старшындардың рулық институттарды өз мүдделеріне пайдалану принциптерін ашып көрсетті. Ғалымдар Ресейде капитализмнің дамуы кезеңінде, әсіресе реформадан кейінгі кезеңде Қазақстандағы қанаушылар тобының құрылымы алуан түрлі әлеуметтік топтар жүйесі болғанын, отарлаушы өкімет қызметке тартқан сұлтандардың, мал мен құнарлы жайылымдарды немесе ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін кәсіпорындарды иеленуші байлардың, ауылдағы сот билігін өз қолында сақтап қалған билердің, міндетіне қарамағындағы ауылдардан салық жинау кіріп, жергілікті шенеуніктік аппаратқа айналған старшындардың мүдделері тығыз ұштасып кеткенін көрсетті. В.Ф.Шахматов «Внутренняя Орда и восстание Исатая Тайманова» атты 15 бөлімнен тұратын монографиясында Орал казактарының, помещиктердің Бөкейліктерге көрсеткен қысымшылығын тың мұрағат құжаттары арқылы зерделеді. Сонымен қатар Жәңгір ханның аграрлық саясатты жүзеге асыруда тікелей Ресей империясы ықпалында болғандығын және тек өз айналасындағы билік адамдарының қамын ойлағандығын атап өтті. Көшпелі қауымның шаруашылық өмірін сипаттауға арналған өзге еңбегінде В.Ф.Шахматов Бөкей Ордасындағы жер қатынастары хақында былайша ой қорытты: «Бөкей Ордасындағы жерге орныққан жеке меншік уақытша құбылыс болып, бар-жоғы 16 жылға созылды» Кешегі тоталитарлық, өктем саясаттың суық лебінің ызғары қайтпай тұрған дәуірде қызмет жасаған қазақ зиялыларының бірі Б.Аспандияровтың 1947 жылы «Образование Букеевской Орды и ее ликвидация» атты ғылыми еңбегі қолжазба түрінде жарық көрді. Ғылыми жұмыстың «Земельный вопрос в Букеевской Орде» деген айдар алған IV бөлімінде XIX ғасырдың өн бойында хандықта белең алған жер қатынастары зерделенді. Бөкей Орда тарихын кешенді түрде зерттеген С.З.Зиманов ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық құрылысын саралаған еңбегінде жерге және малға орныққан меншіктің түрлерін, әлеуметтік құрылымдардың ерекшеліктерін ашып көрсетті. Оған қоса Бөкей хандығындағы жер қатынастары Қазақстанның өзге аймақтарымен салыстырылып талданады. Ал келесі іргелі еңбегінде автор хандықтың саяси жүйесін, жер қатынастарын, әлеуметтік өзгерістерді зерделеп өтті. Тәуелсіздік таңы атқан соң ұлттық мүддені арқау еткен Қазақстан ғалымдары Бөкей Орда тарихын да жаңаша талаптарға сай саралай бастады. Патшалық Ресей құрамындағы қазақтарды саяси-экономикалық, рухани тұрғыдан отарлау туралы ашық жазғандардың бірі И.Кенжалиев болды. Оның еңбектерінде Бөкей Ордасының құрылуы, шаруашылық өмірі, отарлық езгінің өршуі, ел билеушілерінің жер саясаты, қазақ шаруаларының наразылығы, көтеріліс басшыларының іс-әрекеті тың мұрағат құжаттары, халық фольклоры арқылы сараланады.

Мұқтар Ә. «Тарих тұңғиығындағы тұлғалар». Ғылыми мақалалар жинағы.- Алматы: Арыс, 2008- 240б. Сырым батыр туралы автор М. П. Вяткиннің «Сырым батыр» кітабына ғылыми талдау жасап, Сырым батыр туралы көптеген құнды мәліметтер келтіреді. Сырым бастаған ұлт- азаттық қозғалыстың хронологиясын бұрынғы 1783-1797 жылдар аралығымен шектелмей, 1801 жылға дейін, яғни Кіші жүз қазақтарының Еділ- Жайық аралығына заңды құқылығы мойындалғанға дейін созылған деген құнды деректер келтіреді.

28. Қаз. және Ресей ғалымдарының орта ғ.қала мәдениеті мен тарихын зерттеудегі үлестері Акышев, Марғұлан, Байпаков, Бернштам, Сенигова, Сдыков тб

А.И. Бернштамның мақалаларында жаңа материалдар жарияланып қана қоймай, сонымен бірге орта ғасырлық қала тарихының, Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудың отырықшы және көшпелі халықтарының өзара әрекетінің аса маңызды проблемалары, қаланың қалыптасу мәселелері мен оның мәдени-тарихи байланыстары, сондай-ақ тарихи топографиясы белгіленіп, ішінара шешілді. Құрылған археология бөлімінің алғаш ұйымдастырған археологиялық экспедициясы Орталық Қазақстан экспедициясы (ОҚАЭ) болды, оны сол кезде академик Ә.Х. Марғұлан басқарды. Бұл экспедиция осы кезге дейін Сарыарқадағы көненің көздерін үнемі іздестіріп, зерттеп келеді. Ә.Х. Марғұлан экспедициясының жұмысы жер аумағымен ғана емес, сонымен қатар зерттелетін ескерткіштердің хронологиялық диапазононың кеңдігімен де ерекшелінді. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын, Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын, б.з.б. VII-I ғасырлардағы жерлеу ғимараттарын, түрік заманы қорғандарын, орта ғасырлық қалалар мен қоныстарды тауып, зерттеді және қазу жұмыстарын жүргізді. Ә.Х. Марғұлан орта ғасырларды Орталық Қазақстанның көшпелілер елі ғана емес, сонымен қатар отырықшы және қала мәдениеті орталықтарының да бірі болғанын дәлелдеп берді. Мұнда Нұра және Сарысу алқаптарында, Ұлытау етегінен қолөнерінің, сауда мен егіншіліктің орталықтары болған орта ғасырлық қоныстар мен қалалардың қалдықтары табылды. Олар түсті металдар – мыс, қалайы, күміс өндіріп, балқыту орындары ретінде ерекше маңызды болды. Соғыстан кейінгі екінші ірі экспедиция – А.Н. Бернштам мен Е.И. Агеева басқарған Оңтүстік Қазақстан экспедициясы. Оның жұмысының қорытындысы Отырар оазисіндегі, Шу-Талас өзендерінің аралығындағы, Қаратаудың солтүстік беткейіндегі, Сырдария алқабындағы қалалар мен қоныстар орындарының үлкен тобын зерттеу, картаға түсіру болды. Қала орындарын зерттеу мен керамиканы топтау түйінді мәдени-тарихи кезеңдер туралы, қолөнер мен сауданың даму деңгейі туралы пікір айтуға мүмкіндік берді. 1945 жылдан бастап Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясымен және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен қатар дерлік КСРО Ғылым академиясының С.П. Толстов басшылық еткен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы Қызылорда облысында археологиялық зерттеу ісін жүргізді. Ескеркіщтерді зерттеумен Қазақстан ғалымдарымен бірге Мәскеудің және Ленинградтың белгілі археологтары С.П. Толстов, А.Н. Бернштам, С.С. Черников, В.С. Сорокин айналысты. 1960 жылы Қазақстан археологиялық картасының шығарылуы Қазақстан археологиясының дамуындағы 1946 жылы басталған маңызды кезеңнің өзінше бір қорытындысын шығарды, ол көп жылдарға созылған кең ауқымды археологиялық жұмысты қорытып, оның ең перспективалы бағыттарын белгілеуге мүмкіндік берді.

29. XIX-XXғ.Қаз.тарихын Ресей ғалымдары зерттеулері. Ресей ғылыми қоғамдары мен мекемелері.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасыр басындағы Сібір баспасөзінің материалдары бойынша Қазақстан өлкетануының кейбір мәселелерін және ежелгі кезден бастап, 1917 жылға дейін нақты Шығыс Қазақстан өлкетануын зерттеу Р.Федорованың кандидаттық жұмысының объектісі болды. Кеңес уақытындағы (1980-1990) Отан тарихнамасында ғалымдардың жеке тұлғасына, яғни революцияға дейінгі Қазақстан тарихын қарастырған орыс ғалымдарының бір тобының немесе жекелеген тұлғаларының шығармашылығын зерттеуге арналған ңбектер көптеп жарияланды. ХVІІІ ғасырдағы жергілікті Түркістан өлкетанушысы И.Андреевтің қазақ халқын зерттеу тарихы мен орыс ғалымдары мен мен саяхатшыларының еңбектері мен жазбаларында ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан тарихы мен царизмнің Орта жүздегі жүргізген нақты саясатының зерттелуіне М.Ерофеева мен С.Урашевтың мақалалары арналды. Революцияға дейінгі орыс тарихнамасындағы Ішкі Орданың сипатталуы жас зерттеуші к. Кобландин мен тарихшы ғалымдар Э. Масанов пен Ж.Қасымбаевтың зерттеу тақырыпытары болды. Қазақстан тарихының кейбір мәселелерінің зерттелуіне арналған әскери тарихшы М.И.Венюковтың еңбектеріне талдау Н.Алексеенконың «Хранители памяти» (1988) кітабында берілді; Қазақстан өлкетанушысы Н.Ивлев өз еңбегін А.Ф.Голубевтің еңбектерін зерттеуге арнады. 80 жылдары П.Рычковтың Қазақстан туралы мұрасын; қазақтардың дәстүрлі құқығының зерттеушісі ретінде А.Левшиннің еңбектерін; революцияға дейінгі Қазақстан тарихын зерттеу үшін дерек ретінде Г.Генстің қолжазбаларын тарихшылар А.Абилев, Н.Ахметова. Р.Бекназаров пен С.Шакиров зерттеді. Кеңес дәуіріндегі тарихшылардың тарихнамалық еңбектерінің ішінде Д.Дулатованың 1984 жылы жарияланған «Историография дореволюционного Казахстана» (1861-1917ж.ж) деген монграфиясын еркше бөліп айтқым келеді. Онда Ресей тарихнамасының реформадан кейінгі кезеңінен 1917 жылға дейінгі аралықтағы қазақ халқын зерттеуінің қорытындылары шығарылған. Бұл еңбек аталған мәселені зерттеуге қосылған елеулі үлес болып табылады.

30. Қазақ халқының ауызша тарих айту дәстүрінің тарихнамасы.

31. XIXғ. IIж. мен XXғ басындағы Қаз.тар мәселелелері Бат.Европалық тарихнамада. Есмағамбетов.

Көшім Лекерұлы Есмағамбетова – тарих ғылымының докторы (1999). HYPERLINK "http://kk.wikipedia.org/wiki/1938" \o "1938" 1938 қазанның 28-ында туған Атырау облысы Индер ауданында д.к. 1965 Мәскеудегі Халықтар достығы университетін бітірген. Алматы қаласындағы жоғары оқу орындарында ұстаздық қызмет атқарды. 1984–98 «Қазақ энциклопедиясында» ғылыми редактор; 1998 Әлеуметтік және гуманиталық ғылымдар орталығының бастығы болды. 2006 жылдан Қазақстан ҒылымАкадемиясының Тарих, археология және  этнология институтында бас ғылыми қызметкер. Еңбектері: «Зарубежная историография истории Казахстана (с древних времен до начала 90-х гг. ХХ в.)» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Көшім Лекерұлы 100-ден астам ғылыми-танымдық мақаланың, оның ішінде бірқатар кітаптардың («Біздер туралы Батыста не жазылған», 1994; «Қазақтар шет ел әдебиетінде», 1994; «Әлем таныған тұлға. М.Шоқайдың дүниетанымы және қайраткерлік болмысы»,2008) авторы.

32. Қаз-ң XVIII-XIXғ шаруашылығы, мәдени тарихын зерттеудегі Ресей ғалымдарының үлесі А.И.Левшин, П.С. Паллас, Ф.Георги, П.И.Рычков, Радлов, Мейер, Добромыслов, Красовский.

1768-1774 жылдары Еділ бойының Оралдың, Сібір мен Қазақстанның тарихын, географиясын және олардағы халықтардың этнографиясын зерттеу мақсатымен ұйымдастырылған екінші академиялық экспедиция Қазақстанда археологиялық зерттеу ісін жалғастырды. Экспедицияға сол кездегі аса көрнекті ғалымдар П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Георги, П.И.Рычков, Х.Барданес қатысты.

1862 жылы Қазақстанда В.В. Радлов археологиялық жұмыстар жүргізе бастады, қола ғасыр көмбелерін алғаш рет ғылыми негізде қазу жұмыстарын жүргізу ісі соның есімімен байланысты. В.В. Радлов Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Сібірдің ертедегі ескерткіштерін топтауды және кезең-кезеңге бөлуді ұсынды. Бұл аудандар мәдениетінің тарихын ол мыс және қола ғасыры, ертедегі темір ғасыры, жаңа темір ғасыры және ертедегі орта ғасырлар кезеңдеріне бөлді. Бұл ғалымның еңбектері Қазақстан археологиясының ілгері басқан үлкен қадамы болып, оны дамыта түсті. Қазақстан археологиясы дамуының бастауында аса көрнекті орыс және қазақ шығыстанушылары мен тарихшылары – В.В. Бартольд, В.В. Радлов, П.И. Лерх, Ш.Ш. Уәлиханов, сондай-ақ алдыңғы қатарлы орыс интеллигенциясының өкілдері болды. Өткен ғасырдың аяғы түркологиятарихында асқан зор маңызы бар оқиғамен есте қалды – Монғолиядағы Орхон өзенінде руналық екі үлкен ескерткіш: Күл-тегін және Білге-қаған құрметіне қойылған ескерткіштер ашылды. Дат лингвисі В.Томсеннен кейін В.В. Радлов бұл жазбаларды оқудың кілтін тапты. Сол кезден бастап ежелгі түрік эпиграфикасын зерттеу түркологияның орталығы болған Петербургте маңызды салаға айналды. 1892-1903 жылдары В.В. Радловтың инициативасымен Орхон-Енисей жазбаларын зерттеудің нәтижелері қорытылған іргелі еңбектер шығарылды. П.М. Мелиоранскийдің Күлтегін құрметіне орнатылған ескерткішті тарихи-филологиялық тұрғыдан түсіндіру жөніндегі елеулі еңбегі сол кезде жарық көрді.

Осы кезеңде Қазақ хандығының сыртқы жағдайы да шиеленісе түсті. Жоңғар шапқыншылығы күшейді. 1690-1697 жж. болған Қытай – Жоңғар соғысы кезінде ойраттар (жоңғарлар) біраз жерінен, адамынан (50 мың), малынан айырылды. Қытайға қарсы күресуге күші жетпеген Жоңғар мемлекеті соғыста айырылған байлықтарын (адам, жер, мал) Қазақ хандығының есебінен қайтаруға тырысты. Ал орыс мемлекеті болса Кіші жүз қазақтарының көш-қоныс жерлеріне жақындады. Ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының жеріне Орта Азия  хандықтары, Еділ бойындағы  қалмақтар, башқұрттар мен Сібір казактары да үздіксіз шабуыл жасап отырды.

ХҮІІІ ғасырдың 20-шы жылдарының соңы мен 30-шы жылдардың басындағы жеңістердің нәтижесінде жоңғарлар қазақтың біраз жерін босатуға мәжбүр болады. Әрине, қазақтың барлық жері түгел азат етілмесе де, бұл үлкен жетістік еді. Қазақтар осы шайқастарда біріксе ғана біртұтас күш ретінде елі мен жерін қорғауға шамасы жететінін көрсетті. Алайда, Ұлы хандық билік үшін күрес қазақтарды тағы бөлшектеді.  Ұлы хандықтан үміткер Кіші жүзден - Әбілқайыр, Орта жүзден - Сәмеке  өздерін елеусіз қалдырды деп, Аңырақайдағы жеңістен соң шайқас алаңын тастап  кетіп қалды. Осы ішкі алауыздықтарды, қырқысуларды пайдаланған жоңғарлар қазақ жерлерін басып алу үшін қайтадан батысқа қарай жылжыды. Осындай қиын–қыстау жағдай Әбілқайыр ханды Ресей мемлекеті сияқты одақтас іздеуге мәжбүр етті.

1730 жылы  жазда Әбілқайыр Уфа наместнигі арқылы Петербургке Сейітқұл Құндағұлы мен Құтлымбет Қоштайұлын елші етіп жіберіп,  Ресей империясының бодандығына  қабылдауды өтінеді. Тұтас алғанда Кіші жүздің Ресей бодандығын  қабылдауының  объективті  негіздерін жоққа шығармай,  Әбілқайырдың  алысты көздейтін  жеке басының  менмендігін,  оның барған сайын  айқын көріне түскен  қара басын ойлаған  мүдделерін естен шығармау керек екенін атап өтеміз.  Хатында Әбілхайыр хан Орта және Кіші жүз қазақтарымен түгел Ресей бодандығын қабылдайтынын атап көрсетті.

Еділ қалмақтарын, Қабарда княздігін, Грузин билеушілерінің жерлерін Ресей  құрамына қабылдау Сыртқы істер алқасы дипломатиялық қызметінің өрісін едәуір кеңейтті. Бұл жолы да Әбілхайыр ханның елшілігіне барынша құрмет көрсетілді. Оның Құтлымбет Қоштайұлы  бастаған 7 адамнан тұратын елшілері құрметпен қабылданып, бағалы сыйлықтар тартылды. Әбілхайырдың өтінішін қабыл етудің себебі орыс патшасы І Петрдің  XVІІІ ғ. басында Қазақ хандығы туралы айтылған пікірінен белгілі. Ол:  «…барлық Азия елдері мен жерлеріне кірудің кілті мен қақпасы дәл сол орданың (Қазақ хандығының) өзі ғана, осы себептен де солар арқылы барлық Азия елдерімен қатынасатын жолымыз болуы үшін қазақ ордасы Ресейдің қол астында болу керек» деген еді- деп көрсетеді.

М. П. Вяткиннің «Батыр Сырым» еңбегінде ғалым Кіші жүз қазақтарын Ресей патшалығының отарлауы жөнінде: «Патша өкіметінің Қазақстандағы отарлық билігін күшейтудің негізгі міндеті әр түрлі феодалдардың бір-бірлеріне үстемдік жүргізуге мүмкіндік бермеу. Шын мәнінде бұл саясат ішкі феодалдық күрестің шиеленіскен кезінде анархияны, мемлекеттік құлдырауды жақтайтын, яғни қазақ жүздерінің, ең алдымен Кіші жүздің әлсіреуін жақтайтын саясат болды»-, деп кіші жүз қазақтарының 18 ғасырдағы саяси өмірін көрсетеді.

С. М. Мәшімбаев Патшалық Ресейдің отарлық саясаты Алматы, «Санат», 1994- 136 б. Автордың еңбегінде Ресей империясының Кіші жүз жерінде жүргізген отарлық саясатын (1734- 1868) жаңа көзқарас тұрғысында баяндайды. Еңбекте орталық басқару жүйесінің құрылымы, оның қызметі, ақша- қаражат, сондай- ақ қазақ жеріндегі әміршіл- әкімшіл басқару жүйелерінің ерекшеліктері, экономикалық, шаруашылық жақтан отарлаудың зардаптары көрсетілген және О. А. Игельстромның Кіші жүзді басқару қызметі жөніндеде көптеген мағлұмат алуға болады.

Ж. Қасымбаевтың, I. Қозыбаевтың, И.В. Ерофееваның 1970—1990-жылдарда жарияланған тарихнамалық зерттеулерінде XVIII ғасырдың 40-80-жылдарындағы отандық тарихты, ең алдымен Қазақстанның Ресейге қосылуын зерттеу қорытындылары шығарылды. М. Қозыбаев еңбектерінде «қосылу» термині тарихи үрдістің мәнін дәл білдірмейді, күштеу негізінде болған қорлаушылық мәні бар деп есептейді. Оның пікірінше, Қазақстан негізгі объектіге қосылған субъекті рөлінде көрінеді. Кезінде империялық кеңселерде жасалып, кеңестік ресми тарих ғылымында қабылданған термин іс жүзінде «басып алу», «агрессия», «жаулап алу» деген терминдердің баламасы болып көрінеді. Ресейдің Сібірді отарлауы Қазан, Астрахан және Қырым хандықтарын жаулап алғаннан кейін басталды деп санау керек-, дейді. Ал Ерофееваның «Присоединение Казахстана к России как историографическая проблема» атты еңбегінде 1730 жылы қыркүйекте Әбілхайыр Анна Иоанновнаға Қазақстанды Ресейге қосып алу жөнінде өтініш жазып, елші жіберді.Оған жауап ретінде 5 қазан 1730 жылы Ресейдің Тевкелев А.И. бастаған елшілері келді 5. Бұлардың мақсаты атақты ру басшыларын парамен сатып алу, сөйтіп Әбілхайыр ханмен бірге орыс бодандығын ант ішкізіп қабылдау болатын. 19 ақпан 1731 жылы орыс падишасы қазақтардың орыс мемлекеті қоластына енгені хақында жарлық жариялады. 5 қаңтар 1732 жылы Әбілхайыр бас болып Самеке, Барқ, Нұралы, Бөгенбай және 27 ру басшылары ант ішіп, Ресей қоластына енгендігі жөнінде жазады. Ал Қасымбаевтың еңбегінде мынадай мәліметтер келтіреді. қазақ даласына алғашқы орыс қазақтарының келу уақытын, өлкедегі отаршылдық үстемдік жүйесінде қазақтардың алатын орнын, қазақтардың Қазақстанды жаулап алуға және қазақ халқының XVIII— XIX ғасырлардағы ұлт-азаттық көтерілістері мен қозғалыстарын қазақтардың басып-жаныштауда атқарған рөлін анықтауды міндет етіп қойған. Мәселенің бұлайша қойылуы патшалық Ресейдің он бір қазақ әскери жасағының төртеуі: Орал, Орынбор, Сібір және Жетісу қазақ әскери жасақтарының тікелей Қазақстанда орналасуына байланысты. Астрахан қазақ әскери жасағы тікелей Бөкей Ордасына жақын жерде болды- деп құнды мәліметтер келтіреді автор өз еңбегінде.

35. XVIII-XIXғ. ұлт азаттық қозғалыстың тарихнамалық мәселелері. Бекмаханов, Вяткин, Шахматов, Рязанов, Касымбаев, Шоинбаев, Мәжитов, тб

36. Батыс Қазақстан қалалар тарихының зерттеу мәселелери Кушаев, Герасимова, Сдыков, Табылдиев, Мухамедов, Нургалимова, Кутузбаева тб Мұрат Наурызғалиұлы Сыдықов .Тарих ғылымдарының докторы, профессор. М.Сыдықовтың «Батыс Қазақстандағы ортағасырлық қалалар туралы» еңбегі.Батыс Қазақстан облысы аумағында орта ғасырлық бірнеше қала болды.Олар  ХІІІ-ХІV ғасырларға жататын, Жайық өзенінің жағасында, Орал қаласынан 12 шақырым жерде орналасқан «Жайық» қалашығы, Жаңақала ауданындағы «Өзен» қалашығы және Қазталов ауданындағы «Жалпақтал» қалашығы.. Жайық бойындағы көне шаһарларды іздеу негізгі бағытының бірі болды. Жайықтың мол суы, табиғи-климаттық орта отырықшы қоныс үшін таптырмас мекен еді. Бұл жерді адамдар көне заманнан бері қоныстанған және негізінен көшпелі өмір салтын ұстанды.Бұл өлкеден қаншама сауда және керуен жолдары өткен, ол жөнінде жазба деректер бар. Осы жерден Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтті. Көшпелілер өркениеті дамыған кезде дала мен қала мәдениетінің тұрақты қарым-қатынасы қалыптасады. Сондықтан көшпелі мал шаруашылығы жүрген жерде онымен қатарлас, стратегиялық маңызды жерлерде өнер мен сауда орталығы, әрі қысқы қыстау ретінде қалалар пайда болды. Рысбеков (1709, Шығыс Қаратау, Шұбарағаш мекені, қазіргі Рысбек батыр ауылы – 18 ғ. соңы, Манкент ауылы ) –ОңтүстікҚазақстан, Талас, Жетісу өлкесін жоңғар басқыншыларынан азат ету жорықтарына белсене қатысқан батыр-қолбасы. Әкесі Шінет батыр, атасы Қарабатыр қолбасымен бірге 1726 жылдары Ордабасы тауында өткен жиыннан кейін Қаратау, Талас жерін тазарту жорықтарында Бөгенбай, Наурызбай, Өтеген, Қойгелді, Сеңкібай, Тойбек, Саңырық батырлармен бірге Ұзынбұлақ, Билікөл, Аңырақайда өткен ірі шайқастарға қатысқан. Бұл жорықтарда Сиқым мыңдығын бастап, есімі Сиқым руының ұранына айналған. Ол 1757 жылдары Сайрам мен Шымкент қ-ларын жоңғар басқыншыларынан азат ету соғысына да қатысып, ерлікке толы қимылдарымен көзге түскен. Жамбыл облысы Жуалы ауданының Б.Момышұлы а-нда Р. б-ға ескерткіш орнатылған. Ұрпақтары Жамбылоблысының Талас, Жуалы, Оңтүстік Қазақстан облысының Бәйдібек аудандарында тұрады