1. Қазақ тілінде сөз құрамы түбір сөзден, түбір мен қосымшадан /түбір+жұрнақ, түбір+жалғау, түбір+жұрнақ+жалғау/-қосымшалы сөз, туынды сөз, қос сөз, қысқарған сөздер, сөз тіркестерінен тұрады. Түбір
Тіл-тілде грамматикалық мағына түрлі-түрлі сөз түбірлері мен сөз негіздері мағыналарының жақындығы арқылы да беріледі. Мұндай құбылысты супплетивизм
жүктеу/скачать 181,64 Kb. Pdf көрінісі
|
Сөз құрамы және сөзжасам
- Бұл бет үшін навигация:
- Супплетивизм
| 3. Тіл-тілде грамматикалық мағына түрлі-түрлі сөз түбірлері мен сөз негіздері
мағыналарының жақындығы арқылы да беріледі. Мұндай құбылысты супплетивизм деп атайды. Супплетивизм латынның suppleo – толықтыра түсу, қосу, қосалқы, орнына жүруші, өрнектеуші деген мағыналы сөзінен алынған төрмин. Супплетивизм - тіл-тілде грамматикалық мағына білдірудің синтетикалық тәсілінің бірі. Супплетивизм құбылысына жатқызылатындар-әртүрлі түбірлерден жасалып, формалары әркелкі болып келгенімен, лексикалық мағыналары бір-бірімен жақын сөздер. Мәселен, адам - ел - жұрт - халық - халайық, әдемі-көрікті - көркем – кескінді-әр түрлі сөз. Солай бола тұра, бұлар мағыналары жақын, мағыналас сөздер, бірақ дәл бірдей мағынада емес. Сондай ерекшелікті білдіріп тұрған - супплетивизм құбылысы. Таза лексика-семантикалық, стилистикалық, таза грамматикалық тұрғыдан қарастырсақ, бұлар-синонимдер:біразы-зат есімдер; біразы-сын есімдер; ал грамматикалық қосалқы мағыналары жағынан қарастырсақ, бұлар-супплетивизмдер. Супплетивизм ерекшелігін әсіресе орыс тілі мысалдарынан анық аңғаруға болады. Мәселен, человек-люди супплетивизм. Мұндағы айырмашылық, басты бір өзгешелік: алғашқы сөздің - жекеше, соңғысының көптік мағына білдіруінің өзі - бұл сөздердің қосымша грамматикалық мағынасы; дәлірек айтқанда, мағыналас сөздің число (бірі - жекеше, екіншісі - көпше) формасындағы өзгешелік. Сондай-ақ, брать - взять, говорить - сказать, ловить - поймать, хороший - лучше, плохой - хуже, много - больше, мало - меньше, я - меня сөздеріндегі лексика- грамматикалық мағына өзгешеліктерін туғызып тұрған - супплетивтік формалар. Сол сияқты, орыс тілінде ид-у - ше-л етістіктері бір-бірімен супплетивтік формада. Бұл сөздер, бір жағынап, аффикстер арқылы, екінші жағынан, екі басқа (екі түрлі) түбірлерден құралу арқылы грамматикалық бірнеше қосалқы мағына білдіріп тұр. Атап айтқанда, у - флексия, I жақ, жекеше, осы шақ көрсеткіші; л - аффикс (жұрнақ), шақ (осы шақтың да, өткен шақтың да) көрсеткіші. Бұл екі сөздің (идумен шел) супплетивті формаға жатқызылу себебі - екі түбірден құралған екі түрлі форманың грамматикалық қосалқы мағынасының жақындығы. Бірақ супплетивизм сөз ішіндегі дыбыс алмасуына (чередование) қатысты нәрсе емес. Супплетивизм тіл атаулының бәріне бірдей тән құбылыс емес. Бірақ бұл - кейбір тілде аса өнімді емес, өте сирек болса да, кездесіп отыратын тәсілдің бірі. Кейбір индоевропа тілдерінде супплетивтік тәсіл сын есімнің кейбір шырайларын, кейбір жіктеу есімдіктері мен көмекші етістіктер, кейбір зат есім формаларын жасауға әсер етеді. Мәселен, орысша хорошо - лучше, ағылшынша good-better, немісше gut-besser, французша bien-mieux, сондай-ақ, орысша много-больше, ағылшынша many-more, немісше viel - mehr, французша beaucoup – plus сөздеріндегі сын есім шырайлары супплетивтік формалар арқылы жасалып тұр. Супплетивтік формалар ағылшын тілінде өте сирек кездеседі. Ағылшын тілінде супплетивизмге мына тәрізді формалар жатқызылады: be-am-is-was, орысшаға аударсақ: быть-я есть-он есть-был; go-went - идти-пошел; I me - я-меня т. б. Неміс тілінде sein етістігінің осы шақтық варианты-bin (ist, sind), өткен шақтық варианты-war. Сонда sein - bin - war супплетивтік формалар болғаны. Бұлар - таза грамматикалық өзгешеліктер. Екінші сөзбен айтқанда, bin мен war sein етістігінің шақтық формалары; жоғарыда орыс тілінен келтірілген человек – люди сөздеріндегі жекеше, көпше формалары өзгешеліктері тәрізді құбылыс. Супплетивті формалар ертедегі латын тілінде салыстырмалы, таңдаулы шырай (сравнительная, превосходная) көрсеткіші ретінде қолданылыпты. Мысалдар: me-lior (лучше)-bonus (хороший) - optimus (өтө жақсы); major (больше) - magnus (большой); жүктеу/скачать 181,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|